Business Ethics and Corporate Social Responsibility (Martathi Version)-munotes

Page 1

11
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®ee Heefj®e³e
(INTRODUCTION TO BUSINESS ETHICS )
Heeþe®eer meb j®evee :
1.0 GefÎ<ìs
1.1 ÒeemleeefJekeÀ
1.2 DeLe& DeeefCe J³eeK³ee (J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee)
1.3 J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer JewefMe<ìîes
1.4 J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer iejpe / cenlJe
1.5 Yeejleer³e cegu³es
1.6 efveleerceÊee Je cegu³es
1.7 keÀe³e& veerefle
1.8 efveleerceÊes®es ñeesle
1.9 GHe¬eÀce (keÀe@Heexjsì) efveleerceÊee
1.10 Dee®eejmebefnlee efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&keÀ le lJes
1.11 efveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀce
1.12 efveleerceÊee meefceleer
1.13 meejebMe
1.14 mJe³ebDeO³e³eve
1.15 meboYe&
1.0 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer efJeÐeeL³ee¥vee DeesUKe keÀ©ve osCes.
2.J³eeJemeeef³ekeÀ efveleer ceÊes®eer JewefMe<ìîes DeY³eemeCes.
3.Yeejleer³e cegu³eeb®es efJeÐeeL³ee¥vee peeve keÀ©ve osCes.
4.efveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀcee®eer efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer osCes.
5.efveleerceÊee meefceleer®eer YetefcekeÀe DeY³eemeCes.munotes.in

Page 2

21.1 Òee mleeefJekeÀ (INTRODUCTION)
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®ee DeY³eeme keÀjCeej Deenesle. efveleerceÊee
(veweflekeÀlee) cnCepes ³eesi³e Je De³eesi³e ³eemeboYee&leerue efve³ece nesle. efveleerceÊee cnCepes®e FbûepeerceO³es
‘Ethics’ ne Meyo ûee rkeÀ Meyo ‘Ethos’³eeHeemetve le³eej Peeuesuee Deens. FLee@me (ethos) ne Meyo
ceeie&oMe&keÀ ceev³eles®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþer JeeHejuee peelees. J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee cenÊJee®eer Deens.
keÀejCe J³eeJemeeef³ekeÀebveer Iesleuesu³ee efveCe&³eeb®ee Je ke=ÀleeR®ee meceepeeJej HeefjCeece nesle Demelees. ³eekeÀefjlee
J³eeJemeeef³ekeÀebveer l³eeb®eer keÀle&J³es Je peyeeyeoeN³ee ³eMemJeerjerl³ee Heej Hee[eJ³eele ³eemeeþer efve³ece kesÀuesues
Deensle.
veHeÀe keÀceefJeCes ne pejer J³eJemee³ee®ee ÒecegKe nslet Demeuee lejer meceepeeÒeleer Òel³eskeÀ
J³eJemee³ee®es keÀenerlejer GÊejoeef³elJe Deens. veHe̳eeleerue keÀener Yeeie meceepe efnleemeeþer Ke®e& keÀjCes Je
veHeÀe ³eesi³e ceeiee&ves keÀceefJeCes DeHesef#ele Deens. keÀejCe J³eJemee³ee®³ee Flej meJe& Ge fÎ<ìebyejesyej®e
meeceeefpekeÀ GefÎ<ìîes osKeerue eflelekeÀer®e cenÊJee®eer Deensle. J³eeJemeeef³ekeÀeves meJe& GefÎ<ìîes meeO³e
keÀjC³eemeeþer veweflekeÀles®³ee DeeOeejeves Òe³elve keÀjeJesle. lemes®e keÀesCel³eener DeveweflekeÀ ceeiee¥®ee DeJeuebye
keÀ© ve³es pesCeskeÀ©ve meceepeeJej l³ee®ee keÀesCeleener ogceeiee¥®ee®e J³eJemee³e ®eeueefJeC³eemeeþer DeJeuebye keÀjCes.
veweflekeÀ cegu³es ner J³ekeÌleerHejlJes, efJeYeeieHejlJes lemes®e osMeesoMeer JesieJ esieUer Demeleele.
lejerosKeerue efveleercetu³es peesHeemeC³ee®eer ceesþîee ÒeceeCeeJej iejpe Deens. keÀejCe Jee{l³ee mHeOexJej ceele
keÀ©ve ³eMemJeer nesC³eemeeþer veweflekeÀ J³eJenej cenÊJee®es Deensle. ³eesi³e / De³eesi³e, Kejs / Keesìs, ®egkeÀ
/ yejesy ej ³eeb®ee efJe®eej keÀ©ve J³eJemee³eebves DeeHeueer OeesjCes DeeKeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
1.2J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®ee DeLe& DeeefCe J³eeK³ee (MEANING AND
DEFINITIONS OF BUSINESS ETHICS )
J³eJemee³e efveleerceÊee J³eJemee³e mebmLes®es vewefle keÀ Jele&ve Je keÀe³ee&meboYee&le Deens ³ee®ee DeLe&
J³eJemee³eeves meJe& mebyebefOele IeìkeÀebyejesyej veweflekeÀ J³eJenej keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens.
J³eeK³ee :
1) Andrew Crane -“Business ethics is the study of business
situations activities an d decisions where issue of right and wrong
are addressed.”
p³eeceO³es ³eesi³e DeeefCe De³eesi³e yeeyeeR®ee efJe®eej kesÀuee peelees DeMee J³eeJemeeef³ekeÀ HeefjefmLeleer,
keÀe³ex DeeefCe efveCe&³eeb®ee DeY³eeme cnCepes J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee nes³ e.
2) ’meceepeeves ÒemLeeefHele kesÀuesu³ee veweflekeÀles®³ee lelJeeb®ee J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLeebveer efmJekeÀej keÀ©ve
l³ee lelJeeb®ee Dev³e J³eJemee³e mebmLeebMeer Je meceepe IeìkeÀebMeer J³eJenej keÀjC³ee®ee DeJeuebye cnCepes®e
J³eeJemeeef³ekeÀ efvel eerceÊee nes³e.“munotes.in

Page 3

33) Robert Grinner “Business Ethics may be defined on those
principles, practices and philosophies that are concerned with
moral judgements and good conduct as they are applicable to
business situations.”
J³eJemee³e efveleerceÊee cnCepes DeMeer lelJes, ke=Àleer DeeefCe lelJe%eeve pes J³eJemee³e HeefjefmLeleeruee
ueeiet He[CeeN³ee veweflekeÀ efveCe&³e DeeefCe ®eebieues J³eJenej ³eeb®³eeMeer mebyebefOele Deensle.
DeveskeÀ efJe®eejJebleebveer J³eJemee³e efveleerceÊes meboYee&le JesieJesi eUs efJe®eej ceeb[ues Deensle.
Lees[ke̳eele J³eJemee³e efveleerceÊee cnCepes meceepeefnlee®ee efJe®eej keÀ©ve J³eJemee³e ®eeueefJeCes nes³e.
1.3J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer JewefMe<ìîes / iegCeOecex (FEATURES OF
BUSINESS ETHICS )
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer keÀener cenÊJee®eer JewefMe<ìîes KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) veweflekeÀ cegu³es (Ethical Values) :
meO³ee®³ee keÀeUele J³eJemee³e mebmLee meceepee®ee HeÀej ceesþe IeìkeÀ Deensle DeeefCe l³eeb®³ee
keÀe³ee&®ee Òel³e#e ÒeY eeJe meceepe keÀu³eeCeeJej nesle Deens. J³eJemee³eekeÀ[tve meceepeeuee pes keÀener HegjefJeues
peeles l³ee®ee efveefM®ele®e meceepeeJej HeefjCeece nesle Demelees. l³eecegUs meceepee®³ee efnlee®ee efJe®eej
keÀ©ve®e J³eJemee³eeves keÀe³ex kesÀueer Heeefnpesl e. cnCepes®e J³eJemee³eeves mJeefve³eb$eCe þsJetve meceepe efnle
meeOeues Heeefnpes. ³eekeÀefjlee J³eJemee³eeves veweflekeÀ keÀe³ex keÀjeJeerle.
2) meJe&ceev³e (Universally applicable ):
’GlHeeove IeìkeÀ meb³eesieeleerue SkeÀe IeìkeÀe®es ÒeceeCe Jee{efJ ele iesu³eeme SkeÀe efJeefMe<ì
ce³ee&osveblej ÒeLece meerceeble GlHeeove Je veblej mejemejer GlHeeove Ieìle peeles.“
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee ner mebkeÀuHevee meJe& mebmLeebvee ueeiet He[les. peieeleerue meJe& mebmLeebvee
leer ceev³e DemeeJeer. ³ee mebmLee ueneve ceesþîee, meeJe&peefvekeÀ efkebÀJee Keepeieer Demeleerue Hejblet ner
mebkeÀuHevee JeeHejC³ee®es ÒeceeCe osMeeHejlJes keÀoeef®ele JesieJesieUs Demesue.
3) Dee®eejmebefnlee (Code of Conduct ):
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®³ee ceeO³eceel etve J³eJemee³e keÀe³ee&®es efve³eceve keÀjC³eemeeþer
efve³eceeJeueer le³eej keÀjC³eele ³esles. ³eeceOetve meceepee®³ee efnleemeeþer keÀe³e keÀjeJes Je keÀe³e keÀ© ve³es ns
meebefieleues peeles. Goe. keÀeceieejebveer keÀMee®ee efmJekeÀej keÀjeJee ke keÀMee ®ee keÀ© ve³es ns efve³eceeJeueer Üejs
meebefieleues peeles.
4) ceeie&oMe&keÀ lelJes (Guiding Principles ):
keÀesCeleer J³eJemee³e keÀe³ex ³eesi³e / De³eesi³e, ®egkeÀ / yejesyej DeeefCe ®etkeÀ / yejesyej ³eeyeÎue®es
ceeie&oMe&ve J³eeJemeeef³ekeÀ efvelee rceÊes®³ee ceeO³eceeletve nesles.munotes.in

Page 4

45) IeìkeÀeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe (Protection of Stakeholders Interest ):
J³eJemee³e mebmLee ne meceepee®ee SkeÀ Yeeie Deens. l³ee®eÒeceeCes ner mebmLee meceepeeJej
DeJeuebyetve Deens. cnCetve®e Òel³eskeÀ J³eJemee³e m ebmLes®eer meceepeeÒeleer peyeeyeoejer Deens. meceepeeleerue
IeìkeÀ cnCepes®e YeeieOeejkeÀ, ûeenkeÀ, keÀce&®eejer, HegjJeþeoej DeeefCe Flej DeveskeÀ ³eeb®³ee efnleeb®es
mebj#eCe keÀjCes ner J³eJemee³ee®eer peyeeyeoejer Deens. ³eekeÀefjlee J³eJemee³e mebmLe sves meeceeefpekeÀ efnleeuee
ÒeeOeev³e efoues Heeefnpes.
6) He×leMeerj DeY³eeme (Systematic Study ):
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee ne SkeÀ He×leMeerj DeY³eeme Deens p³eeceO³es ceeveJe Je meceepeeJej
nesCeeN³ee J³eeJemeeef³ekeÀ ke=Àleer DeeefCe OeesjCee b®ee mekeÀejelcekeÀ Je vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece DeY³eemeuee
peelees.
7) efJeJ³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee ner mebkeÀuHevee J³ekeÌleer, efJeYeeie, JesU, mebmke=Àleer, osMe Fl³eeoer
vegmeej yeoueles. lemes®e Òel³eskeÀ J³eJemee ³e mebmLes®eer vewleerkeÀleeosKeerue JesieUer Demet MekeÀles. Goe.
SKeeÐee osMeeceO³es efJeefMe<ì ke=Àleer veweflekeÀ Demesue lej ogmeN³ee osMeele cee$e leer®e ke=Àleer DeveweflekeÀ
mecepeueer peeT MekeÀle Demesue.
8) Ssef®íkeÀ mJeªHe (Voluntary in Natur e):
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®ee DeJeuebye keÀjCes ns J³eJemee³e mebmLesmeeþer Ssef®íkeÀ Deens. l³eemeeþer
J³eJemee³e mebmLesJej mekeÌleer kesÀueer peele veener. mejkeÀejer DeefOekeÀejer efkebÀJee meeceeefpekeÀ ieì mebmLesJej
³eekeÀefjlee mekeÌleer keÀjerle veener.
9) J³eJemee³e -meceepe veeles (Business Society Relationship ):
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®³ee ceeO³eceeletve J³eJemee³ee®es Je meceepee®es HejmHej HegjkeÀ veeles
mecepeC³eeme ceole nesles. ner lelJes meceepe J³eJemee³eekeÀ[tve ke Àe³e DeHes#ee keÀjlees ns oMe&efJeleele.
10)J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos Je J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee efYeVe (Business Ethics is
different from Business Law ):
keÀe³eoe ne efve³eceeb®ee meb®e Deens. J³eeJemeeef³ekeÀ ke=Àleer Je J³eJenej ³eesi³e Je e fve³eceevegmeej
JneJesle cnCetve keÀe³eos kesÀues peeleele. Hejblet J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee veweflekeÀ cegu³eebJej DeeOeeefjle
ceeie&oMe&keÀ lelJeeb®ee meb®e Deens. J³eJemee³e mebmLesves DeeHeu³ee keÀe³ee&®es mJe³eefve³eceve keÀ©ve veweflekeÀ
J³eJen ej keÀjeJesle ³eekeÀefjlee ner lelJes Deensle. J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®ee DeJeuebye ve kesÀu³eeme ob[
DeekeÀejuee peele veener cee$e keÀe³eÐee®es GuuebIeve kesÀu³eeme ob[ DeekeÀejuee peelees.
1.4 J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer iejpe / cenÊJe (NEED /
IMPORTANCE OF BUSINESS ETHICS )
meO³ee®³ee keÀeUele J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer iejpe Je cenÊJe Jee{le ®eeueues Deens.
DeeOegefvekeÀ J³eJemee³e meJe& ÒekeÀej®eer GefÎ<ìîes meelel³eeves meeO³e keÀje³e®eer Demeleerue lej veweflekeÀmunotes.in

Page 5

5J³eJenej k eÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. Keeueerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer iejpe / cenÊJe
mHe<ì nesF&ue.
1) J³eJemee³ee®es Devegef®ele J³eJenej Leebyeleele (Stop Business Mal practices ):
keÀener J³eeJemeeef³ekeÀ Devegef®ele J³eeHeej k eÀjleele. keÀeUeyeepeej, YesmeU, DeJeepeJeer efkebÀcele
DeekeÀejCes, DekeÀejCe meeþe keÀ©ve þsJeCes F. Devegef®ele J³eeHeejer ÒeLeebcegUs ûeenkeÀ Je meceepee®es vegkeÀmeeve
nesles. J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊescegUs DeMee ÒeLee Leebyeleele Je meceepee®³ee efnlee®es mebj#eCe nesles.
2) ûeenkeÀeb®ee efJeMJeeme Jee{lees (Improve Customers Confidence ):
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊecegUs ûeenkeÀeb®ee Jemlet opee&, efkebÀcele, GHe³eesefielee F. meboYee&leerue
efJeMJeeme Jee{lees. pes J³eJemee³e veweflekeÀ, J³ eJenej keÀjleele DeMee J³eJemee³eeJej ûeenkeÀ efJeMJeeme
þsJeleele. ûeenkeÀebvee DeMee J³eJemee³ee®³ee Jemlet Kejsoer keÀjCes megjef#ele Jeeìles.
3) J³eJemee³e DeefmlelJe (Survival of Business ):
J³eJemee³ee®es DeefmlelJe keÀe³ece efìkeÀJetve þsJee³e®e s Demesue lej J³eJemee³eeuee veweflekeÀ J³eJenej
keÀjeJes ueeieleerue. DeveweflekeÀ J³eJenej keÀjCeeN³ee J³eJemee³eeuee ³eMe efceUsue Hejblet les DeuHekeÀeueerve
Demesue Heg{s cee$e l³eeme efoIe&keÀeueerve DeHe³eMeeuee meeceesjs peeJes ueeiesue. DeMee HeÀm eJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee
J³eJemee³ee®³ee Jemletb®ee ûeenkeÀ efmJekeÀej keÀjCeej veenerle. HeÀmeefJeues iesuesues ûeenkeÀ efveefM®ele®e DeMee
J³eJemee³ee®ee DeHeÒe®eej keÀjleerue DeeefCe l³ee J³eJemee³ee®eer Òeeflecee {emeUsue. Jee{l³ee mHeOex®³ee ³egieele
DeefmlelJe efìkeÀefJeC³eemeeþer J³eJemee³eeuee efveleerceÊee Deceueele DeeCeeJeer ueeiesue.
4) veeJeueewefkeÀkeÀ / Òeeflecee efveefce&leer (Creates Goodwill / Image ):
veweflekeÀ J³eJenej keÀjCeeN³ee J³eJemee³ee®eer Òel³eskeÀe®³ee ceveele ®eebieueer Òeefle cee efvecee&ve nesles.
opexoej GlHeeove, JeepeJeer efkebÀcele, efve³eefcele keÀj YejCee, keÀce&®eeN³eebvee ³eesi³e Je efve³eefcele Jesleve,
HeejoMeea J³eJenej F&. cegUs J³eeJemee³eeMeer mebyebefOele Òel³eskeÀ IeìkeÀ KegMe neslees. J³eJemee³ee®eer
meceepeel eerue Òeeflecee Jee{les Je efveefM®ele®e J³eJemee³eeme veeJeueewefkeÀkeÀ ÒeeHle nesles.
5) efJe¬eÀer, veHeÀe Je yeepeejHesþ Jeeìe Jee{lees (Increase in Sale, Profit and
Market Share ):
veweflekeÀlesves GlHeeove Je efJeHeCeve keÀjCeeN³ee J³eJemee³eeJej ûeenkeÀeb®ee efJeMJeeme yemelees.
meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee HetCe& keÀjCeeN³ee J³eJemee³eeme ûeenkeÀ Je meceepee®ee Heeefþbyee efceUlees. meceepe
DeMee J³eJemee³ee®³ee Jemlet Kejsoerme ÒeeOeev³e osleele. HeefjCeeceer J³eJemee³ee®eer efJe¬eÀer Je veHeÀe Jee{lees.
6) mHeOexuee keÀe³e&#eceHeCes leeW[ oslee ³esles (Face Competition effectively ):
efoJemeWefoJeme yeepeejHesþsle mHeOee& Jee{le ®eeueueer Deens. DeveskeÀ kebÀHev³ee Je l³eeb®eer DeveskeÀ
GlHeeoves ³eecegUs leerJe´ mHeOee& efvecee&Ce Peeueer De ens. DeMee mHeOexJej ceele keÀjC³eemeeþer J³eeJemeeef³ekeÀ
efveleerceÊee cenÊJee®eer Deens. keÀejCe veweflekeÀlesves keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³eJemee³eeme meceepe Heeefþbyee oslees Je
l³ee J³eJemee³ee®³ee Jemletme ÒeeOeev³e oslees. ³eecegUs ieUskeÀeHet mHeOexu ee leeW[ oslee ³esles.munotes.in

Page 6

67) mebyebefOele IeìkeÀebyejesyej ®eebieues mebyebOe (Better Relations with
Stakeholders ):
J³eeJemee³eeMeer mebyebefOele Demeuesues meJe& IeìkeÀ pemes efkeÀ ûeenkeÀ, efJelejkeÀ, HegjJeþeoej,
mHeOe&keÀ, mejkeÀej, iegbleJeCetkeÀoej , keÀce&®eejer F. yejesyej J³eJemee³ee®es mebyebOe efveefM®ele®e ®eebieues
jenleerue pej J³eJemee³e veweflekeÀ J³eJenej keÀjle Demesue lej. Goe. mejkeÀejer keÀj efve³eefcele Je JesUsJej
YejCes, iegbleJeCetkeÀoejebvee ³eesi³e Je JesUsJej ceesyeouee osCes, û eenkeÀebvee opexoej Jemlet JeepeJeer efkebÀceleerle
meelel³eeves HegjefJeCes, keÀce&®eeN³eebvee JesUsJej Jesleve osCes F. keÀe³ee&cegUs meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®es
mebj#eCe nesF&ue Je ³ee meJee¥®ee Heeefþbyee J³eJemee³eeme efceUsue.
8) mejkeÀejer efve³eb$eCe keÀceer (Less Government Control ):
pes J³eJemee³e meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer Hetle&lee keÀjleele DeMee J³eJemee³eekeÀ[s mejkeÀej®ee
HeenC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve mekeÀejelcekeÀ Demelees. veweflekeÀ J³eJenej keÀjCeeN³ee mebmLeeb®³ee yee yeleerle mejkeÀej
Giee®e®e {JeUe{JeU keÀjle veener. DeMee mebmLeebvee mejkeÀejer J³eeJemeeef³ekeÀ OeesjCee®es HeÀe³eos osKeerue
menpe ÒeeHle nesleele.
9) efveCe&³e IesCes (Decision Making ):
mebmLee pej meeceeefpekeÀ veweflekeÀlesuee Devegme©ve keÀe³e& keÀjle Demeleerue lej l³eebvee efveCe&³e
IesCes DeefleMe³e megueYe nesles. DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe veweflekeÀ yeeyeeR®ee efJe®eej keÀ©ve efveCe&³e IesCes
l³eebvee Meke̳e nesles. ³ee mebmLee meJe& meyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnlee®ee efJe®eej keÀ ©ve efveCe&³e Iesleele.
l³eecegUs®e l³eeb®es efveCe&³e ³eesi³e þjleele Je l³ee®es efoIe&keÀeueerve HeÀe³eos nesleele. Goe. Jemlet®³ee opexceO³es
meelel³eeves megOeejCee Je Ke®e& keÀHeele ns efveCe&³e nes³e.
mJe³ebDeO³e³eve :
1) J³eeJemeeef³ekeÀ efveleer ceÊes®eer J³eeK³ee Ðee. J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer JewefMe<ìîes efuene.
2) DeeOegefvekeÀ ³egieele J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee KejesKej®e iejpes®eer Deens keÀe? ®e®ee& keÀje.
3) J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee cnCepes keÀe³e? DeeOegefvekeÀ keÀeU ele efle®es cenÊJe keÀe Jee{ues Deens?
1.5Yeejleer³e cetu³es (INDIAN ETHOS)
‘Ethos’ ³ee Meyoe®ee DeLe& SKeeÐee mebmke=Àleer®es iegCeefJeMesefkebÀJee SKeeÐee peceeJeeves peleve kesÀuesueer cetu³es nes³ e. Hegjeleve keÀeUele ueeskeÀ ie=nsceO³es jnele nesles.
l³eeb®³ee ieìe®ee ÒecegKe ³eesi³e / De³eesi³e Jele&CegkeÀermeboYee&le efve³ece þjJee³e®ee.munotes.in

Page 7

7ceesþe peceeJe Heebiet ueeieuee l³eeb®es Heg{s GHeieì He[le iesues. les GHeieì JesieJesieUîee efJeYeeieele
efJeKegjues iesues. ³ee ieìebveer DeeHeDeeHeues ³eesi³e / De³eesi³e Jeleg&CegefkeÀmeboYee&le efve³ece þjefJeues. ³ee
efve³eceebceO³es ieìeHejlJes efJeefJeOelee Deeueer. keÀeueHejlJes, ©{er, HejbHeje, meJe³eer efJekeÀefmele nesle iesu³ee
l³eebvee ‘Ethos’ Demes cnCeleele.
Oxford Dictionary ves‘Ethos’ ®eer J³eeK³ee KeeueerueÒeceeCes efoueer Deens.
“The characteristics spirit and beliefs of community people
which distinguishes one culture from the other”.
Òel³eskeÀ osMee®eer mebmke=Àleer / cegu³es efJeefYeVe Demeleele. Goe. Yeejleer³e mebmke=Àleer ner
HeeefM®eceel³e mebmke=Àleer Hes#ee efkeÀleerlejer JesieUer Deens. ns JesieUsHeCe Òel³eskeÀ osMee®es jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ
DeeefCe DeeefLe&keÀ He³ee&JejCe ³eele HeÀjkeÀ Demeu³eeves Deens. Goe. Yeej leer³e ueeskeÀeb®eer KeeÐemeJe³eer, keÀHe[s
HeefjOeeve keÀjC³ee®eer He×leer F. Flej osMeeleerue ueeskeÀebHes#ee JesieUer Deens.
Yeejleer³e cegu³eemeboYee&le Keeueerue cegÎs ceeb[lee ³esleerue.
YeeweflekeÀ megKeeHes#ee Deelcee, osJe, Oece& ³eeJej DeefO ekeÀ Yej
HejmHejefJejesOe keÀjC³eeHes#ee Flejebvee ceole keÀjCes.
mJe³ebefve³eb$eCeeJej peemle efJeMJeeme
nkeÌkeÀebHes#ee keÀle&J³eebvee peemle cenÊJe
DenbkeÀej yeeUieC³eeHes#ee mees[tve osCes.
Jew³eeqkeÌlekeÀ meeO³elesHes#ee ieì meeO³elesuee cenÊJe
Deeo sMeeceO³es ueJeef®ekeÀlee
Je®e&mJe ieepeJeC³eeHes#ee megmebJeeoer efpeJeveeJej Yej
Je[erueOeeN³ee ceeCemeeb®ee Deeoj
DeefJeMJeemeeHes#ee efJeMJeeme cenÊJee®ee
meb³eMeefOeC³eeHes#ee efJeMJeeme þsJeCes
Yeejleer³e mebmke=Àleer / cetu³eeb®eer JewefMe<ìîes Kee ueerueÒeceeCes :
1) Yeejleer³e cetu³es oesve mel³eeJej DeeOeejuesueer Deensle leer cnCepes Òel³eskeÀ Yeejleer³e osJe efkebÀJee owJeer
MekeÌleerJej efJeMJeeme þsJelees. Kejs peerJeve ns l³eeie Je Òesce ³eeJej DeeOeeefjle Deens.
2) owJelJe ner SkeÀ keÀuHeve e vemetve l³ee®ee ceeveJeeuee DevegYeJe Ieslee ³esJet MekeÀlees.
3) Yeejleer³e cetu³es HeefJe$e MeeñeeJej DeeOeejuesueer Deensle.
4) mJelJee®eer peeCeerJe Òel³eskeÀeuee Peeueer Heeefnpes.
5) Yeejleer³e cetu³eebvegmeej Òel³eskeÀ J³ekeÌleer FlejebMeer pee s[uee iesuee Deens l³eecegUs l³eeves Flejeb®ee
Deeoj Je mevceeve kesÀuee Heeefnpes.munotes.in

Page 8

86) Yeejleer³e mebmke=ÀleerceO³es DeO³eelceeuee DeefOekeÀ cenÊJe efoues Deens.
7) Òel³eskeÀ keÀece ns ³eesi³e Deens l³eecegUs Òel³eskeÀ keÀecee®ee mevceeve kesÀuee Heeefnp es.
8) keÀle&J³es DeeefCe peyeeyeoeN³ee ³eeJej Yeejleer³e mebmke=Àleerle DeefOekeÀ Yej efouee Deens cnCetve Òel³eskeÀeves
DeeHeues keÀece efMemleye× Je meceHe&Ceeves kesÀues Heeefnpes.
9) Yeejleer³e cegu³eebMeer J³eeHleer efJemle=le Deens ner cegu³es J³e Jemee³e mebmLee, Mew#eefCekeÀ mebmLee, jepekeÀer³e
mebmLee, meeceeefpekeÀ mebmLee F. vee ueeiet He[leele.
1.6 efveleerceÊee Je cetu³es (ETHICS AND VALUES )
veweflekeÀlee / efveleerceÊee ner lelJe%eevee®eer SkeÀ MeeKee Deens. p³eeceO³es ³eesi³e / De³eesi ³e ceeveJeer
Jele&CegkeÀer®ee DeY³eeme kesÀuee peelees. lej cetu³es ceeveJeer Jele&CegkeÀer®eer lelJes Deensle peer efpeJeveeceO³es keÀe³e
cenÊJee®es Deens ns meebieleele. cegu³es keÀe³e yejesyej Je keÀe³e ®etkeÀ ns efveefM®ele keÀjleele.
cegu³e ner J³e keÌleer®eer Þe×e Deens. p³eevegmeej lees ke=Àleer keÀjlees efveleerceÊee Je cegu³es DeeHeu³ee
peerJevee®es oesvener cenÊJee®es IeìkeÀ Deensle. efveleerceÊee keÀe³e ³eesi³e les þjJeles lej cetu³es keÀe³e cenÊJee®es
les þjJeleele. efveleerceÊee J³ekeÌleerJej yebOeves Ieeueles lej cetu³es J³ekeÌleeruee Òeeslmeenve / DeefYeÒesjCee osleele.
Jejerue ceeefnleervegmeej veweflekeÀlee DeeefCe cetu³es ³eeleerue HeÀjkeÀ KeeueerueÒeceeCes oslee ³esF&ue.
cegodos veweflekeÀlee / efveleerceÊee cetu³es
1. DeLe& veweflekeÀlee cnCepes ®eebieu³ee Dee®ejCee
meboYee&leerue ceeie&oMe&keÀ lelJes neslepeerJeveeceO³es keÀe³e DeefOekeÀ cenÊJee®es Deens
ns þjefJeC³eemeeþer ceole keÀjCeejer lelJes
cnCepes cetu³es nesle
2. keÀe³e Deensle? veweflekeÀ lelJeeb®ee meb®e / He×leer efJe®eej keÀjC³eeme ÒeJe=Êe keÀjCeejer ÒesjCee
3. megmebieleHeCee SkeÀmeceeve J³ekeÌleerHejlJes efJeefYeVe
4. keÀe³e meebieleele efJeefMe<ì Òemebieele keÀe³e ³eesi³e efkebÀJee
De³eesi³eDeeHeCe keÀe³e kesÀues Heeefnpes efkebÀJee keÀe³e
meeO³e keÀjeJes
5. efveefM®eleer DeeHeCe efveJe[uesuee He³ee&³e ®etkeÀ efkeÀ
yejesyejcenÊJee®eer HeeleUer
6. keÀe³e keÀjleele? ce³ee&oe Ieeueleele DeefYeÒesjCee osleele
7. DeeOeej veweflekeÀlee meceepeeleerue megmebJeeoe®ee
DeeOeej Deensleveel³eebceOeerue megmebJeeoe®e e cetu³es DeeOeej
Deensle
8. GoenjCes ³eesi³e efkebÀcele DeekeÀejCeer, veweflekeÀ
peeefnjeleÒeeceeefCekeÀHeCee, me®eesìer DeKeb[lJe
met®evee : veweflekeÀles®es cenÊJe Je cetu³eeb®es cenÊJe meceeve cegÎs Deensle.munotes.in

Page 9

91.7 keÀe³e& efveleer (WORK ETHOS )
keÀecee®³ee efþkeÀeCeeleerue HeefjÞeceeJej DeeOeeefjle cegu³eeb®ee meb®e cnCepes keÀe³e& efveleer nes³e.
mebmLeelcekeÀ GefÎ<ìîes meeO³e keÀjleevee keÀe³e&efveleer ³eeceO³es efJeMJeemeen&lee Heg{ekeÀej Je meeceeefpekeÀ
keÀewMeu³eeb®ee meceeJesMe nesF&ue. mebm Les®³ee ³eMe DeeefCe DeefmlelJeemeeþer mebmLes®³ee Òel³eskeÀ keÀce&®eeN³eeves
veweflekeÀlesves keÀece kesÀues Heeefnpes. keÀe³e&efveleer Jeefj<þ HeeleUerHeemetve keÀefve<þ HeeleUerHe³e¥le keÀece keÀjCeeN³ee
Òel³eskeÀ J³ekeÌleermeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens.
Wikipedia vegmeej keÀe³e&efveleer cnCepes “Work ethic is a value which is
based on hard work and diligence.”
DeefleMe³e veweflekeÀlesves keÀece keÀjCeeN³ee keÀce&®eeN³eeuee vesnceer efJeMesÒeeHle nesle Demeleele keÀejCe l ees efJeMJeemeen&, efMemleye× Je meceefHe&le Demelees. l³eecegUs l³ee®eer
jespeieej#ecelee Jee{les efMeJee³e DeefOekeÀ ®eebieuee jespeieej / Heo efceUC³ee®eer mebOeer osKeerue efceUles.
keÀe³e&efveleerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ (Factors Affecting Wo rk Ethics) :
1) J³eeJemeeef³ekeÀlee (Professionalism) :
efveCe&³e Ies leevee J³eJemLeeHekeÀe®ee vesnceer He×leMeerj ¢ef<ìkeÀesve DemeeJee. l³ee®es efveCe&³e lelHej
Hejblet ³eesi³e DemeeJesle. J³eeJemeeef³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesveeletve efveCe&³e Iesleevee l³eele e fveCe&³e IesC³eeHetJeea ³eesi³e leer
ceeefnleer efceUJetve Je efle®es Meem$eer³e efJeMues2) SkeÀef$ele keÀece Je menkeÀe³e& (Team work and Cooperation ):
ieìeves keÀece keÀjleevee DeeHeCe ieìe®ee SkeÀ Yeeie Deene sle DeeefCe DeeHeueer YetefcekeÀe cenÊJee®eer
Deens. ³ee efJe®eejeves Òel³eskeÀ keÀce&®eeN³eeves keÀece kesÀues Heeefnpes. efMeJee³e Flejebvee menkeÀe³e& keÀjC³ee®eer
YeeJevee Demeueer Heeefnpes. ³eeletve®e SkeÀer®eer YeeJevee efvecee&Ce nesF&ue. keÀce&®ee jer efve<þeJeeve Je Je®eveye×
nesleerue.
3) DeeJe[ (Passion ):
keÀce&®eeN³eeves Glmeeneves Je DeeJe[erves keÀece kesÀues Heeefnpes. keÀecee®eer DeeJe[ Demesue lej les
efveefM®ele®e keÀeceeceO³es veeefJeC³e DeeCeleerue l³eeb®³ee keÀeceele mepe&veMeeruele e³ e s F & u e .³ e e ® e eH e À e ³ e o e
mebmLesuee veJeefveefce&leer keÀjC³eemeeþer nesF&ue. keÀce&®eeN³eeueener ³eeyeÎue DeefOekeÀ ceesyeouee efceUsue.
4) vesle=lJe (Leadership ):
J³eJemLeeHekeÀ SkeÀ veslee cnCetve pesJne veweflekeÀlesves keÀece keÀjlees lesJne l³e e®es Deveg³ee³eer veweflekeÀ
keÀe³e& keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesleele. vesl³eeves DeeHeu³ee Deveg³ee³eebvee veweflekeÀlesves keÀe³e& keÀjC³eemeeþer
Òeeslmeenve efoues Heeefnpes lemes®e l³ee®es HeÀe³eos HeìJetve efoues Heeefnpesle.
5) efve<þe (Loyalty ):
keÀce&®eejer efve<þeJeeve DemeeJesle. mebmLesÒeleer l³eeb®eer efve<þe Je efJeMJeeme DemeeJee. mebmLee
DeeHeueer Deens ³ee YeeJevesves l³eebveer keÀece kesÀues Heeefnpes. peveceeCemeele DeeHeu³ee mebmLes®eer ®eebieueer Òeeflecee
efvecee&Ce nesF&ue ³eekeÀefjle e Òe³elve keÀjeJesle. mebmLes®eer Òeeflecee ogef

Page 10

10leer keÀeUpeer Iesleueer Heeefnpes. ³eeefMeJee³e Flej meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®ee mebmLesJej efJeMJeeme mebHeeefole
JneJee ³eekeÀefjlee Òe³elve kesÀues Heeefnp esle.
6) kebÀHeveer®eer OeesjCes (Policies of The Company ):
kebÀHeveer®eer meJe& OeesjCes veweflekeÀ DemeeJeerle. efJeMesDemeeJ³eele. Goe. Yejleer OeesjCe, efveJe[ OeesjCe, ÒeefMe#eCe OeesjCe, cee syeouee OeesjCe F. ³eecegUs
keÀce&®eejer ceveesOew³e& lej Jee{les®e efMeJee³e keÀce&®eejer osKeerue veweflekeÀlesves keÀece keÀjleele.
7) DeefOekeÀej DeeefCe peyeeyeoeN³ee (Authority and Responsibility ):
J³eJemLeeHekeÀeme pemes DeefOekeÀej efoues peel eele leMee peyeeyeoeN³eener efou³ee peeleele. Hejblet
mebmLesves DeefOekeÀejeb®es JeeìHe keÀjleevee efleleke̳ee®e peyeeyeoeN³ee osKeerue osCes iejpes®es Deens. DeefOekeÀej
DeeefCe peyeeyeoeN³ee ³eele meceleesue DemeeJee. J³eJemLeeHekeÀeves DeefOekeÀejeb®e e iewjJeeHej ve keÀjlee
peyeeyeoeN³ee HetCe& keÀjC³eemeeþer DeefOekeÀej JeeHejeJesle peyeeyeoeN³ee FlejebJej DeìketÀ ve³esle.
8) ¢ef<ìkeÀesCe (Attitude ):
efJeefMe<ì He×leerves JeeieC³ee®eer ÒeJe=Êeer cnCepes ¢ef<ìkeÀesve keÀce&®eeN³eeb®³ee mebmLesÒele er Je
keÀeceeÒeleer mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve DemeeJee. l³ee®eer menkeÀejer, Jeefj<þ DeefOekeÀejer Je keÀefve<þ
DeefOekeÀejer ³eeb®³eeyejesyej ®eebieueer JeeieCetkeÀ DemeeJeer. mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve Demeuesuee keÀce&®eejer
efMemleye× Demelees lees efve³eefceleHeCes Je JesUsJej keÀeceeJej ³eslees. DeeJe[erves Je meceHe&Ceeves keÀece keÀjlees
³eecegUs JesUs®ee Je meeOevemebHeÊeer®ee DeHeJ³e³e nesle veener.
9) meceevelee (Equity ):
mebmLesceO³es keÀeceieej efJeefYeVelee Demeles lejerosKeerue J³eJem LeeHekeÀeves Òel³eskeÀ keÀce&®eeN³eeuee
®eebieueer JeeieCetkeÀ efoueer Heeefnpes. keÀesCeleener YesoYeeJe ve keÀjlee ³eesi³e keÀce&®eejer OeesjCes DeeKeueer
Heeefnpesle. Goe. ³eesi³e ye{leer Je yeoueer OeesjCe meceeveles®es ns lelJe J³eJemLeeHekeÀeves DeJe uebyeu³eeme
Òel³eskeÀeme v³ee³³e JeeieCetkeÀ efoueer peeF&ue.
1.8efveleerceÊes®es ñeesle (SOURCES OF ETHICS )
meJe&meeOeejCeHeCes efveleerceÊee cnCepes meceepe efmJekeÀejsue Demes pes keÀener ³eesi³e nes³e.
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee cnCepes DeMee r He×leer p³eeceO³es J³eJemee³e keÀe³ee&meboYee&le ³eesi³e / De³eesi³e
³ee®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
cenÊJee®³ee leerve ñeesleebceOetve veweflekeÀlee meeOeerle kesÀuesueer Deens les leerve ñeesle KeeueerueÒeceeCes.
munotes.in

Page 11

111) Oece& (Religion ):
DeeHeu³ee Oecee&vegmeej J³ekeÌleer Jele&CegkeÀ keÀjle Demelees. ueneveHeCeeHeemetve®e Oece& ne SkeÀ
DeeOeej l³ee J³ekeÌleerceO³es ªpeuesuee Demelees. efveleerceÊes®ee Oece& ne meJee&le pegvee Hee³ee Deens. Oece& ner
SkeÀ owJeer mee#e Deens Demes mecepeues peeles cn Cetve®e keÀe³e De³eesi³e efkebÀJee ³eesi³e ns Oece& meebiesue
l³eevegmeej þjJeues peeles. DeveskeÀ Oece& Deensle DeeefCe Òel³eskeÀ Oecee&le ³eesi³e / De³eesi³e ³eeyeÎue efMekeÀJeCe
efoueer peeles.
J³ekeÌleerHejlJes Oecee&®ee ÒeYeeJe ne keÀceer efkebÀJee peemle Demet MekeÀlees. l³eevegmeej keÀener meveeleveer
efJe®eeje®es Demeleele lej keÀener DeeOegefvekeÀ efJe®eejmejCeer®es Demeleele. meJe& Oecee&ceO³es HejmHej menkeÀe³e& /
osJeeCeIesJeeCeer®es lelJe meebefieleues Deens. lemes®e SkeÀ efMemleye× meceepej ®evesyeÎue GHeosMe kesÀuesuee Deens.
2) keÀe³eoe (Law)keÀe³eÐee®eer ÒeCeeueer (Legal System ):
osMee®³ee keÀe³eos ÒeCeeueerves keÀe³e&He×leer Je Dee®eejmebefnlee ueeouesueer Deens. meceepeefnleemeeþer
l³ee®ee Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves Deeoj Je DeJeuebye kesÀuee Heeefnpes. ner keÀe³eos ÒeCeeueer meceepeeceO³es ceeveJeer
Jele&CetkeÀ keÀMeer DemeeJeer ³eeyeÎue ceeie&oMe&ve keÀjles. Òel³eskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀeves HeeUeJesle Demes keÀ[keÀ
efve³ece Deensle. p³eecegUs J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer Kee$eer n esF&ue. J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊesJej
keÀe³eÐee®ee DeefOekeÀ Debceue Deens ns keÀe³eos osMeeHejlJes yeoueleele. l³eecegUs peieeceO³es efJeefJeOe
J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos Deensle.
keÀe³eÐee®es Heeueve keÀjCes ³eeme veweflekeÀ J³eJenej Demes mecepeue s peeles. Goe. efve³eefcele Je
JesUsJej keÀj YejCee keÀjCes Hejbleg keÀener J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eÐee®es GuuebIeve keÀjleele. efve³ece HeeUle
veenerle lej keÀener J³eeJemeeef³ekeÀ Lees[îee®e ÒeceeCeele efve³ece HeeUleele. l³eeb®³ee DeveweflekeÀ J³eJenejeb ®ee
efveefM®ele®e meceepeeJej ogefkebÀcele ueeotve veHeÀe keÀceefJeCes, DeeefLe&keÀ IeesìeUs keÀjCes F. ³eeme ÒeefleyebOe keÀjC³eemeeþer Je Yeejleer³e
J³eJemee³e ne SkeÀ veweflekeÀ J³eJemee³e JneJee ³ee GÎsMeeves DeveskeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eos keÀjC³eele Deeuesues
Deensle. lemes®e JesUesJesUer l³eebceO³es megOeejCee keÀjC³eele Deeueer Deens. ns keÀe³eos KeeueerueÒeceeCes -
Yeejleer³e Yeeieeroejer keÀe³eoe, 1932
kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013
yeesveme keÀe³eoe 2016
keÀceerlekeÀceer Jesleve keÀe³eoe, 2016
He@ÀkeÌìjer keÀe³eoe, 1948
ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe, 1986
®eueve#ece omleSsJepe keÀe³eoe, 1881
ceeueefJe¬eÀer keÀe³eoe, 1930
mHeOee& keÀe³eoe, 2002
Yeejleer³e keÀjej keÀe³ eoe, 1872
HejkeÀer³e ®eueve J³eJemLeeHeve keÀe³eoe, 1999
keÀce&®eejer ceesyeouee keÀe³eoe, 1923munotes.in

Page 12

123) mebmke=Àleer (Culture ):
mebmke=Àleer ne J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®ee ñeesle Deens. cetu³es, ª{er, HejbHeje, OeejCee F. ®ee
meb®e cnCepes mebmke=Àleer nes³e.
ueneveHeCeeHeemetve DeeHeCe p³ee peceeleerceO³es / mecegoe³eele Jee{uees l³ee peceeleerves ceev³e
kesÀuesueer Dee®eejmebefnlee J³ekeÌleer HeeUlees. ceeveJeer mebmke=Àleer ner meebmke=ÀeflekeÀ DevegYeJee®eer SkeÀ$eerle Deens
peer SKeeÐee J³ekeÌl eer®³ee Dee³eg<³eeletve peeCeJeles. mebmke=Àleer ueeskeÀeb®³ee Jele&CegkeÀerme ceeie&oMe&ve keÀjles efleuee
DeekeÀej osles. mebmke=Àleerleerue ª{er, HejbHeje, OeejCeeF SkeÀe efHe{erkeÀ[tve ogmeN³ee efHe{erkeÀ[s peele
Demeleele.
mebmLesleerue mebmke=Àle er cnCepes l³ee mebmLes®³ee mebmLeeHekeÀebveer peesHeemeuesueer cetu³es, OeejCee
DeeefCe mebmLes®es efceMeve nes³e. mebmLesceO³es DeeHeCe keÀe³e Deenesle, DeeHeu³eeuee keÀe³e keÀje³e®es Deens Je
keÀMeemeeþer keÀe³e keÀje³e®es Deens ns l³ee mebmLes®³ee mebm ke=Àleerletve mecepeles. mebmLesceO³es ³eesi³e Jele&CegkeÀ
keÀMeer keÀje³e®eer ns mHe<ì nesles. mebmLesleerue mebmke=Àleer pej Heesnesleele. mebmLesÒeleer l³eeb®eer efve<þe mebHeeoerle neles. keÀce&®eeN³eebceOe erue mebyebOe HeesmJe³ebDeO³e³eve :
1) Yeejleer³e cetu³eebJej ®e®ee& keÀje.
2) efveleerceÊee Je cetu³es ³eeleerue HeÀjkeÀ mHe<ì keÀje.
3) keÀe³e&efveleer cnCepes keÀe³e? keÀe³e& efveleerJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ efuene.
4) efveleerceÊes®es ñeesle keÀesCeles Deensle?
1.9GHe¬eÀce (keÀe@Heexjsì) efveleerceÊee (CORPORATE ETHICS)
GHe¬eÀce efveleerceÊee cnCepes®e J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee (Business Ethics /
Professional Ethics) nes³e. GHe¬eÀce efveleerceÊee J³eJeme e³e He³ee&JejCeeleerue veweflekeÀ lelJes, cetu³es
Je veweflekeÀ mecem³ee ³ee®es Heefj#eCe keÀjles. GHe¬eÀce efveleerceÊee J³eJemee³e keÀe³ee&®³ee meJe& IeìkeÀebvee ueeiet
He[les.
GHe¬eÀce efveleerceÊes®eer cegueYetle lelJes cnCepes -
keÀe³eos Je efve³ec eebvetmeej J³eJemee³eeves ³eesi³e keÀe³ex keÀjCes.
³eesi³e J³eJemee³e pees meceepee®³ee efnleemeeþer Òe³elveMeerue jenerue.munotes.in

Page 13

13HeejoMe&keÀ, meb%eeHeveeletve J³eJemee³ee®eer ceeefnleer mebyebefOele IeìkeÀebHe³e¥le Heesn®eefJeCes.
ceeveJeer cegueYetle nkeÌke Àeb®es mebj#eCe keÀ©ve menkeÀej mebmke=Àleer efJekeÀefmele keÀjCes.
GHe¬eÀce efveleerceÊee J³eJemee³ee®³ee Òel³eskeÀ keÀe³ee&me ueeiet He[les. lemes®e meJe& mebyebefOele
IeìkeÀebMeer ³eesi³e J³eJenej keÀjles. ns IeìkeÀ cnCepes®e ûeenkeÀ, mejkeÀej, efJe Êe mebmLee, keÀce&®eejer,
iegbleJeCetkeÀoej, HegjJeþeoej, efJelejkeÀ, ceeO³ece F. nesle. ³ee meJe& IeìkeÀebMeer J³eJemee³eeves veweflekeÀ
J³eJenej keÀjeJesle.
GHe¬eÀce efveleerceÊesceO³es Keeueerue cetu³eeb®ee meceeJesMe neslees.
meceevelee
®eebieues menkeÀej efve³eceve
ÒeeceeefCekeÀHeCee
mebyebefOele IeìkeÀeb®eer keÀeUpeer
Deeoj Je mevceeve
DeJeuebefyelee
me®eesìer
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
GHe¬eÀce, veeiejerkeÀlJe Jele&CegkeÀ
GHe¬eÀce efveleerceÊee efveefM®ele®e mebmLesuee mebyebefOele IeìkeÀebye jesyej ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele
keÀjC³eeme ceole keÀjles. ³ee IeìkeÀebÒeleer mebmLes®eer Demeuesueer peyeeyeoejer HetCe& keÀjlee ³esles. mebmLee
³eecegUs DeeHeu³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer Hetle&lee Keeueerue IeìkeÀebÒeleer keÀ© MekeÀles.
1) keÀce&®eejer (Employees) :
keÀce&®eeN³eebvee efve³eefcele, ³eesi³e Je JesUsJej Heieej osCes, l³eebvee keÀecee®³ee efþkeÀeCeer DeeJeM³ekeÀ
l³ee meJe& megefJeOee HegjefJeCes, l³eeb®³eeMeer ³eesi³e Jele&CegkeÀ keÀjCes, keÀecee®es JesUeHe$ekeÀ ueJeef®ekeÀ le ³eej
keÀjCes lemes®e ³eesi³e keÀce&®eejer OeesjCes DeeKeCes.
2) efJelejkeÀ (Dealers ):
JesUsJej ceeue osCes, JesUsJej ceeuee®es meeþs keÀ©ve osCes, l³eebvee DeeJeM³ekeÀ l³ee megefJeOee
GHeueyOe ke˩ve osCes, meJeueleer osCes Je JesUsJej Hewmes osCes F.
3) ûeenkeÀ (Consumers ):
opexoej ceeuee®ee megjUerle Je efve³eefcele HegjJeþe keÀjCes, ûeenkeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe keÀjCes,
lelHej Je ³eesi³e efJe¬eÀer veblej®³ee mesJee HegjefJeCes F.
4) iegbleJeCetkeÀoej (Investors ):
iegbleJeCetkeÀer®ee ³ eesi³e Je JesUsJej ceesyeouee osCes, DeeJeM³ekeÀ leer meJe& ceeefnleer HegjefJeCes, meYeeb®es
Dee³eespeve keÀjCes F.munotes.in

Page 14

145)HegjJeþeoej (Suppliers ):
ceeuee®es JesUsJej Hewmes osCes, DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer HegjefJeCes, ³eesi³e GHee³e³eespevee meg®eefJeC es F.
6) meceepe (Society ):
meceepeefnleemeeþer oeve osCes, meeceeefpekeÀ keÀe³e&¬eÀceeb®es Dee³eespeve Je Òee³eespekeÀlJe efmJekeÀejCes,
meceepeeleerue ogye&ue IeìkeÀebvee ceole keÀjCes F.
7) efJeÊe mebmLee (Financial Institutions ):
JesUsJej keÀp e&HesÀ[ keÀjCes, JesUsJej J³eepe osCes, keÀpe&jkeÀces®³ee JeeHeje®ee JesUsJej DenJeeue osCes
F.
8) mejkeÀej (Government ):
efve³eefcele Je JesUsJej keÀj YejCes, mejkeÀejer efve³eceeb®es Heeueve keÀjCes, DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer
HegjefJeCes F.
met®ev ee : GHe¬eÀce efveleerceÊes®eer JewefMe<ìîes Je cenÊJe ns J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®eer JewefMe<ìîes Je cenÊJe
SkeÀmeejKeer®e (meceeve) Deensle. efJeÐeeL³ee¥veer l³eeb®ee meboYe& I³eeJee.
1.10 Dee®eejmebefnlee efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe& keÀ lelJes
(GUIDELINES FOR DEVELOPING CODE OF ETHICS)
keÀesCel³eener mebmLes®eer Dee®eejmebefnlee ner efle®³ee efveleerceÊee J³eJemLeeHevee®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ
Demeles. Dee®eejmebefnlee ns SkeÀ cenÊJee®es keÀeieoHe$e Deens. p³ee ceeO³eceeletve mebmLee Jeefj<þ
HeeleUerHeemetve keÀefve<þ HeeleUerHe³e¥le keÀece keÀjCeeN³ee meJe& ueeskeÀebvee ³eesi³e Jele&CegkeÀer®eer cetu³es mHe<ì
keÀjles. Dee®eejmebefnlee ne veweflekeÀ cetu³es ÒeceeCekesÀ, lelJes, ceeie&oMe&ve F. DeeHeu³ee mebmLesleerue Òel³eskeÀ
J³ekeÌle eruee mHe<ì keÀjles keÀer p³eecegUs mebmLesleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleer mebmLes®³ee Debleie&le lemes®e yenerie&le
IeìkeÀebyejesyej ³eesi³e Jele&ve keÀjsue Je l³eeb®ee Deeoj keÀjsue.
Dee®eejmebefnlee mebmLes®es G®®e J³eJemLeeHeve DeeKeles Hejblet ³eesi³e Dee®eejmebefnlee le³eej
keÀjC³eemeeþer DevegYeJeer keÀce&®eeN³eeb®ee meuuee IesCes DeHesef#ele Deens. keÀce&®eeN³eebceO³es veweflekeÀles®eer peeCeerJe
keÀ©ve osC³eemeeþer Dee®eejmebefnlee le³eej kesÀueer peeles. ³eecegUs keÀce&®eeN³eebvee mecepeles keÀer keÀMeer Jele&CegkeÀ
³eesi³e þjsue Je leer mebmLesuee DeHesef#ele Deens. Dee®eejmebefnlee le³eej kesÀu³eeves efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee osKeerue
veweflekeÀ nesles. ³eeefMeJee³e Dee®eejmebefnlee mebmLes®³ee mebbyebefOele yenerie&le IeìkeÀeble mebmLee veweflekeÀ J³ eJenej
keÀjC³eemeeþer Je®eveye× Deens ³ee®eerner peeCeerJe keÀ©ve osles. efveefM®ele®e ³eecegUs mebmLes®eer peveceeCemeele
Òeeflecee Gb®eeJeles. Dee®eejmebefnlesleerue IeìkeÀ Je leer le³eej keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee mebmLesHejlJes yeoueles.
Dee®eejmebefn lee efJekeÀefmele (le³eej) keÀjC³ee®es meele efve³ece / Dee®eejmebefnlee le³eej
keÀjC³ee®eer ceeie&oMe&keÀ lelJes KeeueerueÒeceeCes -munotes.in

Page 15

151) Dee®eejmebefnlee meevegketÀue keÀje Je efuene (Customize Code and write it) :
keÀMee ÒekeÀej®eer Dee®eejmebefnlee me bmLesme ³eesi³e þjsue Je leer mebmLesmeeþer efJeefMe<þ þjsue ³ee®ee
ÒeLece efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. ³eekeÀefjlee G®®e J³eJemLeeHeveeves Jeefj<þ DeefOekeÀejer lemes®e mebyebefOele
IeìkeÀ ³eeb®³eeMeer ®e®ee& keÀ©ve Dee®eejmebefnlee efueneJeer leer efueefn le Demeleevee mebmLee ceesþer Demeu³eeme
Òel³eskeÀ efJeYeeiee®³ee ÒeefleefveOeer®ee l³eele menYeeie DemeeJee lej KeN³ee DeLee&ves Dee®eejmebefnlee DeLe&HetCe&
þjsue.
2) Dee®eejmebefnlee le³eej keÀje (Tailor it ):
meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®ee efJe®eej I esJetve Dee®eejmebefnlee le³eej kesÀueer Heeefnpes. keÀoeef®ele
mebmLee leer le³eej keÀjC³eemeeþer le%e / meuueeieeje®eer ceole IesF&ue. Dee®eejmebefnlee DeMeer DemeeJeer peer
mebmLes®eer cetu³es, O³es³e Je DeekeÀeb#ee oMe&Jesue. ³eekeÀefjlee mebmLesleerue JeejbJeej ³esCeeN³ee mecem³ee Je
Òemebieeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeiesue. lej leer Dee®eejmebefnlee SkeÀ efJeefMe<ì Dee®eejmebefnlee nesF&ue. mebmLes®eer
Dee®eejmebefnlee meJee¥meeþer SkeÀ GÊece GoenjCe þjsue. Dee®eejmebefnlee ner mebmLesle keÀece keÀjCee N³ee
Òel³eskeÀ J³ekeÌleermeeþer Deens leer kesÀJeU Jeefj<þ DeefOekeÀeN³eebmeeþer veener l³eecegUs leer®eer J³eeHleer ner mHe<ì
DemeeJeer.
3) mebÒesDee®eejmebefnles®eer DebceueyepeeJeCeer ner SkeÀ Kegueer Òeef¬eÀ³ee Demee Jeer. mebmLesleerue Òel³eskeÀeme leer
ceeefnleer DemeeJeer. l³eekeÀefjlee Òel³eskeÀ Debleie&le lemes®e yeefnie&le IeìkeÀeme leer mebÒes4) Òe®eej keÀje (Promote it ):
Dee®eejmebefnlee kesÀJeU mebÒesmebmLesves pecesue les meJe& Òe³elve keÀjeJesle. ne Òe®eej DeveskeÀ YeeHeesnes®esue. ³eekeÀefjlee mebmLes®es mebkesÀlemLeU (website) , ye´eT®ej, keÀe³ee&ue³eerve keÀeieoHe$es,
ue@efcevesìs[ keÀe[&me F. ®ee GHe³eesie keÀ©ve Ieslee ³esF&ue.
5) megOeejerle keÀje (Revise it ):
Dee®eejmebefnlee le³eej keÀjCes ner SkeÀ Gl¬eÀebleer Òeef¬eÀ³ee Deens. leer®³eeceO³es DeeJeM³ekeÀ l³ee
megOeejCee keÀeueHejlJes keÀjeJ³ee ueeieleele. J³eJ emee³e He³ee&JejCe meelel³eeves yeoueles. Goe. mebmLee
OeesjCes, mejkeÀejer efve³ece, peeieeflekeÀ yeepeejHesþsleerue efmLeleer F. l³eecegUs iejpesvegmeej
Dee®eejmebefnlesceO³es yeoue keÀjeJesle.
6) DevegmejCe keÀje (Follow it ):
Dee®eejmebefnles®es Dev egmejCe / Heeueve mebmLesleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleerves Je Flej mebyebefOele
IeìkeÀebveer kesÀues Heeefnpes. pej Dee®eejmebefnles®es mebÒesefveefM®ele®e Dee®eejmebefnlee Òel³eskeÀemeeþer SkeÀ DeefleM e³e cenÊJee®es keÀeieoHe$e þjsue.
7) ÒemLeeefHele keÀje Je Hegvne Deceueele DeeCee (Enforce and Reinforce it ):
Dee®eejmebefnles®es Heeueve keÀjCes iejpes®es Deens. Òel³eskeÀe®eer mebmLesleerue Jele&CegkeÀ Je mebmLes®es
J³eJenej l³eevegmeej Peeues Heeef npesle. Debleie&le Je yeefnie&le Òel³eskeÀ IeìkeÀeves Dee®eejmebefnles®ee Deeojmunotes.in

Page 16

16kesÀuee Heeefnpes. DeuHekeÀeueerve mebefnlesmeeþer Hegve&DebceueyepeeJeCeer DeeJeM³ekeÀ Deens lej efoIe&keÀeueerve
mebefnles®es keÀeìskeÀesj Heeueve nesC³eemeeþer yeef#emes Je ob[ þjefJeCes iejpes®es Deens.
1.11 efveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀce (ETHICS MANAGEMENT
PROGRAMME)
efveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀce ns mebmLee ³eesi³e, ÒeeceeefCekeÀ Je v³ee³³e J³eJenej keÀjsue
³ee®eer Kee$eer osCeejs DeewHe®eejerkeÀ j® evee Demeleele. ns keÀe³e&¬eÀce mebmLee þjJeles. p³eecegUs þjJeuesu³ee
veweflekeÀ ÒeceeCekeÀeceO³es $egìer veenerle ³ee®eer Kee$eer nesles. efMeJee³e keÀce&®eejer keÀece keÀjle Demeleevee ³eesi³e
Je ÒeeceeefCekeÀHeCes keÀece keÀjle Deensle ³ee®eerner Kee$e er nesles.
³eeceO³es mebmLes®³ee Dee®eejmebefnles®es cenÊJe mHe<ì keÀjCeeN³ee OeesjCes, keÀe³e&He×leer, efMe#eCe
DeeefCe ÒeefMe#eCe ³eeb®ee meceeJesMe Demelees. ³eecegUs keÀce&®eeN³eebvee mebmLes®eer cetu³es mecepeleele les l³ee ÒeceeCes
keÀece keÀjlee le DeeefCe mebmLesceO³es HeesefveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀce DeeKeuee peelees.
mebmLee mJele:®ee DeeefCe meceepee®ee SkeÀ IeìkeÀ cnCetve efJe®eej keÀjles.
Debleie&le Je yenerie&le IeìkeÀeb®³ee efnleeb®ee efJe®eej keÀjles.
mebmLesleerue keÀeceieej efJeefJeOelee Je HejbHejeb®ee Deeoj keÀjles.
mebmLesleerue efJeefJeOe Òemebiee®es efJeMuesefveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀcee®eer DebceueyepeeJeCeer ³e esi³e kesÀu³eeme l³ee®es DeveskeÀ HeÀe³eos
mebmLesuee nesleele. efMeJee³e mebOeer®ee HeÀe³eoe GþJetve keÀeceefiejer megOeejlee ³esles. ³eekeÀefjlee cenÊJee®³ee
IeìkeÀeb®ee ³ee DebceueyepeeJeCeerle meceeJesMe Demeuee Heeefnpes. kebÀHeveer®es J³eJemLeeHekeÀe r³e IeìkeÀ lemes®e
yenerie&le IeìkeÀ ³eebveer SkeÀef$ele Òe³elve kesÀu³eeme kesÀJeU mebmLes®eer keÀeceefiejer megOeejCeej veener lej ³eMe
osKeerue mebHeeefole nesF&ue. ³ee keÀe³e&¬eÀcee®eer DebceueyepeeJeCeer cnCepes mebmLee keÀce&®eeN³eebkeÀ[tve keÀe³e
DeHesef#ele keÀjles ³ee®es GÊece GoenjCe Deens.
efveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀcee®³ee DebceueyepeeJeCeercegUs mebmLesleerue DeveweflekeÀ J³eJenej
keÀceer nesleele. lemes®e keÀce&®eeN³eeb®³ee le¬eÀejerner keÀceer nesleele. ³ee keÀe³e&¬eÀcee®eer ³e esi³e DebceueyepeeJeCeer
nesC³eemeeþer J³eJemLeeHekeÀer³e Heeefþbyee cenÊJee®ee Deens. l³eecegUs Jele&CegkeÀer meboYee&leerue ÒeceeCekesÀ efveefM®ele
nesleele DeeefCe l³eeb®es mHe<ì mebÒesDeelee mebmLesuee efveleerceÊee J³eJemLeeHe vee®es cenÊJe DeefOekeÀ keÀUgve ®egkeÀues Deens. keÀejCe ns
keÀe³e&¬eÀce kesÀJeU keÀce&®eeN³eebvee®e veener lej mebmLesueener peemle HeÀe³eosMeerj Deensle.
Dee®eejmebefnlee keÀe³e&¬eÀceeleerue meJeexÊece He×leer :
efveleerceÊee / Dee®eejmebefnlee keÀe³ e&¬eÀceeleerue meJeexÊece He×leerceO³es efJeefJeOe IeìkeÀ Deensle les
KeeueerueÒeceeCes -munotes.in

Page 17

171) Jnerpeve mìsìceWì (Vision Statement) :
³esCeeN³ee keÀeueeJeOeerle mebmLes®eer oerIe&keÀeueerve efmLeleer keÀMeer Demesue ns Jnerpeve mìsìceWì ceOetve
mecepeles. l³eevegmeej mebmLesleerue efveCe&³e Iesleues peeleele. O³es³e þjefJeleevee peer meeO³e keÀjC³ee®es ceeie&
veweflekeÀ DemeeJesle.
2) mebmLes®eer Dee®eejmebefnlee (Organisational code of Ethics ):
Dee®eejmebefnles®³ee ceeO³eceeletve mebmLesuee keÀe³e DeHe sef#ele Deens les mecepeles cnCepes®e
þjefJeuesu³ee ÒeceeCekeÀevegmeej mebmLesleerue Òel³eskeÀeves keÀece kesÀues Heeefnpes.
3) efveleerceÊee DeefOekeÀejer (Ethics Officer ):
keÀce&®eejer Dee®eejmebefnlesvegmeej keÀece keÀjleele efkeÀ veener ³eeJej ue# e þsJeC³ee®es keÀece
efveleerceÊee DeefOekeÀeN³ee®es Deens. Dee®eejmebefnlee keÀce &®eeN³eebvee mHe<ì meebefieleueer Heeefnpes .l e e r ® e sH e e u e v e
keÀeìskeÀesjHeCes JneJes ³eekeÀefjlee efveleerceÊee DeefOekeÀejer l³ee meboYee&leerue ÒeefMe#eCe keÀce&®eeN³eebve eo s l e e s .
4) Jn³e@u³egpe mìsìceWì / cegu³es (Values Statement ):
keÀce&®eeN³eeb®eer Jele&CegkeÀ veweflekeÀ JneJeer ³ee GÎsMeeves l³eeb®³ee Jele&CegkeÀer meboYee&leerue ÒeceeCekesÀ /
lelJes Jn³e@u³egpe mìsìceWì mHe<ì keÀjles. l³ee ÒeceeCekeÀebvegmeej / l elJeebvegmeej keÀce&®eejer ke=Àleer keÀjleele
keÀe efkebÀJee efveCe&³e Iesleele keÀe ³ee®es Heefj#eCe kesÀues peeles.
5) efveleerceÊee meefceleer (Ethics Committee ):
efveleerceÊee meefceleer ner mebmLee Je efveleerceÊee DeefOekeÀejer veweflekeÀ J³eJen ejemeeþer keÀjle
Demeuesu³ee Òe³elveebJej ue#e þsJeles. mebmLes®eer efveleerceÊee OeesjCes veJ³eeves DeeKeCes efkebÀJee l³eeb®es Hegve&j®evee
keÀjCes ns efveCe&³e ³ee meefceleerÜejs Ieslesues peeleele.
6) efveleerceÊee ÒeefMe#eCe (Ethics Training ):
³eeÒeefMe#eCeeÜejs keÀce&®eeN³eebvee l³eeb®³eekeÀ[tve mebmLes®³ee efveleerceÊes meboYee&le keÀe³e DeHes#ee
Deensle ns meebefieleues peeles. mebmLes®eer Dee®eejmebefnlee lemes®e veweflekeÀ Jele&CegkeÀ ³ee meboYee&le keÀce&®eeN³eebvee
ceeie&oMe&ve kesÀues peel es. Dee®eejmebefnles®es Heeueve kesÀu³eeme keÀe³e yeef#eme Je ve kesÀu³eeme keÀe³e ob[
³eeyeÎue ÒeefMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve peeieªkeÀlee efvecee&Ce kesÀueer peeles.
7) efveleerceÊee mebÒesns OeesjCe DeeK eC³ee®es keÀece efveleerceÊee DeefOekeÀejer keÀjlees. keÀce&®eeN³eebveer GHeueyOe meeOeveeb®³ee
ceeO³eceeletve keÀmes veweflekeÀ keÀe³e& keÀjeJes ns keÀce&®eeN³eebvee meb%eeefHele kesÀues peeles. mebmLes®eer cetu³es, ÒeceeCekesÀ
Je Dee®eejmebefnlee ³eeyeÎu e®eer ceeefnleer ³ee OeesjCeecegUs keÀce&®eeN³eebvee JesUsJej efoueer peeles.
8) efveleerceÊee nsuHeueeF&ve (Ethics Help -line):
³ee nsuHeueeF&ve ®³ee ceoleerves keÀce&®eeN³eebvee efveleerceÊesmeboYee&le ceeie&oMe&ve kesÀues peeles. pesJne
efveleerceÊee OeesjCes keÀce&®eeN³eebvee mHe<ì nesle veenerle lesJne nsuHeueeF&ve®³eeÜejs leer mHe<ì kesÀueer peeleele.
efveleerceÊee DeefOekeÀejer nsuHeueeF&veÜejs DeveweflekeÀ J³eJenejeyeÎue keÀUJet MekeÀlees.munotes.in

Page 18

189) veweflekeÀ vesle=lJe (Ethical Leadership ):
mebmLe s®es J³eJemLeeHekeÀ SkeÀ veslee cnCetve veweflekeÀ DeeefCe ÒeeceeefCekeÀ DemeeJesle. l³eebveer
keÀce&®eeN³eebvee mebmLes®eer Dee®eejmebefnlee mecepeeJetve meebefieleueer Heeefnpes lemes®e keÀce&®eeN³eebveer veweflekeÀ keÀe³e&
keÀjeJeerle ³eemeeþer DeeJeM³e keÀ les meJe& Òe³elve kesÀues Heeefnpesle.
10) keÀeceefiejer ceespeceeHe DeeefCe yeef#emes (Measurements and Rewards ):
keÀce&®eeN³eeb®eer keÀeceefiejer veweflekeÀ keÀe DeveweflekeÀ ³ee®eer leHeemeCeer kesÀueer peeles. l³eeb®³ee ³eesi³e
keÀeceefiejermee þer yeef#eme efoues peeles lej De³eesi³e keÀeceefiejermeeþer ob[ DeekeÀejuee peelees. ³eecegUs
keÀce&®eejer Dee®eejmebefnlesvegmeej ke=Àleer keÀjC³eeme ÒeJe=Êe nesleele.
11) efve³eefcele Heefj#eCe (Periodic Evaluation ):
efveleerceÊee keÀe³e&¬eÀce ³eesi ³e Heej He[le Deens efkeÀ veener ³ee®es Heefj#eCe kesÀues peeles. efveleerceÊee
meefceleer®es keÀe³e&, veweflekeÀ O³es³e Hetle&lee, efveleerceÊee OeesjCeeb®eer DebceueyepeeJeCeer F. ®eer leHeemeCeer kesÀueer
peeles.
12) osKejsKe He×leer (Monitoring and T racking System ):
³ee He×leerÜejs keÀce&®eeN³eeb®³ee Jele&CegkeÀer®eer osKejsKe kesÀueer peeles. keÀce&®eejer mebmLes®³ee
Dee®eejmebefnlesvegmeej keÀece keÀjleele keÀer veener ³eeJej ue#e þsJeues peeles.
met®evee : efveleerceÊee keÀe³e&¬eÀcee®es cenÊJe ³eekeÀefjlee efJeÐeeL³ee¥veer efveleerceÊes®es cenÊJe ³ee cegÐeeb®es meboYe&
I³eeJesle.
1.12 efveleerceÊee meefceleer (ETHICS COMMITTEE)
mebmLee mebmke=Àleer®³ee veweflekeÀ yeeyeeR®³ee Hegle&les®es efJeMuesmeefceleer nes³e. ³ee meefceleerle DeveskeÀ veeJes Deensle. Goe. GHe¬eÀce meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer meefceleer,
J³eJemee³e lelJes meefceleer, GHe¬eÀce GÊejoeef³elJe meefceleer, OeeskeÀe DeeefCe peyeeyeoejer meefceleer, DeeHeCe
J³eJemee³e keÀmee keÀjeJ ee meefceleer F.
kebÀHeveer®³ee J³eJenejeceO³es ÒeeceeefCekeÀHeCee DeeefCe me®eesìer ³eeJeer ³eemeeþer keÀe³e Òe³elve keÀjeJesle
³eeyeÎue efveleerceÊee meefceleer G®®e J³eJemLeeHeveeme efMeHeÀejMeer meg®eefJeles. kebÀHeveer mJele: efveleerceÊee
meefcel eer®eer j®evee þjefJeles. keÀejCe kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ceO³es ³ee j®evesmeboYee&le ceeie&oMe&keÀ lelJes
efouesueer veenerle. J³eJemee³eeleerue efveleerceÊes®es Jee{les cenÊJe ue#eele Ieslee efveleerceÊee meefceleer®eer j®evee
³eesi³e DemeeJeer Meke̳el ees ³eeceO³es mJeleb$e DekeÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ DemeeJesle l³eecegUs veweflekeÀ yeeyeeR®³ee
Hetle&les®es Heefj#eCe mJeleb$eHeCes Je HeejoMe&keÀ nesF&ue. Òel³eskeÀ kebÀHeveer ³ee meefceleerceO³es keÀesCe Je efkeÀleer
meYeemeo DemeeJesle ns mebmLes®³ee m JeªHeevegmeej þjefJeles. efMeJee³e efkeÀleer Je keÀOeer ³ee meefceleer®³ee meYee
yeesueJee³e®³ee nsner þjefJeles. keÀener kebÀHev³eeceO³es ³ee meefceleerceO³es efJeYeeie ÒecegKe Je J³eeJemeeef³ekeÀ
DevegYeJeer le%eeb®eener meceeJesMe kesÀuee peelees.munotes.in

Page 19

19efveleerceÊee meefceleer®eer YetefcekeÀe / peyeeyeoeN³ee (Role / Responsibilities of
Ethics Committee ):
mebmLes®eer Dee®eejmebefnlee, veweflekeÀ J³eJenej, cetu³es, GHe¬eÀce, peyeeyeoejer OeesjCes Je veweflekeÀ
OeesjCes ³eeJej osKejsKe þsJeC³ee®eer peyeeye oejer efveleerceÊee meefceleer®eer Deens. ³ee meefceleer®³ee YetefcekeÀe
Keeueerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1) veweflekeÀ keÀe³ee&Jej osKejsKe (Monitoring Ethical Activities) :
efveleerceÊee meefceleer mebmLee keÀjle Demeuesu³ee vewef lekeÀ keÀe³ee&Jej ue#e þsJeles. mebmLes®es
keÀecekeÀepe efveleercetu³eeuee Oe©ve Deens keÀe ³ee®eer osKejsKe þsJeueer peeles. l³eevegmeej ³ee meefceleerkeÀ[tve
G®®e J³eJemLeeHeveeme DenJeeue HeeþefJeuee peelees.
2) veweflekeÀ keÀe³ee&®eer Kee$eer (Ensure sE t h i c a lA c t i v i t i e s ):
mebmLes®eer keÀe³ex / J³eJenej ne þjefJeuesu³ee cetu³eebvegmeej Je Dee®eejmebefnles®³ee ce³ee&osle nesle
Deens ³ee®eer Kee$eer osC³ee®es keÀece efveleerceÊee meefceleer keÀjles.
3) Dee®eejmebefnlee DeeKeCes (Framing Code of Ethic s):
keÀce&®eejer Je mebyebefOele IeìkeÀebMeer meuueecemeuele keÀ©ve efveleerceÊee meefceleer mebmLes®eer
Dee®eejmebefnlee þjefJeles. ³ee Dee®eejmebefnles®es Heeueve meJe& keÀce&®eeN³eebveer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
4) mebÒesveweflekeÀ J³eJenej Je Dee®eejmebefnles meboYee&leerue meJe& ceeefnleer mebmLes®³ee mebyebefOele IeìkeÀebvee
meb%eeefHele nesle Deens ³ee®eer Kee$eer efveleerceÊee meefceleer osles. HeefjCeecekeÀejkeÀ meb%eeHeveecegUs veweflekeÀ cegu³es
Je Dee®eejmebefnles® es Heeueve ³eesi³e nesles.
5) efveleercetu³ee®es ÒeefMe#eCe (Training on Ethical Values ):
mebmLes®eer efveleercetu³es Je Dee®eejmebefnlee pejer þjefJeueer Demeueer lejer l³eeb®es keÀeìskeÀesjHeCes
Heeueve keÀmes kesÀues Heeefnpes ns keÀce&®eeN³eebvee mecepeues Heeefnpes. lemes®e Heeueve ve kesÀu³eeme mebmLee keÀe³e
efMe#ee / ob[ osF&ue ns ceeefnleer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eeyeÎue®eer peeieªkeÀlee efveleercetu³e
ÒeefMe#eCee®³ee ceeO³eceeletve efvecee&Ce kesÀueer peeles. ns ÒeefMe#eCe HeefjCeecekeÀ ejkeÀ nesle Deens ³ee®eer Kee$eer
efveleerceÊee meefceleer osles.
6) DenJeeue leHeemeCeer (Assessment of Report ):
keÀce&®eeN³eebveer Dee®eejmebefnles®es GuuebIeve kesÀu³eeme efkebÀJee iewjke=Àl³e kesÀu³eeme l³eeyeÎue®³ee
DenJeeuee®eer leHeemeCeer keÀjC ³ee®es keÀece efveleerceÊee meefceleer®es Deens. ns DenJeeue ³eesi³e Deensle keÀe lemes®e
mebyebefOele keÀce&®eeN³eeuee l³ee®eer efMe#ee efoueer Deens keÀe ³ee®eer leHeemeCeer kesÀueer peeles.
7) nsuHeueeF&ve (Help-line):
nsuHeueeF&ve®³ee ceeO³eceelet ve efveleerceÊee meefceleer®ee veweflekeÀ yeeyeer / Dee®eejmebefnlee
³eemeboYee&leerue efJeosKejsKe þsJeC³ee®es keÀece efveleerceÊee meefceleer keÀjles.munotes.in

Page 20

208) ceeefnleer MeesOe (Seeking of Information ):
meefceleer®es keÀecekeÀepe JesUsJej Je ³eesi³e JneJes ³eekeÀefjlee ueeieCeejer ceeefnleer ieesUe keÀjC³ee®ee
DeefOekeÀej meefceleeruee G®®e J³eJemLeeHeveeves efouesuee Demelees.
9) HeeskeÀce&®eeN³eebvee Dee®eejmebefnlesvegmeej keÀece keÀjlee ³eeJes ³eemeeþer mebmLesceO³es GHe³egkeÌle
JeeleeJejCeefveefce&leer keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer efveleerceÊee meefceleer®eer Deens. ³eecegUs keÀce&®eejer veweflek eÀ Je
ÒeeceeefCekeÀHeCes keÀece keÀjle Deensle ³ee®eer Kee$eer efvecee&Ce nesles.
10) mebyebefOele IeìkeÀebMeer mebHeke&À (Liaisan with Stakeholders ):
mebmLes®eer efveleercetu³es / Dee®eejmebefnlee mebyebefOele meJe& IeìkeÀebvee ceeefnleer DemeCes DeeJ eM³ekeÀ
Deens. ³eeefMeJee³e ³ee IeìkeÀebkeÀ[tve l³ee®es Heeueve nesCesner leerlekesÀ®e iejpes®es Deens. ³eekeÀefjlee ³ee
mebyebefOele IeìkeÀebMeer efve³eefcele mebHeke&À meeOeC³ee®es keÀece efveleerceÊee meefceleer keÀjles.
1.13 meejebMe (SUMMARY)
³eeÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe mebmLes®³ee efveleerceÊesmeboYee&leerue yeeyeeR®ee efJe®eej kesÀuee. ÒekeÀjCee®³ee
meg©Jeeleeruee J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee, efle®eer JewefMe<ìîes Je cenÊJe DeeHeCe peeCetve Iesleues. GÊejeOee&le
Yeejleer³e cetu³es, l³eeb®es c enÊJe, keÀe³e&efveleer, efveleerceÊes®es ñeesle, efveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀceeleerue
IeìkeÀ Je efveleerceÊee meefceleer®eer YetefcekeÀe DeY³eemeueer. J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee keÀeUe®eer iejpe yeveueer
Deens. leer®es Jee{les cenÊJe ue#eele Ieslee Òel³eskeÀ mebmLesves DeeHeu³ee keÀce&®eeN³eeb®eer Jele&CegkeÀ Je keÀe³ex
Dee®eejmebefnlesvegmeej nesle Deensle ³ee®eer Kee$eer keÀjCes eflelekesÀ®e iejpes®es Deens.
1.14 mJe³ebDeO³e³eve
1) GHe¬eÀce efveleerceÊee cnCepes keÀe³e? GHe¬eÀce efveleer ceÊesle keÀesCel³ee cetu³eeb®ee meceeJesMe neslees?
2) Dee®eejmebefnlee efJekeÀefmele keÀjC³ee®eer ceeie&oMe&keÀ lelJes keÀesCeleer Deensle?
3) efveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀce ³eeJej ®e®ee& keÀje.
4) efveleerceÊee meefceleer®³ee peyeeyeoeN³ee keÀ esCel³ee Deensle?
5) efveleerceÊee meefceleer®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
Jemlegefve<þ ÒeMve -
A)Keeueerue efouesu³ee He³ee&³eeHewkeÀer ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve efjkeÀec³ee peeieer efuene Je Jeeke̳e
Hegvne efuene.
1) õõõõ cnCepes lelJe%eevee®eer D eMeer MeeKee efpe®ee mebyebOe keÀe³e ®etkeÀ efkebÀJee yejesyej
³ee®³eeMeer ³eslees. (FLeespe, efveleerceÊee, cetu³es)
2) keÀeueHejlJes efJekeÀefmele Peeuesu³ee ª{er, HejbHeje DeeefCe meJe³eer ³eebvee õõõ cnCeleele.
(FLeespe, efveleerceÊee, cetu³es)munotes.in

Page 21

213) õõ õõ cnCepes cetu³es, ¢ef<ìkeÀesve DeeefCe OeejCeeb®ee meb®e Deens pees meceepeeleerue IeìkeÀ
efMekeÀleele Je SkeÀceskeÀebvee meebieleele. (mebmke=Àleer, efveleerceÊee, FLeespe)
4) F&efLekeÌme (Ethics) ne Meyo FLeespe (Ethos) ³ee õõõõ MeyoebHeemetve le³eej P eeuee
Deens. (ûeerkeÀ, ue@ìerve, ÖeWÀ®e)
5) õõõõ J³ekeÌleeruee l³ee®³ee keÀe³ee&ceO³es ®eebieueer keÀeceefiejer keÀjC³eeme DeefYeÒesjerle
keÀjleele. (efveleerceÊee, cetu³es, efve³ece)
6) Yeejleer³e efveleerceÊee DeeefCe J³eJemLeeHevee®eer cegUs Yeejleer³e õõõõ ceO³es ªpeuesueer
Deensle. (meceepe, cetu³es, mebmke=Àleer)
B)Keeueerue Jeeke̳es ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene.
1) J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee ner J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³eÐeebHes#ee JesieUer Deens.
2) F&efLekeÌme (Ethics) ne Meyo ûeerkeÀ Meyo FLeespe (Ethos) Heemetve le³eej Peeuee Deens.
3) cetu³es cnCepes Jele&CegkeÀer®eer lelJes efkebÀJee ÒeceeCekesÀ nes³e.
4) efveleerceÊee DeeefCe cetu³es ³eeb®³eeceO³es HeÀjkeÀ Deens.
5) efveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀceeceO³es OeesjCes DeeefCe keÀe ³e&He×leer®ee meceeJesMe neslees pes kebÀHeveer®³ee
efveleerceÊee mebnerles®es mHe<ìerkeÀjCe osleele.
6) osMee®³ee keÀe³eoeÒeCeeueerves ueeouesu³ee keÀe³e&He×leer DeeefCe Dee®eejmebefnlee cnCepes keÀe³eos nes³e.
C)Keeueerue pees[îee pegUJee.
’De“ ieì ’ye“ ieì
1) cetu³es De) HeefjÞeceeJej DeeOeeefjle
2) keÀe³e&efveleer ye) SkeÀmeceeve
3) efveleerceÊee J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀce keÀ) veweflekeÀ OeesjCeebJej osKejsKe
4) efveleerceÊee meefceleer [) J³ekeÌleerHejlJes yeoueleele
5) efveleerceÊee F) v³ee³ ³e J³eJeneje®eer Kee$eer osCeejer DeveewHe®eeefjkeÀ
j®evee
1.15 meboYe& (REFERENCES)
1) Ted Malloch and Whitney MacMillan, Common -Sense Business
Principles for Profitable Leadership, Simran & Schuster.
2) Robert W. Kolb, Encyclopedia of Business Ethics and Society,
Sage Publications.
3) Gerhold K. Becker, Ethics in Business and Society, Springer.
4) Dimtris N. Chorafas, Business Efficiency and Ethics, Springer.
5) John R. Boatright, Ethics and the Conduct of Business,
Pearson.
munotes.in

Page 22

22ÒekeÀjCe -2
J³eJemee³e efveleerceÊes®es efJeefJeOe ¢efäkeÀesve
(Various Approaches to Business Ethics )
Heeþe®eer mebj®evee
2.0.GefÎäîes (Objectives)
2.1.ÒeemleeefJekeÀ(Introduction)
2.2.efveleerceÊee efme×ebleeb®es cenÊJee®es ÒekeÀej (Main kind sofEthical The ories )
2.3.ÖeÀer[ceve®ee DeeefLe&keÀ efme×eble (Friedman’s Economic T heory)
2.4.ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×eble (Deontological Theory)
2.5.GHe³egkeÌleleeJeeo / ³egìerefueì@jerefve³ece efme×eble (Utilitarianism Theory)
2.6.J³eJemLeeHeve D eeefCe efJeéemlelesceO³es ieebOeerJeeoer ¢äerkeÀesve (Gandhi an Approach in
Management and Trusteeship )
2.7.DeeOegefvekeÀ J³eJemee³eeleerue efJeéemlele e leÊJee®es cenÊJe Je GHe³egkeÌlelee (Importance and
Relevance of Trusteeship Principle in Modern Busines s)
2.8.ieebOeer®ee mel³e DeeefCe DeeEnmee efme×eble (Gandhiji’s Doctrine of Satya And
Ahimsa )
2.9.1991 veblej Yeejleer³e GÐeesieebceO³es veefJeve cetu³ee®ee Go³e (Emergence of New
Values of Indian Industries Post 1991 )
2.10.meejebMe (Summary)
2.11.mJe³eb DeO³e³eve (Self Study )
2.12.meboYe& (References)
2.0.GefÎäîes (Objectives) ë
1) efveleerceÊee efme×ebleeb®e er efJeÐeeL³ee¥vee DeesUKe keÀªve osCes.
2) efveleerceÊee efme×ebleeb®e s cenÊJe ÒekeÀej DeY³eemeC es.
3) efJeÐeeL³ee¥vee efJeefJeOe leÊJe%eeb® es efveleerceÊee efme×eble mecepeeJetve osCes.
4) ieebOeerpeeR®³ee J³eJemLeeHeveeyeodoue®³ee efJe®eejeb®eer efJeÐeeL³ee¥vee ceeefnleer osCes.
2.1.ÒeemleeefJekeÀ(Introduction )ë
veweflekeÀ /efveleerce Êee efme×eble ³eesi³e eEkeÀJee ®egkeÀer®³ee efveCe&³ ee®ee v³ee³e keÀjC³eemeeþer SkeÀ
®eewkeÀì Òeoeve keÀjleele. nsefme×eble efveCe&³e IesC³eemeeþer SkeÀ ³eesi³e DeeOeej yeveleele. efveleerce Êes®esmunotes.in

Page 23

23efJeefJeOe efme×ebl e mebyebefOele J³ekeÌleer®es efveleerceÊes meboYee&leerue efJe®eej mHeä keÀjleele. Òel³eske Àefme×eble ne
efYeVe cegodoîeebJej peesj oslees. Òel³eskeÀ efme×eble eceO³es efveCe&³e IesC³ee®eer JesieUer Mewueer ceeb[ueer iesueer Deens.
³ee®es keÀejCe cnCepes Òel³eskeÀ J³ekeÌleer SkeÀe®e efJe®eejeves eEkeÀJee He×leerves efveCe&³e Iesle veener. efveleerceÊes®es
efme×eble mecepetve IesC³eemeeþer Òel³eskeÀeme ³eMemJeer nesC³eemeeþer meJe&meeOeejCe keÀesCeleer O³es³e þjJeeJeer
ueeieleele ns mecepegve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. veweflekeÀ Jele&veeyeodoue efJe®eej keÀjC³ee®es JesieJesieUs ceeie&
Deensle. keÀener IeìveebceO³es cee$e veweflekeÀlee mHeä Deens. efleLes keÀesCelee®e He³ee&³e veener. Goe. ®eesjer
keÀjCes DeveweflekeÀ Deens. ³eeyeodoue keÀesCeleener JeeoefJeJeeo veener. efJeefJeOe ÒemebieebceO³es oesve eEkeÀJee DeefOekeÀ
cegu³es SkeÀceskeÀebMeer meb IeefveJe[ermeeþer efveleerceÊes®es efJeefJeOe ¢äerkeÀesve / efme×eble ceeie&oMe&ve keÀjleele.
2.2.efveleerceÊee efme×ebleeb®es cenÊJee®es ÒekeÀej (Main kind sof Ethical
Theories) ë
J³eJemee³e eleerue efveleerceÊesyeodoue efJeefJeOe veweflekeÀ ¢äerkeÀesve /efme×eble Deensle. veweflekeÀ
efme×eble JesieJesieȳee meboYee&le GodYeJeleele. cnCetve les efYeVe mecem³ee mees[Jeleele. lemes®e ve keÀener
veweflekeÀ leÊJee®es Òeefle efveefOelJe keÀjleele.
efveleerceÊee efme×eble eb®eskeÀener cenÊJee®es ÒekeÀej KeeueerueÒeceeCes efoues Deensle.
1. ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×eble (Deontological Theory) ë-
keÀle&J³e ner cetueYetle veweflekeÀ ÞesCeer Deens DeeefCe keÀle&J³e ns l³ee H eefjCeeceebHes#ee mJeleb$e Deens. ³ee
DeeOeejs ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue ¢äerkeÀesve le³eej Peeuee Deens. ³ee e fme×eble eceO³es keÀle&J³e eEkeÀJee keÀl³ee&®³ee
nsletJej DeeOeejerle ke=Àleer veweflekeÀ eEkeÀJee DeveweflekeÀ cnCetve ceeveueer peeles. ne ¢äerke ÀesveDeefOekeÀ Oeeefce&keÀ
mJe©Hee®ee Deens. HeefJe$e Dee®ejCeebveer Dee®eejmebefnlee þjefJeueer peeles. yee³eyeue, HeefJe$e kegÀjeCe,
YeieJeodieerlee DeeefCe ieg© ûebLe meenerye ³ee meejK³ee HeefJe$e ûebLeebvee osJee®es Meyo ceeveues peeles. keÀesCeleene r
ÒeMve ve efvecee&Ce keÀjlee les mebHetCe&HeCes eqmJekeÀejues iesues Deensle.
DeþjeJ³ee MelekeÀeleerue pece&ve leÊJeJesÊee keÀevì ³eebveer meceeve efJe®eejmejCeerle veweflekeÀlesuee
meJe& leke&ÀMeg× ceveebJej yebOevekeÀejkeÀ cnCetve metef®ele kesÀues. DeeHeueer efJe®eejmejCeer meeJe&Yeewce yeveC³eemeeþer
Je efle®es Òel³eskeÀeves DevegmejCe keÀjC³eemeeþer leer ³eesi³e Demeueer Heeefnpes lej veweflekeÀlee ner efyeveMele&
ceeveueer peeF&ue. GoenjCeeLe& -’Je®eve ve cees[Ces “
2.nsletoMe&keÀ / nsletMeem$eer³ eefme×eble (Teleo logical Theor ies)ë-
ûeerkeÀ Meyo `telos'³ e e ® e eD e L e & nslet ³ee MeyoeHeemetve ` Teleology 'ne Meyo le³eej Peeuee
Deens. ³ee ¢äerkeÀesveeme HeefjCeeceer ¢äerkeÀesve Demes osKeerue cnCeleele. cnCepes®e SKeeo îeeke=Àleer®³ee
HeefjCeecee®³ee DeeOeejeJej veweflekeÀ Dee®ejCe efveef½ele nesles. SKeeoer ef¬eÀ³ee ³eesi³e keÀer De³eesi³e ns ef¬eÀ³es®³ee
HeefjCeeceeJej efveef½ele nesles. SKeeoer ke=Àleer meceepeemeeþer neveer Heesn®eefJeCeejer veener lej leer ®eebieueer Deens
cnCepes®e veweflekeÀ ke =Àleer Deens. GoenjCeeLe& ,³ e e¢ ä e r keÀesveeletve SKeeo îee®es Dee³eg<³e Jee®eefJeC³eemeeþer
Keessìs yeesueCes veweflekeÀ¢äîee mJeerkeÀe³e& Demesue. SkeÀesefCemeeJ³ee MelekeÀeleerue leÊJeJesÊee pee@ve mìgDeì&munotes.in

Page 24

24efceue DeeefCe pesjsceer yesLece ³eebveer ³ee efme×eblee®es meceLe&ve kesÀues. l³eebveer meebefieleues keÀer SKeeo îee keÀe³ee&®eer
veweflekeÀlee l³ee®³ee Debeflece GHe³egkeÌleles®³ee DeeOeejs þjefJeueer Heeefnpes.
3.v³ee³e efme×eble (Justice Theor y)ë-
ne efme×eble ³ee efveCe&³eeJej DeeOeeefjle Deens e fkeÀ veweflekeÀ efveCe&³e ueeskeÀebceO³es YesoYeeJe keÀjle
veener. Hejbleg mLeeefHele ceeie&oMe&keÀ efve³ece DeeefCe ceevekeÀebvegmeej meJe& ueeskeÀebMeer ³eesi³e v³ee³³e DeeefCe
efveëHe#eHeeleerHeCes JeeieCes nes³e. peele, efuebie Oece&, jeä^er³elJe eEkeÀ JeeDeMee keÀesCel³eener efvekeÀkeÀesCeeMeerner YesoYeeJe keÀjCes DeveweflekeÀ ceeveues peeF&ue. mebmLeelcekeÀ ¢äer keÀesveeletve meJe& OeesjCes DeeefCe
efve³ece ÒeeceeefCekeÀHeCes ÒeMeeefmele kesÀues peeJesle.
4.GHe³eesefieleeJeeoer ¢äe rkeÀesve (Utilitarian Approach )ë-
ne¢äerkeÀesve SKeeo îee ke=Àleer® ee Debeflece HeÀe³eoe / ueeYe keÀe³e Deens ³ee®ee efJe®eej keÀjlees.
cnCepes®e DeefOekeÀeefOekeÀ ueeskeÀeb®es DeefOekeÀeefOekeÀ ®eebieues ns leÊJe%eeve Demes metef®ele keÀjles keÀer SKeeo îee
ke=Àleer®ee yengleskeÀ ueeskeÀebvee HeÀe³eoe Peeu³eeme leer ke=Àleer veweflekeÀ¢äîee ³eesi³e Deens. GHe³eesefieleeJeeo
veweflekeÀles®ee efme×eble Deens. pees Deevebo eEkeÀJee Deevebo Jee{efJeCeeN³ee ke=ÀleeR®es meceLe&ve keÀjlees lemes®e
ogëKe eEkeÀJee neveer Heesnes®eefJeCeeN³ee ef¬eÀ³eebvee efJejesOe oMe&efJelees.
GHe³eesefieleeJeeo SkeÀ meJe&meeOeejCe meb%ee Deens p³eele Demes ceeveues peeles keÀer keÀesCel³eener
ke=Àleer ®escegu³eebkeÀve leer®ee meceepeemeeþer nesCeeje HeÀe³eoe DeeefCe Ke®e& efJe®ee jele IesJetve kesÀues Heeefnpes. ne
efme×eble meJee&le keÀceer efveJJeU Ke®ee&le meJee&le peemle efveJJeU veHe̳eeJej Yej oslees cnCepes®e peemleerle
peemle GHe³egkeÌlelee ns ³ee efme×eble e®es JewefMeäîe Deens.
5.meoe®eej / meodiegCe efme×eble (Virtue Th eory)ë-
³ee efme×ebleeceO³es meodiegCe Demeuesu³ee J³ekeÌleer®es ®eefj$e Fä ®eefj$e mecepeues peeles.
SKeeo îee®es keÀle&J³e DeeefCe l³ee®es ®eebieues eEkeÀJee JeeF&ì HeefjCeece ³eeSsJepeer l³ee®³ee l³ee®es ®eefj$e DeeefCe
meodiegCe ³eeJej ³ee efme×ebleece O³es Yej efouee Deens. J³ekeÌleer®³ee veweflekeÀ Dee®ejCeemeeþer meodiegCe GHe³eesieer
He[leele. J³eJemee³e mebmLesle ueeskeÀ pesJne meodiegCe eb®es DevegHeeueve keÀjleele. lesJne GefÎäîes ÒeeHle
nesC³ee®eer Meke̳elee Jee{les. DeMeer mebK³ee cetueYetle Jew efMeäîe ebJej Yej osJetve GVeleer meeOeles.
mecekeÀeueerve meodiegCe efme×eble ner Òee®eerve ûeermeceO³es ÒeLece ÒemleeefJele kesÀuesu³ee efme×ebl ee®eer
Deoîe³eeJele DeeJe=Êeer Deens. meodiegCe eb®eer ³eeoer keÀjCes s lemes DeJeIe[ Deens. keÀejCe ³eesi³e eEk eÀJee De³eesi³e
³ee®eer ceevekesÀ mecegoe³eevegmeej yeoueleele. Hejbleg meodiegCe ueeskeÀeceO³es ©peJeues peeJet MekeÀleele. ns
meodiegCe ueeskeÀebvee ®eebieues Dee³eg<³e peieC³eemeeþer Je HejmHejebMeer ®eebieues Jele&ve keÀjC³eemeeþer GHe³eesieer
He[leeru e.
6.DeeOegefvekeÀ meodiegCe efme×eble (Modern Virtue Theory )ë-
DeeHeCe keÀmes JeeieeJes eEkeÀJee keÀmes peieeJes ³eeyeodoue ne efme×eble Deens. peer.F&.Sce. SmkeÀe@cye ves
Jn®³et& efLeDejer®es Hegve©lLeeve kesÀues. efle®es cnCeCes Deens keÀer DeeHeCe v eweflekeÀ keÀle&J³e cnCetve pes mecepeuesmunotes.in

Page 25

25Deens les osJeeÒeleer keÀle&J³e Deens. efle®³ee celes ner keÀuHevee DeeOegefvekeÀ peiee®³ee leÊJe%eebveer keÀeueyee¿e
ceeveueer Deens. efle®ee Demee efJeéeeme neslee keÀer keÀle&J³ee®ee m$eesle cnCetve SKeeo îeeowJeer keÀe³e oîee®³ee
DeefmlelJeeyeodoue efJeMJeeme ve þsJeCes eEkeÀJee keÀ le&J³e ³eemeejK³ee keÀe³eosMeerj efJe®eejebJej DeeOeejerle
veweflekeÀles®ee Hee³ee MeesOeCes ner ®etkeÀ Deens. SKeeo îeeves SKeeo s ke=Àl³e kesÀues Heeefnpes keÀejCe les v³ee³³e
Deens. l eLeeefHe SKeeo îeeves SKeeo s ke=Àl³e keÀ© ve³es keÀejCe les ®etkeÀ eEkeÀJee yejesyej Deens. keÀejCe SKeeos
ke=Àl³e ®etkeÀ Deens ³eeHes#ee Dev³ee³ekeÀejkeÀ Deens HeneCes peemle cenÊJee®es Deens.
7.DenbkeÀej efme×eble (Theory of Egoism )ë-
Egoism ne Meyo ue@ìerve Meyo `ego'cnCepes `I'³eeMeyoeHeemetve le³eej Peeuee Deens.
mJele뮳ee mJeeLee&meeþer mJeleë®es keÀe³e& keÀjCes efn SkeÀ ÒesjCee DeeefCe ue#³e Demeles. ³ee efme×eble evegmeej
SKeeo îee J³ekeÌleer®³ee ke=Àleerves Flejebvee vegkeÀmeeve ve neslee J³eeq keÌleiele HeÀe³eoe Jee{le Demesue lej leer
ke=Àleer veweflekeÀ¢äîee ³eesi³e Deens. ne efme×eble J³ekeÌleer®³ee mJele뮳ee efnleemeeþer neveer, HeÀe³eos DeeefCe
nkeÌkeÀ efJe®eejele Ieslees.
8.meeHes#eJeeo efme×eble (Theory of Relativ ism)ë-
neDemee efme× eble Deens efkeÀ pees SKeeo îee®³ee me bmke=Àleer®³ee efvekeÀcnCepes SKeeoer ke=Àleer ³eesi³e Deens keÀer ®etkeÀ ns l³ee meceepeele leer ke=Àleer ®eeuet Deens. l³ee meceepeeleerue
veweflekeÀ efve³eceebJej DeJeuebyetve Deens. keÀo eef®ele leer ef¬eÀ³ee SkeÀe meceepeele ³eesi³e Hejbleg ogmeN³ee meceepeele
veweflekeÀ¢äîee ®egkeÀer®eer Demet MekeÀles. mebmke=Àleerleerue IeìkeÀ ns SkeÀceskeÀebJej DeJeuebyegve Demeleele.
efveleerMeem$eele keÀesCelesner Kejs mel³e veener. veweflekeÀ¢äîee keÀe³e ³eesi³e eEkeÀJee keÀe³e De³eesi³e ns
J³ekeÌleerHejlJes lemes®e meceepeHejlJes yeouet MekeÀles. mel³e ns meceepe DeeefCe mebmke=Àleer ³eeb®³ee
®eewkeÀìervegmeej yeoueles.
2.3.ÖeÀer[ceve®ee DeeefLe&keÀ efme×eble (Friedman’s Economic Theory) ë
efceuìve ÖeÀer[ceve ns DecesjerkesÀleerue DeLe&Meem$e%e nesles. 1976 ®ee veesyesue cesceesefj³eue
HegjmkeÀej -DeLe&Meem$eeleerue l³eebvee l³eeb®³ee GHeYeesie efJeMuesDeeefCe efmLejerkeÀjCe OeesjCeeb®eer peìeruele e ³ee yeodoue®³ee mebMeesOeveemeeþer osC³eele Deeuee. ÖeÀer[ceve
³eebveer cegkeÌle J³eeHeej , ueneve mejkeÀej DeeefCe Jee{l³ee DeLe&J³eJemLesle HewMee®ee keÀceer ieleerves DeeefCe
HewMee®³ee ÒeceeCe efme×ebleeJej l³eebveer Yej efouee cnCetve les ®eueveJeeo cnCetve DeesUKeues peeT ueeieues.
pees meceepe mJeeleb$³eeHes#ee meceevelesuee cenÊJe oslees. l³eeme keÀenerner efceUt MekeÀle veener Demes
ÖeÀer[ceve ®es cnCeCes nesles. Hejbleg meceeveles Deieesoj mJeeleb$³e efJe®eejele IesCeeN³ee meceepeeuee cee$e meJe&
keÀener efceUt MekeÀles.
ÖeÀer[ceve ves³egkeÌleerJeeo keÀsuee keÀer SKeeo îee kebÀHeveer®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer kesÀJeU
YeeieOeejkeÀebHetjleer®e ce³ee&oerle Deens. ne efJe®eej ÖeÀer[ceveves 1970®³ee v³eg³ee@ke&À ìeFcme®³ee ’S
ÖesÀ[ceve [e@keÌìjerv eë o meesMeue efjmeHee@eqvmeyeerueerìer Dee@HeÀ efyePevesme Fpe ìg Fb¬eÀerpe Fìdme Òee@HeÀerì “³ee
efveyebOeele ceeb[uee. l³eevegmeej kebÀHeveer®es O³es³e peemleerle peemle veHeÀe keÀceefJeCes Je YeeieOeejkeÀebveer
kebÀHeveerle iegbleJeCetkeÀ keÀªve Oeeske Àe HelkeÀjuee cnCetve l³ee veHe̳eeleerue Jeeìe YeeieOeejkeÀebvee osCes nsmunotes.in

Page 26

26ÖeÀer[ceve®es cele nesles. ÖeÀer[ceve®es Demes cele Deens keÀer kebÀHeveer®eer meceepeeÒeleer keÀesCeleerner peyeeyeoejer
veener. kesÀJeU veHeÀe Jee{efJeCes Je l³eeleerue Jeeìe YeeieOeejkeÀebvee osCes ner®e kebÀHeveer®eer peyeeyeoejer Deens.
kebÀHeveer®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer kesÀJeU GlHeeovee®es IeìkeÀ JeeHe©ve peemleerle peemle veHeÀe
keÀceefJeCes DeeefCe l³eeleerue Jeeìe yeef#eme /HejleeJee cnCetve YeeieOeejkeÀebvee osCe s³ e e ÖeÀer[ceve ®³ee
efJe®eejebJej DeveskeÀebveer meefce#ee kesÀueer. ÖeÀer[ceve ®esYeeieOeejkeÀebyeodoue Demeuesues efJe®eej kebÀHeveer®³ee
meeceeefpekeÀ GÊejoeef³elJee®³ee efJeHe#e Deensle Demes meebefieleues iesues lej kebÀHeveerves iejpes®³ee JesUer
meceepeeme menkeÀe³e& kesÀues, oeve efoues. Jemlet HegjJeþe kesÀuee lej efveef½ele®e l³ee®ee HeÀe³eoe
YeeieOeejkeÀebvee nesF&ue Demes keÀeneR®es cele nesles.
ÖeÀer[ceve ves Yeeb[JeueMeener DeeefCe DeeefLe&keÀ mJeeleb$³eeJej ieoe DeeCeCeeN³ee ke=Àleer ³eeyeod oue
celeYeso J³ekeÌle kesÀues. l³eeves meebefieleues keÀer kebÀHeveerves DeMee keÀe³ee&Jej ue#e keWÀêerle keÀjeJes. p³ee
keÀe³ee&cegUs kebÀHeveer®ee veHeÀe Jee{sue lemes®e p³eecegUs kebÀHeveer®ee veHeÀe Jee{Ceej veener DeMee Oece&oe³eer
ke=ÀleeRveeìeUC³ee ®ess ÖeÀer[ceve®es cele Deens. HeÀmeJeCetkeÀ Je ueyee[er ve keÀjlee keÀe³e oîee®³ee ®eewkeÀìerle
jentve DeefOekeÀ veHeÀe keÀceefJeC³eeJej ÖeÀer[ sceve®ee Yej neslee.
leLeeefHe DeefOekeÀ veHeÀe keÀceefJeC³eemeeþer keÀesCeleener DeveweflekeÀ ceeie& ve eqmJeke Àejlee veweflekeÀ keÀe³es&
keÀªve®e veHeÀe Jee{JeC³ee®es Òe³elve Peeues Heeefnpesle Deme sÖeÀer[ceve®es cele Deens. ³eeHeg{s ÖeÀer[ceveves
Demesner cnìues Deens keÀer kesÀJeU veweflekeÀ keÀe³es& keÀjCeejer kebÀHeveer cnCepes ®eebieueer kebÀHeveer Demes vee ner lej
leer DeeefLe&keÀ ¢äîee osKeerue ®eeiebueer kebÀHeveer DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eekeÀjerlee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
cenÊJee®eer vemetve meb®eeuekeÀebveer YeeieOeejkeÀeb®³ee DeHes#eeb®eer Hetle&lee keÀjCes ner kesÀJeU SkeÀ®e peyeeyeoejer
Deens. YeeieOeejkeÀeb®³ee iegbleJeCegkeÀerJej l³eebvee DeefOekeÀ ceesyeouee efouee iesuee Heeefnpes.
mebmLee/ kebÀHeveer DeefmlelJe eqìkeÀJetve þsJeC³eemeeþer efveef½ele®e YeeieOeejkeÀeb®³ee menkeÀe³ee&®eer Je
DeeefLe&keÀ HeeþeRy³ee®eer iejpe Deens DeeefCe l³eek eÀjerlee l³eebvee l³eeb®³ee iegbleJeCegkeÀerJej DeefOekeÀ eefOekeÀ
ceesyeouee osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. kebÀHeveer®eer mebHeÊeer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer HetCe& keÀjC³ee®³ee keÀe³ee&cegUs
keÀceer nesF&ue l³eecegUs kebÀHeveerves Oece&oe³eer keÀe³ex keÀªve v e³es. YeeieOeejkeÀeb®eer iegbleJeCegkeÀ DeMee keÀe³ee&Jej
Ke®e& keÀª ve³es. p³eecegUs YeeieOeejkeÀeb®eer mebHeÊeer Jee{Ceej veener ³ee celee®ee ÖeÀer[ceve Deens.
meb®eeuekeÀebveer vesnceer YeeieOeejkeÀeb ®³ee efnlee®ee efJe®eej keÀjeJee. YeeieOeejkeÀeb ®ee i egbleJeCegkeÀerJej ³eesi³e
ceesyeouee efceUJeC³ee®ee nkeÌkeÀ Deens .leesnkeÌkeÀ DeyeeefOele jeefnuee Heeefnpes.
cee$e ÖeÀer[ceve ®esDemesner cele Deens keÀer veHeÀe Jee{efJeC³ee®es mebHetCe& mJeeleb$³e meb®eeuekeÀebvee
veener keÀejCe l³eebvee veweflekeÀl eeDeeefCe keÀe³eoe ³eeb®³ee ®eewkeÀìerle jentve®e veHeÀe Jee{efJeC³ee®es Òe³elve
Peeues Heeefnpesle. veweflekeÀles®³ee ®eewkeÀìerle keÀece keÀjleevee DeMeer meec eeefpekeÀ keÀe³ex keÀjeJeerle p³eecegUs
kebÀHeveer®³ee meJe& mebbyebefOele IeìkeÀebvee l³ee®ee HeÀe³eoe nesF&ue.
2.4.ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×eble (Deontological Theory) ëmunotes.in

Page 27

27ûeerkeÀ Meyo `Deon'p³ee®ee DeLe& keÀle&J³e ³ee Me yoeHeemetve ` dentology' ne Meyo le³eej
Peeuee Deens. ³ee efme×ebleevegmeej peWJne SKeeo îeeke=Àleerletve J³ekeÌleer®es keÀle&J³e eEkeÀJee peyeeyeoejer HetCe&
nesles le WJne les keÀe³e& veweflekeÀ keÀe³e& ceeveues peeles. mHeä efve³eceeb®³ee meb®eevegmeej ke=Àleer veweflekeÀ eEkeÀJee
DeveweflekeÀ þjueer peeles. p³ee ke=Àleer ³ee efve³eceevegmeej l³ee veweflekeÀ lej p³ee vee nerle l³ee DeveweflekeÀ nes³e.
ke=Àleer ®eerveweflekeÀ leeefle®³ee HeefjCeeceeJej DeJeuebyegve veener lej leer ke=Àleer cenÊJee®eer Deens.
ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×ebl ee®es cenÊJee®es ®eej ÒekeÀej Deensle.
1. keÀle&J³e efme×eble (DutyTheory) ë
17 J³ee MelekeÀele pece&ve leÊJe%e me@cegDeue HegHesÀv[^esHeÀ ³eeves ne efme×eble efJekeÀefmele kesÀuee.
l³ee®³ee celeevegmeej keÀle&J³es ner
osJeeÒeleer keÀle&J³es,
mJeleë Òeleer keÀle&J³e s
DeeefCe FlejebÒeleer keÀle&J³es Demeleele.
2.DeefOekeÀej efme×ebl e(Rights Theory) ë
efye´ìerMe leÊJe%e pee@ve uee@keÀ (John Locke )³eeves DeefOekeÀej veweflekeÀlee efme×eble efJekeÀefmele
kesÀuee. l³eeves leerve DeefOekeÀej meebefieleues Deensle.
peerJevee®ee DeefOekeÀej
mJeeleb$³e / cegkeÌleles®ee DeefOekeÀej
ceeue ceÊee nkeÌkeÀ
3.je@me®ee keÀle&J³e efme×eble (RossDuty Theory) ë
efye´ìerMe leÊJe%e efJeefue³ece [sJner[ j e@me³eeves ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×ebl eefJekeÀefmele kesÀuee.
l³eeme je@me®ee keÀle&J³e efme×eble Demes cnCeleele. kesÀuee. l³eeves ®eej keÀle&J³es meebefieleueer Deensle. leer
cnCepes
efveÿe
v³ee³e
vegkeÀmeeveYejHeeF&
ke=Àle%elee
4. keÀevì®e eef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×eble (Kant’s Deontological Theory) ë
pece&ve leÊJe%e F&c³egveue keÀevì ³eeves keÀle&J³e efme×ebl eefJekeÀefmele k esÀuee. keÀevì®ee efJeéeeme
neslee efkeÀ veweflekeÀ ke=Àleer meeJe&ef$ekeÀ cetu³e keÀe³eo îeeb®es Heeueve keÀjleele. veweflekeÀ¢äîee ³eesi³e Demesue lej
J³ekeÌleerves les keÀle&J³e yepeeJeues Heeefnpes. ³ee efme×ebl eecegUs ceeie&oMe&keÀ leÊJes HeeUC³ee®eer He×le mecepeueer
lemes®e efJeefMeä J³ekeÌleer ®³ee keÀe³ee&®es veweflekeÀ cetu³e leHeemeC³ee®es efvekeÀHeefjCeeceeb®eer HeJee& ve keÀjlee keÀener keÀle&J³es ner Heej Hee[eJeer®e ueeieleele. keÀener keÀe³ex ner ³eesi³e D eensle.munotes.in

Page 28

28kesÀJeU l³eeb®es HeÀe³eos mJeleëuee eEkeÀJee Flejebvee nesleele cnCetve veener lej leer keÀe³ex cetueYetle mJeªHeele®e
³eesi³e Demeleele. ³ee efme×ebleeves SkeÀ ieesu[ve efve³ece meebefieleuee Deens efkeÀ Demes ogmeN³eebveer legce®³eeMeer
Jeeiet ve ³es Demes leggcneuee Jeeìles lemes legcner ogmeN³eeMeer Jeeiet vekeÀe. Goe. uee®e IesCes eEkeÀJee osCes efn®es
cetueYetle mJeªHe®e De³eesi³e / ®egkeÀer®es Deens l³eecegUs ue e®eIesJet vekeÀe lemes®e osJetner vekeÀe Demes ³ee
ieesu[ve efve³eceevegmeej cnCel ee ³esF&ue.
keÀev쮳ee ³ee efme×eblee ®es HeÀe³eos Je ce³ee&oe KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
HeÀe³eos ë -
1. neefme×eble DeMee ke=ÀleeRceO³es cenÊJee®ee þjlees p³eeceO³es ke=Àleer®es HeefjCeece Demebye× Demeleele.
HeefjCeecee bHes#ee J³ekeÌleer mebyebOeeb®eer keÀeUpeer IesCes DeefOekeÀ cenÊ Jee®es Deens. Goe. meoeskeÀeueeJeOeerle og©mle eEkeÀJee yeouetve osCes ns GlHeeokeÀe®es keÀle&J³e Deens pejer l³ee®ee HeÀe³eo îeeHes#ee
Ke®e& DeefOekeÀ Demesue.
2.³eee f m e × e b l e e®ee ogmeje HeÀe ³eoe cnCepes ³eele keÀe³ee&®eb efJeMuesefJe®eej kesÀuee peelees. Goe. oesve J³ekeÌleeRveer meYeeve jkeÌkeÀce Oece&oe³eer mebmLesuee oeve kesÀueer.
³eeceO³es HeÀe³eoe meceeve Deens Hejbleg oeve osC³eeme ÒeJe=Êe keÀj Ceejs IeìkeÀ JesieUs Deensle. p³ee
J³ekeÌleerves iejeryeeb®³ee efnleemeeþer oeve kesÀues l³ee®eer ke=Àleer efveef½ele®e ogmeN³ee J³ekeÌleerves FlejebJej
ÒeYeeJe Hee[C³eemeeþer oeve kesÀuesu³ee ke=ÀleerHes#ee DeefOekeÀ ®eebieueer Deens.
3.³eee f m e × e b l e e®eemeJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes efme×ele eb®eer meelel³elee. neefme×eble ³ee
efve³eceebJej DeeOeejerle Deens.
leesìs ë-
1. ne efme×eble DeeHeu³ee veweflekeÀ peyeeyeoeN³ee DeeefCe veweflekeÀ lebìs mees[efJeC³ee®es efJeefMe<ì efvekeÀceeb[C³eele DeH e³eMeer þjlees.
2. je@me ves pes efve³ece efoues Deensle. l³eeceO³es efve³eceeb®ee ÒeeOeev³e¬eÀce efouesuee veener efMeJee³e l³eeJej
keÀener Jeeo Peeu³eeme l³eemeeþer efJeefMeä ceeie&oMe&keÀ leÊJes veenerle. Goe. Kejs yeesueCes eEkeÀJee Je®eve
HeeUCes ³ee cegUs SKeeoe J³ekeÌleer ogKeeJeuee peeT MekeÀlees.
3.keÀevìves Ieìveeb®³ee HeefjCeeceeb®eer oKeue Iesleueer veener lej SKeeoîee keÀe³ee&®es HeefjCeece
®eebieu³eeHes#ee JeeF&ì®e nesle Demeleerue lej meelel³eeves veweflekeÀ Jele&CegkeÀ Demetvener l³ee®ee GH e³eesie
nesCeej veener.
2.5. GHe³egkeÌleleeJeeo/³egìerefueì@jerefve³ece efme×eble (Utilitarianism Theory) ë
GHe³egkeÌleleeJeeo neefme×eble ÒeLece pesceea yesvLece DeeefCe pee@ve mìe@ì& efceue ³eebveer efJekeÀefmele
kesÀuee. ne efme×eble Demes veceto k eÀjlees keÀer, SKeeo îeekeÀe³ee&®eeHeÀe³eoe mebyebefOele meJe& IeìkeÀebvee Peeuee
Heeefnpes. mebyebefOele meJe& IeìkeÀebmeeþer les keÀe³e& ®eebieues Demeues Heeefnpes. keÀe³ee&®es HeefjCeece ns l³eeletve
efceUCeeje Deevebo eEkeÀJee ogëKe ³ee efvekeÀ

Page 29

29mebyebefOele Deens. pesceea yesvLe ce DeeefCe pee@ve efceue ns keÀe³eoe DeeefCe meeceeefpekeÀ megOeejCee ³eekeÀjerlee
DevegketÀue nesles. ³ee efme×eblee®ee l³eebveer l³ee®³ee keÀeUeleerue meece eefpekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e efmLeleer®es
efJeMuespesceea yesvLece ³ee®es Demes efJe®eej nesles keÀer p³eeletve meceepeeleerue IeìkeÀebvee Deevebo efceUlees les
keÀe³e& meceepeemeeþer ®eebieues keÀe³e& Deens. DeMee keÀe ³ee&letve Deevebo Jeeìlees lej ogëKe keÀceer nesles. ³eesi³e
ke=Àleer cnCepes p³ee ke=Àleerletve meceepee®es efnle meeOeues peeF&ue. Lees[ke̳eele meceepeeme Deevebo osCeejer
ke=Àleer cnCepes ®eebieueer ke=Àleer nes³e. ne Deevebo DeeefCe ogëKe l³ee®eer ce³ ee&oe, keÀeueeJeOeer efveefM®elelee,
Meg×lee, HeÀU, meceevelee ³ee DeeOeejebJej efveef½ele keÀjlee ³esF&ue.
pee@ve mìe@ì& efceue ³ee uee cee$e pesceea yesvLece ³ee®eer Deevebo mebkeÀuHevee Je l³eeyeodoue®es efJe®eej
DeefleMe³e meesHes Jeeìleele. l³eeuee De mes Jeeìles keÀer Deevebo ner kesÀJeU mebJesovee vemetve yeew×erkeÀ Je
keÀuHeveeb®ee Deevebo l³eenerHes#ee ceesþe Deens. Hejbleg oesIeeb®³eener celes Deevebo ner DeMeer ieesä Deens peer
DeeblejerkeÀ¢äîee ®eebieueer Je HeÀe³eosMeerj Deens.
GHe³egkeÌleleeJe eo ³ee efme×ebleeJej DeveskeÀ efìkeÀe keÀjC³eele Deeu³ee. l³eeleerue keÀener
KeeueerueÒeceeCes ë -
1. Deeveboe J³eefleefjkeÌle Flej DeveskeÀ ieesäer ®eebieu³ee Deensle. Goe. Deeoj, efJeéeeme, menkeÀe³e&
lejer l³eeletve Deevebo efceUeuee veener lejer.
2. vesnceer Deevebo Je ogëKe efkeÀleer efceUeues ³ee®es veieelcekeÀ ceespeceeHe keÀjlee ³esCeej veener. keÀejCe
Deevebo Je ogëKe ³eeb®es ieefCele ceeb[lee ³esle veener.
3. Deeveboeletve J³ekeÌleer®es efnle meeOeuess peeF&ue®e Demes veener.
4. ³ee efme×ebleele kesÀJeU mew×ebeflekeÀ cenÊJe oslee ³esF&ue keÀejCe SKeeoîee®³ee Deeveboe®eer leguevee
ogmeN³ee®³ee DeeveboeMeer keÀjlee ³esle veener.
5. ne efme×eble kesÀJeU keÀe³ee&®eer GHe³egkeÌlelee efJe®eejele Ieslees. Hejbleg keÀe³ee&®es mJeªHe efJe®eejele
Iesleues pee le veener.
6. efJeefMeä keÀe³ee&letve efceUeuesuee SketÀCe Deevebo efJe®eejele Iesleuee peelees. Hejbleg l³eeletve
JesieJesieȳee J³ekeÌleeRvee efkeÀleer Deevebo ÒeeHle Peeuee Deens ³ee®ee efJe®eej kesÀuee peele veener. cnCepes
meceevelee leÊJe efJe®eejele Iesleues peele veener.
pee@ve mìe@ì& efceue ves³ee efme×ebleeceOes megOeejCee kesÀueer. l³eeves Demee efJe®eej ceeb[uee efkeÀ
Deevebo efkeÀleer ³eeHes#ee keÀmee Deevebo ne osKeerue cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. SKeeoer ke=Àleer ³eesi³e Deens
peWJne l³eeceOetv eÒel³eskeÀeuee ogëKeeHes#ee peemle Deevebo®e nesF&ue.
GHe³egkeÌleleeJeeo e®³ee leÊJeebceO³es Keeueerue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
1. HeefjCeecekeÀejkeÀlee -ke=Àleer®ee IeìdìHeCee efle®³ee HeefjCeeceebJej DeJeuebyetve Deens.
2. DeeveboeslmeJe -megKe ns®e Debeflece Godoerä.
3. cenÊece -³eesi³e ke=Àleer peer DeefOekeÀeefOekeÀ efveJJeU Deevebo osles.
4. meeJe&ef$ekeÀlee -ke=Àleer ®ee Òel³eskeÀeJej nesCeeje HeefjCeece meejKee Deens .munotes.in

Page 30

30mJe³ebDeO³e³eve ë -
1. efveleerceÊee efme×ebleeb®es ce nÊJee®es ÒekeÀej Lees[ke̳eele mHeä keÀje.
2. ÖeÀer[ceve ®eeDeeefLe&keÀ efme×eble SkeÀ J³eeJemeeef³ekeÀ efme×eble cnCetve mHeä keÀje.
3. F&c³egveue keÀev쮳ee ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×eble e®es JeCe&ve keÀje.
4. pesceea yesvLece DeeefCe pee@ve mì e@ì& efceue®ee GHe³egkeÌleleeJeeo efme×eble mHeä keÀje.
2.6. J³eJemLeeHeve DeeefCe efJeéemlelesceO³es ieebOeerJeeoer ¢äerkeÀesve
(Gandhian Approach in Management and Trusteeship) ë
efJeéemle J³eJemLee (Trusteeship) nsieebOeerp eerveer efouesues meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ leÊJe%eeve
Deens. cenelcee ieebOee rvee Great Soul cnCetve meboefYe&le kesÀues peeles. jepekeÀer³e #es$e lemes®e
efveefleceÊee DeeefCe meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eeyeodoue®es l³eeb®es leÊJe%eeve ³eecegUs les SkeÀ Leesj
J³eeqkeÌl eceÊJe cnCetve meJee¥®³ee ue#eele jenleerue. l³eeb®es leÊJe%eeve kesÀJeU jepekeÀer³e #es$eeHegjles ce³ee&oerle
vemetve les peieYejeleerue J³eJemee³e mebmLeebvee GHe³egkeÌle Deens. Þeerceble ueeskeÀebveer efJeéemlee®eer YetefcekeÀe Heej
Hee[tve ì^m쮳ee ceeO³eceeletve iejerye Je meJe&meeOeejCe ueeskeÀeb®es keÀu³eeCe meeOee³e®es ner ieebOeerpeeR®eer
efJe®eejmejCeer nesleer. Þeerceble ueeskeÀebvee l³eeb®³ee mebHeÊeer®ee Jeeìe iejeryeebmeeþer JeeHejC³eeme l³eeb®es ceve
JeUefJeues Heeefnpes.
efJeéemle cnCepes pees p³eeuee SKeeoîee®eer ceeueceÊee Flejeb®³ee HeÀe³eoîeemeeþer meesHeefJeueer
peeles. ceeueceÊes®es peleve Je l³ee®³ee JeeHeje®³ee ÒeMeemevee®eer peyeeyeoejer efJeéemleeJej Demeles.
ogmeN³ee®³ee ceeueceÊes®es J³eJemLee Heve keÀje³e®es Demeles. ieebOeerpee Rveer DeeHeu³ee J³eeK³eeveeletve Je
efueKeeCeeletve efJeéemle J³eJemLesyeodoue DeeHeues efJe®eej ceeb[ues Deensle. ueeskeÀebveer veHeÀe keÀceefJeCes Je mebHeÊeer
pecee keÀjCes ns ³eesi³e Deens. l³ee®ee GHe³eesie l³ee J³ekeÌleeruee Je efle®³ee kegÀìgbyeeuee Peeuee Heeefnpes. Hejbleg
GJe&jerle mebHeÊeer cee$e meceepee®³ee efnleemeeþer JeeHejueer iesueer Heeefnpes.
J³eJem ee³emebmLesves veweflekeÀ J³eJenej keÀªve veHeÀe Je mebHeÊeer keÀceefJeCes ³eesi³e®e Deens. DeLee&le
J³eJemee³e mebmLes®es les cenÊJee®es God oerä Deens. HeÀmeJe CetkeÀ, uee®e, Ye´<ìe®eej Je DeHeÀjeleHeÀj ìeUtve
veweflekeÀ ceeiee&ves mebHeÊeer efceUefJeCes efveef½ele®e iewj veener . ieebOeerpeeR®es ns leÊJe%eeve efveef½ele®e DeeoMe&Jeeoer
Deens. ³ee®ee JeeHej DeJeIe[ Demeuee lejer l³eemeeþer Òe³el ve Peeuee®e Heeefnpes. efJeoîeceeve Yeeb[JeueMeener
J³eJemLesuee meceleeJeeoer ªH eele yeoueC³eemeeþer ieebOeerpeeR ®es leÊJe%eeve cenÊJee®es þjles.
l³eekeÀeUer GHeemeceejer DeeefCe kegÀHees®ebieU Jeeo Je DeveeJeM³ekeÀ DeeefCe DeceeHe Ke®e& ³eeefJeª× ieebOeerpeer nesles. Þeerceble ueeskeÀebveer DeeHeu³ee
cegueYetle iejpeebJej Ke®e& keÀjeJee Je DeveeJeM³ekeÀ Ke®e& ìeUeJee Demes l³eebveer meebefieleues. Jeejmee nkeÌkeÀeves
efceUeuesueer Je mJeleë ve keÀceefJeuesueer mebHeÊeer ³eeJej DeJeuebyetve ve jnelee mJeleë keÀceJee Je keÀceerle keÀceer
iejpeebJej Yej oîee Demes ieebOeerpeeR®es cnCeCes nesles. l³eeb®es ns efJe®eej meJe&$e Heesnes®eues Hejbleg keÀceer
ueeskeÀebvee les ceev³e Peeues.munotes.in

Page 31

31DeeHeu³ee DeeJe M³ekeÀ iejpee HetCe& Peeu³eeveblej Gjuesueer mebHeÊeer meceepee®eer Deens DeeefCe leer
efJeéemleekeÀ[s meesHeefJeueer Heeefnpes cnCepes efle®ee JeeHej meceepeemeeþer nesF&ue. efJeéemle J³eJemLe s®esleÊJe
efveef½eleHeCes keÀe@Heexjsì #es$eeuee ueeiet He[les. veHe̳ee®eeJeeìe YeeieOeejkeÀebvee efou³eeveblej Gjuesuee veHeÀe
DeefOekeÀ mebHeÊeer efceUefJeC³eemeeþer JeeHeªve l³eecegUs meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®es efnle meeOelee ³esF&ue.
³eekeÀjerlee kebÀHeveerves Debleie&le lemes®e yenerie&le meJe& IeìkeÀebye jesyej veweflekeÀ J³eJenej kesÀuee
Heeefnpes keÀe³eosMeerj ceeiee&ves YeeieOeejke Àebmeeþer mebHeÊeer efceUefJeueer Heeefnpes. DeeHeues DeeefLe&keÀ J³eJenej
HeejoMe&keÀ þsJetve les meJe& mebyebefOele IeìkeÀebvee meb%eeHeerle kessÀues Heeefnpesle. osMeeleeru e J³eJemee³e keÀe³eo îee®es
Heeueve kesÀues Heeefnpes. lemes®e keÀce&®eeN³eebyejesyej kebÀHeveer®³ee meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®es nkeÌkeÀ DeyeeefOele
jenleerue ³ee®eer o#elee Iesleueer Heeefnpes.
meeceeefpekeÀ G×ej DeeefCe keÀu³eeCeemeeþer ³eesi³e les Ò e³elve kesÀues Heeefnpesle. He³ee&JejCeeb®es peleve
Je mebj#eCe ner osKeerue J³eJemee³e mebmLes®eer peyeeyeoejer Deens. Mew#eefCekeÀ opee& megOeejC³eemeeþer
Ghee³e³eespevee meg®eefJeu³ee Heeefnpesle.
2.7. DeeOegefvekeÀ J³eJemee³eeleerue efJeéemlelee leÊJ ee®es cenÊJe Je GHe³egkeÌlelee
(Importance and Relevance of Trusteeship Principle in Modern
Business) ë
DeepeosKeerue ieebOeerp eeR®es efJeéemlelee leÊJe J³eJemee³eele cenÊJe e®es DeeefCe GHe³egkeÌle Deens. ³ee
leÊJee®ee HeÀe³eoe Òel³eskeÀ ÒekeÀej®³ee J³eJemee³e mebmLes leefveef½ele®e nesF&ue ne HeÀe³eoe leelHegjlee vemesue
lej efoIe&keÀeU nesle jenerue. ³ee leÊJeeceO³es ieebOeerpeeRveer meebefieleues Deens keÀer kebÀHeveerves DeeHeuee veHeÀe
YeeieOeejkeÀebvee Je Flej mebyebefOele IeìkeÀebvee Jeeìu³eeveble j GJe&jerle veHeÀe DeMee He×leerves JeeHejeJee keÀer
l³eecegUs YeeieOeejkeÀ lemes®e keÀce&®eejer, meceepe F. IeìkeÀeb®³ee mebHeÊeerceOes Jee{ nesF&ue.
Keeueerue cegodoîee b®³ee DeeOeejs DeeOegefvekeÀ J³eJemee³eeleerue efJeéemlelee leÊJee®es cenÊJe Je
GHe³ egkeÌlelee mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1. meeceeefpekeÀ iejpeeb®ee efJe®eej (Consider Social Needs) ë-
³eeleÊJeevegmeej J³eJemeeef³ekeÀ kesÀJeU DeMee Jemlet Je mesJeeb®es GlHeeove keÀjsue p³ee meceepee®³ee
meJe& IeìkeÀebmeeþer GHe³eesieer Demeleerue cnCepes ®e kesÀJeU keÀener J³ekeÌleer®³ee®e GHe³eesieer Jemlet Je mesJeeb®es
GlHeeove nesCeej veener.
2.menkeÀej meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer (Corporate Social Responsibility )ë-
³ee leÊJee ceO³es meceepee®ee efJe®eej kesÀuee Deens ns leÊJe DeJeueb efyeu³eeme J³eJemee³eeme
meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee HetCe& keÀjCes Meke̳e nesles. J³eJemeeef³ekeÀ e®ee meceepee Òeleer®ee ¢äerkeÀesve
mekeÀejelcekeÀ nesles. meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe Je efnlemebyebOe ³eeJej Yej efouee peelees.munotes.in

Page 32

323.meceepe HeeþeRyee (Social Support )ë-
pees J³eJemee³e efJeéemlelee leÊJe evegmeej keÀecekeÀepe keÀjlees DeMee J³eJemee³eeme efveef½ele®e
meceepee®ee HeeþeRyee efceUlees. ³ee J³eJemee³e ekeÀ[tve meeceeefpekeÀ Godoeräîes meeO³e kesÀueer peeleele. meceepe
DeMee J³eJemee³ee kejefJeéeeme þsJelees Je l³ee J³eJemee³ee®³ee Jemlet Je mesJeeb®ee menpe eqmJekeÀej keÀjlees.
4.mHeOee&lcekeÀ HeÀe³eoe (Competitive Advantage )ë-
efJeéemlelee leÊJe e®es Heeueve keÀjCeeje J³eJemee³e YeeieOeejkeÀebyejesyej meceepeeleerue meJe&
IeìkeÀeb®³ee efnleemeeþer keÀece keÀjlees. mebMeesOeve efJekeÀeme Je ÒeefMe#eCe ³eecegUs meeOevemebHeÊeer®ee cenÊece Je
³eesi³e JeeHej ne slees DeeefCe DeHeJ³e³e ìeUuee peelees. l³ee®eÒeceeCes keÀe³e&Ke®e& osKeerue keÀceer Peeu³eeves
opexoej Jemlet Je mesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀceer eEkeÀcel eerle keÀjlee ³esles. l³eecegUs kebÀHeveeruee menpe efJe¬eÀer Jee{efJelee
³esles. lemes®e mHeOes&Jej ceele keÀjlee ³esles.
5.menkeÀej efve³eceve (Corporate Governance )ë-
³eeleÊJe evegmeej kebÀHeveer kesÀJeU YeeieOeejkeÀeb ®³ee®e veJns lej meceepeeleer ueÒel³eskeÀ IeìkeÀeb®³ee
efnleemeeþer keÀece keÀ jles. ³eekeÀjerlee efveef½ele®e kebÀHeveeruee veweflekeÀ DeeefCe keÀe³eosMeerj ke=Àleer keÀjeJ³ee
ueeieleele.
6.keÀce&®eejer keÀu³eeCe (Employee Welfare )ë-
meeOevemebHeÊeer®ee cenÊece JeeHej kesÀu³eeve skeÀe³e& Ke®e& keÀceer neslees DeeefCe keÀceer eEkeÀceleer ueeoCes
Meke̳e nesles. ³eecegUs efJe¬eÀer Jee{u³eeves l³ee ÒeceeCeele veHeÀe osKeerue Jee{lees. Jee{uesu³ee veHe̳eeleerue Jeeìe
keÀce&®eeN³eeb®³ee keÀu³eeCeemeeþer JeeHejuee peelees. kebÀHeveer keÀce&®eeN³eebvee Jee{erJe yeesveme lemes®e DeefOekeÀ Je
®eebieu³ee megefJeOee osJet MekeÀles. Goe. JeenlegkeÀ megefJeOee, keÀjceCegkeÀ megefJeOee, keBÀìerve megefJeOee, efMe#eCe
megefJeOee F.
7.J³eJemee³e efJemleej (Expansion of Business )ë-
efJeéeml elee leÊJe DeJeuebefyeu³ee vesJ³eJemee³eeme keÀe³ee&®ee efJemleej keÀjCes Me ke̳e nesles. mebMeesOeve
efJekeÀeme Je ÒeefMe#eCe ³eecegUs veJeveJeerve Jemlet yeepeejHesþsle DeeCelee ³esleele Je l³ee veJeveefJeve yeepeejHesþsle
þsJelee ³esleele. J³eJemee³e mLeeefvekeÀ HeeleUerHeemetve peeieeflekeÀ HeeleUerHe³e¥le Heesnes®elees.
8.J³eJemee³e DeefmlelJe (Survival of Business )ë-
J³eJemee³e keÀe³e osMeerj Je veweflekeÀ ceeiee&ves keÀe³e& keÀjlees. l³eecegUs ûeenkeÀebyejesyej®e meceepee®ee
osKeerue J³eJemee³e eÒeleer efJeéeeme mebHeeoerle neslees. mHeOee& Jee{le Demeueer lejer DeMee J³eJemee³ee®³ee Jemlet
Je mesJeeb®ee menpe eqmJekeÀej kesÀuee peelees. l³eecegUs J³eJemee³e e®es DeefmlelJe efìketÀve jneles.
9.mebyebefOele IeìkeÀebyejesyej ®eebieues mebyebOe (GoodR e l a t i o n sw i t h
Shareholders )ë-munotes.in

Page 33

33kebÀHeveer YeeieOeejkeÀebyejesyej®e meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleemeeþer keÀe³e& keÀjle Demeu³eeves
kebÀHeveer®es meJe& IeìkeÀebyejesyej ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele nesleele Je efìketÀve jenleele. kebÀHeveer Òeleer
YeeieOeejkeÀ, ûeenkeÀ, keÀce&®eejer F. meJe& IeìkeÀeb®eer efveÿe mebHeeoerle nesles ³ee®ee HeÀe³eoe kebÀHeveeruee
efoIe&keÀeU neslees.
10.veeJeueewkeÀ erkeÀ Je e{lees (Enhances Goodwill )ë-
efJeéemlelee leÊJe e®es Heeueve keÀjCeej erkebÀHeveermeJe& IeìkeÀeb®³ee efnleemeeþer keÀece keÀjl es.
YeeieOeejkeÀ eb®eer mebHeÊeer Jee{efJeCes Je mebyebefOele meJe& IeìkeÀeb®e sefnle meeOeCes ³eeJej kebÀHeveer®ee Yej Demelees
l³eecegUs meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee lemes®e meceepe IeìkeÀeb®³ee celeele kebÀHeveer®eer ®eebiebueer Òeeflecee efvecee&Ce
nesles. Iejiegleer lemes®e Deeblejjeä^er³e yeepeejHesþsle kebÀHeveer®ee veeJeueewkeÀerkeÀ Jee{lees.
2.8. ieebOeer peeR®ee mel³e DeeefCe DeeEnmee efme×eble (Gandhiji’s Doctrine of
Satya And Ahimsa) ë
ieebOeerpeer cnCeleele ,’DeeEnmee ns meeOeve Deens, mel³e MesJeì Deens. DeeEnmee ns DeeHeues Hejce
keÀle&J³e Deens. DeeEnmee DeeefCe mel³e ³eebvee J³eeJeneefjkeÀ ¢äîee JesieUs keÀjCes DeMeke̳e Deens. “Sce. kesÀ.
ieebOeer veerieewlece yeg×e®³ee DeeEnmee veerefle ceÊes®es HegveªppeerJeve kesÀues. ns leÊJe meeceeefpekeÀ , DeeefLe&keÀ
DeeefCe jepekeÀer³e mecem³ee mees[efJeC³eeme Ghe³egkeÌle þjsue Demes l³eeb®es efJe®eej nesles. DeeEnmee efme×ebleeJej
DeeOeejerle peerJeveeyeodoue ®ee SkeÀ veefJeve ¢<ìerkeÀesve meJee¥mec eesj þsJeuee. Deepe ceeveJelesuee meeceesjs
peeleevee ³esCeeN³ee mecem³eebJej ne efme×eble SkeÀ lees[iee yeveuee Deens. yeew× DeeefCe pewve Oecee&ves HeÀej HetJeea
Yeejleele DeeEnmes®ee G heosMe kesÀuee neslee. cegkeÌleer ÒeeHleermeeþer eEnot Oecee&lener DeeEnmes®eer efMekeÀJeCe osC³eele
Deeueer.
ieebOeerpe eRJej ìe@uemìe@³e®ee ÒeYeeJe nes lee.ìe@uemìe@³e ³eebveer cnbìues Deens efkeÀ KeN³ee Deelc³ee®eer
YeeJevee kesÀJeU Deelcel³eeie keÀjC³ee®³ee ke=Àleerletve nesT MekeÀles DeeefCe veweflekeÀ ®eebiegueHeCee
HejceeLee&meejKee®e Deens. ieebOeerpeer cnCeleele J³ekeÌleer Demees DeLeJee jeä^ l³ee®ee Òel³eskeÀ ceesþîee
mecem³esJejerue Ghee³e cnCepes mel³e Je DeeEnmee n es³e.
ieebOeerpe er veceto keÀjleele efkeÀ Satya (Truth) ne Meyo `Sat'cnCepes DeefmlelJe DemeCes ³ ee
MeyoeHeemetve yeve uee Deens. mel³ee efMeJee³e meieUerkeÀ[s ogmejs keÀener veener. pesLes mel³e lesLes %eeve, Meg×
%eeve DeeefCe lesLes®e Deevebo Demelees. ieebOeerpe eRveermel³ee®³ee oesve ceesþîee Heeleȳee veceto kesÀu³ee l³ee
cnCepes ë -
HeefjHetCe& me l³e
meeHes#e mel³e
ieebOeerpeer cnCeleele ,’peerJevee®es cetueYetle leÊJe mel³e ns Deens . ³ee leÊJeeJej DeeHeues peerJeve
DeeOeejerle Deens. “les cnCeleele, ’ceeryeN³ee®eoe ceeP³ee Oecee&®es JeCe&ve mel³ee®ee Oece& cnCetve keÀjlees.munotes.in

Page 34

34efJeefMeä HeefjefmLel eerle keÀoeef®ele Demel³e mel³eeJej efJepe³e efceUJesue eEkeÀJee Demel³e mel³eles®³ee
HeefjCeeceebHes#ee keÀceer JeeF&ì Demet MekeÀles. DeMeeJesUer Keesìs yeesueCes ®eebieues þª MekeÀles .“ Hejbleg
ieebOeerpeer veermeebefieleues keÀer ,’Keesìs keÀOeer yeesu et ve³es. les cnCeleele, `osJe peerJeve Deens, osJe mel³e DeeefCe
Òesce Deens, osJe efveYe& ³e Deens, os JeÒekeÀeMe DeeefCe peerJevee®ee m$eesle Deens DeeefCe lees meJee¥Hes#ee Þesÿ Deens.
lees peieeleerue meJee&le jesceeb®e J³eeqkeÌleceÊJe Deens. mel³e Dee efCeDeeEnmee ns F&éeje®es meej Deens. osJe ner
SkeÀ DeHeefjYeeefDeefveef½ele jnm³ece³e MekeÌleer Deens peerves meJe& peie J³eeHeues Deens. ³ee MekeÌleeruee keÀesCeer Heeefnues veener HeCe
leer meJee¥vee peeCeJeles. “
DeeEnmee cnCepes nl³ee ve keÀjCes, Fpee ve keÀjCes DeeeefCe ve ceejCes ne kesÀJeU SkeÀ iegCe veener
lej Flejeb®es Yeues keÀjC³ee®ee mekeÀejelcekeÀ iegCe Deens. DeeEnmee ner o³eeUt DeeefCe l³eeiee ®eerJe=Êeer Deen s.
ieebOeerpeer cnCeleele MeyoeÜejs, efJe®eejebÜejs DeeefCe jeieeletve F&pee keÀjCes ìeUues peeJet MekeÀles. DeeEnmee
cnCe pes kesÀJeU F&pee ve keÀjCes Demes veener lej leer keÀoeef®ele Meyo eEkeÀJee efJe®eej ³eeletve J³ekeÌleeruee ogëKe
osCes efn osKeerue Deens. DeeEnmes®ee vekeÀejelcekeÀ efJe®eej ve keÀjlee mekeÀejelcekeÀ efJe®eej cnCepes
kegÀCeeueener neveer ve Heesn®eefJeCes Je ogmeN³eeJej Òesce keÀjCes Demee keÀjlee ³esF&ue.
DeeEnmesmeeþer mel³e DeeefCe efveYe&³eles®eer iejpe Demeles. ieebOeerpeer cnCeleele ,’DeeHeCe kesÀJeU
osJeeuee Ieeyejues Heeefnpes. lej DeeHeu³eeuee keÀesCeeueener Ieeyeje³e®eer iejpe veener. mel³ee®es Je´le
eqmJekeÀejC³eemeeþer efveYe&³elee DeeJeM³ekeÀ Deens .cnCetve DeeEnmee DeeefCe mel³e ³eebvee SkeÀceskeÀebHeeme tve
efJeYekeÌle keÀjlee ³esle veener. “
jeiene DeeEnmes®ee Me$et Deens lej DeefYeceeve jeieeuee efieUtve ìekeÀlees. DeeEnmee cnCepes jeie
DeeefCe DeefYeceevee®ee efJepe³e nes³e. l³eecegUs mel³ee®ee Deeûen OejCeeje vesnceer JeeF&ìe®ee ®eebieu³eeves,
jeiee® ee Òesceeves, Demel³ee®ee mel³eeves HejeYeJe keÀjlees. mHeOe&keÀeuee kesÀJeU DeeHeCe Òesceeves efpebketÀ MekeÀlees ,
ÜsDeeEnmee ns SkeÀ nl³eej Deens.
DeeEnme e cnCepes Y³ee[HeCee veJns. YeskeÀ[ yeveC³eeHes#ee eEnmekeÀ ®eebieues. Hejbleg DeeEnmesceO³es
Y³ee[HeCee DeeefCe ogye&uelesuee peeiee veener. Y³ee[J³ekeÌleer keÀOeerner DeefnbmekeÀ yevet MekeÀle veener. KeN³ee
DeeEnmes meeþer Meg× efveefYe&[H eCee iejpes®ee Deens. ceefnuesuee Kejer vece´lee DeeJeM³ekeÀ Deens. DeeEnmee cnCepes
met[ IesC³ee®³ee YeeJevesJej efve³eb$eCe keÀjCes. DeeEnmee #eces®eer Debeflece ce³ee&oe Deens. #ecee keÀjCes ns Metj
J³ekeÌleer®es ue#eCe Deens. cnCepes®e DeeEnmee mel³ele e efvemJeeLe&HeCee, efveªHeêJeerHeCee, jeiecegkeÌlelee,
ieJe&cegkeÌlelee, ÜsDeelcemeceHe&Ce oMe&efJeles.
jepekeÀer³e, meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ mecem³eebJ ej DeeEnme e ne SkeÀ GÊece lees[iee Deens.
l³eecegUs ieebOeerpeeRveer meeceeefpekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ megOeejCesmeeþer DeeEnmes®³ee ceeO³eceeletve HeÀej ceesþs
³eesieoeve efoues Deens.munotes.in

Page 35

352.9. 1991 veblej Yeejleer³e GÐeesieebceO³es veefJeve cetu³ee®ee Go³ e(Emergence
of New Values of Indian Industries Post 1991) ë
1991 veblej Yeejleer³e DeewoîeesefiekeÀ #es$eele DeveskeÀ yeoue Peeues. ns yeoue Keeueerue
OeesjCeebcegUs Peeues.
DeewoîeesefiekeÀ OeesjCe ,1991
veefJeve ueIeg Goîeesie OeesjCe ,1991
keÀe@cÒe snsvmeerJn OeesjCe He@kesÀpe, 2000
cee³e¬eÀes, mcee@ue DeeefCe ceO³ece Goîeesie efJekeÀeme (M S M E D) ,2 0 0 6
ceskeÀ Fve Fbef[³ee
mìeì& DeHe Fbef[³ee cee@[sue
ef[peerìue Fbef[³ee cee@[sue F&.
Yeejleer³e mejkeÀej®³ee ³eeOeesjCeebcegU sYeejleer³e Deewoîee sefiekeÀ #es$eele DeveskeÀ DeeJeenves efvecee&Ce
Peeueer. l³ee®eyejesyej veJeveJeerve cetu³es osKeerue Go³eeuee Deeueer. l³eeHewkeÀer keÀener KeeueerueÒeceeCes ë -
1. He×leMeerj ceeveJemebmeeOeve OeesjCes (Systematic H. R. Policies )ë-
1991 veblej kebÀHe veerceO eskeÀce&®eeN³eebmeboYee&le He×leMeerj OeesjCes DeeKeC³eele Je jeyeefJeC³eele
Deeueer. Goe. Yejleer OeesjCe, efveJe[ OeesjCe, ÒeefMe#eCe OeesjCe, efve³egkeÌleer OeesjCe, ye{leer OeesjCe F&.
OeesjCes nesle.
2.ûeenkeÀ keWÀêerle J³eJemee³e (Custom er Focus Business )ë-
ûeenkeÀ ne yeefnie&le IeìkeÀebHewkeÀer meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ ceeveuee iesuee. l³eeuee meceeOeeve
osC³eemeeþer ûeenkeÀ keWÀêerle J³eJemee³e eJej Yej efouee iesuee. mHeOee& Jee{u³eeves ûeenkeÀeb®³ee DeHes#ee®eer
Hetle&lee keÀMeer ke ÀjC³eele ³esF&ue. ³eeJej ue#e keWÀêerle keÀjC³eele Deeues. l³ee®eyejesyej kebÀHeveer®es Debleie&le
ûeenkeÀ cnCetve keÀce&®eeN³eeb ®³ee DeHes#eeHetleer&meeþer Òe³elve megª Peeues.
3.J³eeJemeeef³ekeÀlee (Professionalism )ë-
Goîeesiee bleerue meJe& keÀe³ex He×leMeerj Je Meem$eer³e He×leerves keÀjC³eeJej Yej osC³eele Deeuee.
J³eJemLeeHekeÀebveer osKereueefveCe&³e keÀmes ³eesi³e Je He×leMeerj nesleerue ³eekeÀ[s ue#e osC³eeme megªJeele
kesÀueer. ³eekeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ ceeefnleer®es mebkeÀueve Je efJeMues4.keÀe³ee&lcekeÀ efJeYeeieeceO³es efveleerceÊee (Ethics in Functional Areas )ë-
kebÀHeveer®³ee efJeefJeOe efJeYeeieeDebleie&le nesCeejer keÀe³ex ner veweflekeÀ keÀe³ex nesleerue ³eekeÀjerlee Òe³elve
megª Peeues. Go e.
GlHeeove efJeYeeie –opexoej Jemlet keÀceer Ke®ee&le.munotes.in

Page 36

36efJeHeCeve efJeYeeie -³eesi³e Jemlet ³eesi³e eEkeÀceleerle ³eesi³e ûeenkeÀeme.
efJeÊe efJeYeeie -³eesi³e m$eesleeletve efveOeer Je efveOeer®ee ³eesi³e JeeHej.
ceeveJemebmeeOeve efJeYeeie -³eesi³ e ceeveJe mebmeeOeve OeesjCes
5.$egìerefJevee ¢äerkeÀesve (Defect –Free Approach )ë-
kebÀHeveer®³ee Òel³eskeÀ keÀe³ee&le HeefjHetCe&lee DeeCeC³ee®es Òe³elve meg© kesÀuee. keÀesCel³eener keÀe³ee&le
oesnesF&ue ³eekeÀ[s ue#e osC³eeme meg©Jeele Peeueer.
6.yeef#emes DeeefCe ceev³elee (Rewards and Recognition )ë-
keÀce&®eeN³eeb®³ee keÀeceele meelel³eeves megOeejCee JneJeer les keÀece keÀjC³eeme DeefYeÒesjerle JneJesle
³eekeÀjerlee l³eebvee ³eesi³e les yeef#eme Je ceev³elee keÀMeer osC³eele ³esF&ue ³eekeÀjerlee Òe³elve meg© Peeues. Goe.
G®®eHeoeJej ye{leer, keÀeceefiejervegmeej yeesveme, ®eebieu³ee keÀecee®es ÒeMemleerHe$ekeÀ Je yeef#eme F&.
7.menkeÀej efve³eceve (Corporate Governance )ë-
kebÀHeveer® ³eeceeie&oMe&ve Je efve³eb$eCeemeeþer efve³ece keÀe³e&He×leer Je Òeef¬eÀ³ee ³eeme menkeÀej
efve³eceve Demes cnCeleele. ³eecegUs kebÀHeveer®³ee meJe& mebbyebefOele IeìkeÀeb®es efnle meeOeues peel es. ns mebyebefOele
IeìkeÀ cnCepes YeeieOeejkeÀ, iegbleJeCegkeÀoej, ûeenkeÀ, mejkeÀej, HegjJeþeoej, ceO³emLe, keÀce&®eejer F&.
nes³e.
8.keÀce&®eejer #ecelee (Competency of Worforce )ë-
keÀce&®eeN³eeb®³ee #eceleeDeeefCe keÀewMeu³es ³eebceOes Jee{ Je m egOeejCee JneJeer ³eemeeþer kebÀHev³eebveer
ceesþîee ÒeceeCeeJej Ke®e& keÀje³euee meg©Jeele kesÀueer. DeeJeM³ekeÀ les ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeC³eeme
meg©Jeele Peeueer. l³eeodJeejs keÀce&®eeN³eeb®³ee %eeveele, keÀewMeu³eele Je Jele&CegkeÀ (¢äerkeÀes ve) ³eele
Deoîe³eeJeleHeCee ³esF&ue.
9.ÒeCeeueer ¢äerkeÀesve (Systems Approach )ë-
J³eJemee³ee®es J³eJemLeeHeve HeefjCeecekeÀejkeÀ Je ³eesi³e JneJes ³ee GodosMeeves ÒeCeeueer
¢äerkeÀesve eJej Yej efouee. J³eJemLeeHevee®³ee Jejerÿ HeeleUerHeemetve les ke Àefveÿ HeeleUerHe³e¥le ³ee
¢äerkeÀesv eeme cenÊJe osC³eele Deeues.
10.yejesyejerves ieì keÀece keÀjCes (Synergy in Team Work )ë-
kebÀHeveerleerue DeveskeÀ keÀe³ex ieìeieìeves HetCe& keÀjeJeer ueeieleele. ³eekeÀjerlee HejmHejebvee mecepetve
IesJetve Je m eceepe mecepetve menkeÀe³ee&ves keÀe³e& HetCe& keÀjC³ee®eer iejpe Demeles. l³eeceO³es megmebJeeo Je
menkeÀe³ee&®eer YeeJevee Demeueer Heeefnpes. yejesyejerves keÀece kesÀu³eeme efveef½ele®e kebÀHeveer®eer Godoeräîes meeO³e
nesC³eeme ceole nesF&ue.munotes.in

Page 37

372.10. meejebMe (Symmary) ë
³ee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe efveleerceÊee efme×ebleeb®es cenÊJee®es ÒekeÀej DeY³eemeues. ÒekeÀjCee®³ee
megªJeeleeruee efJeefJeOe leÊJe%eeveer efveleerceÊes®es efouesues l³eeb®es efJe®eej efme×ebleeb®³ee ceeO³eceeletve DeeHeCe
peeCetv e Iesleues. ³eeceO³es ÖeÀer[ceve®ee DeeefLe&keÀ efme×eble, ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×eble Je
Ghe³egkeÌleleeJeeo efme×eble ³eeb®ee meceeJesMe neslee. l³eeveblej J³eJemLeeHeve DeeefCe efJeéemlelesceO³es ieebOeerJeeoer
¢äerkeÀesve DeY³eemeuee DeeOegefveke À J³eJemee³eele l³ee®es keÀe³e cenÊJe Deens ns mecepetve Iesleues.
l³ee®eyejesyej ieebOeerpeeR®ee mel³e DeeefCe Deefnbmee efme×eble osKeerue DeY³eemeuee. ÒekeÀjCee®³ee MesJeìer
1991 veblej Yeejleer³e Deewoîees efiekeÀ #es$eele keÀesCeleer veefJeve cetu³es Go³eeuee Deeueer ³ee®ee DeY³eeme
kesÀuee.
2.11. mJe³eb DeO³e³eve (Self Study) ë
1. ieebOeerpeeR®ee efJeéemleles®ee o=<ìerkeÀesve ³eeJej ®e®ee& keÀje.
2. DeeOegefvekeÀ J³eJemee³eeleerue efJeéemlelee leÊJee®eer Ghe³egkeÌlelee DeeefCe cenÊJe efJeMeo keÀje.
3. ieebOeerpeeR®³ee mel³e DeeefCe Deefnbmee efme×eble e®es JeCe&ve keÀje.
4. 1991 veblej Yeejleer³e DeewoîeesefiekeÀ #es$eele keÀesCeleer veefJeve cetu³es Go³eeuee Deeueer Deensle?
Jemlegefveÿ ÒeMve (Objective Questions )ë
De. Keeueer efouesu³ee He³ee&³e ebHewkeÀer ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve Jeeke̳e Hegvne efuene.
1. ------- -----efme×eble Demes meebielees keÀer Skeeoîee keÀe³ee&®es Debeflece HeefjCeece þjefJeleele efkeÀ
les keÀe³e& ®eebieues Deens keÀe JeeF&ì.
(ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue, ìsefueDeesuee @efpekeÀue, GHe³egkeÌleleeJeeo)
2. -------- ----efme×ebl eevegmeej DeeHeu³eeuee ³eMemJeer DeeefCe ®eebieues peerJeve peieC³eeme Meke̳e
keÀjCes ner efveleerceÊes®eer YetefcekeÀe Deens.
(meodiegCe, DeeOegefvekeÀ meodiegCe, v³ee³e)
3. keÀle&J³e eqme×eble ne ------------ efme×eblee ®ee Yeeie Deens.
(ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue, ìsefueDeesuee@efpekeÀue, GHe³egkeÌleleeJeeo)
4. ef[Dee@vìesuee@efpe neMeyo ------------ ³ee YeeMeyoeHeemetve le³eej Peeuee Deens.
(ÖeWÀ®e, ue@ìe rve, ûeerkeÀ)
5. ------------ cnCepes F&pee DeeefCe nl³ee ve keÀjCes nes³e.
(mel³e, efJeéeeme, Deefnbmee )
6. ieebOeerpeer cnCeleele Deefnbmee DeeefCe ------------ yejesyejerves peeJet MekeÀle veenerle.
(mel³e, Oece&, Y³ee[HeCee )munotes.in

Page 38

38ye. Keeueerue Jeeke̳es ® etkeÀ efkeÀ yejesyej les efuene.
1. meeHes#eJeeo efme×eble evegmeej HeefjHetCe& mel³e veener.
2. efceuìve ÖeÀer[ceveuee 1976®ee DeLe&Meem$eeleerue veesyesue cesceesjer³eue HegjmkeÀej efouee iesuee.
3. ef[Dee@vìesuee@efpe ne Meyo ue@ìerve Meyo ‘Deon ’(ef[De e@ve)h e e m e t v e le³eej Peeuee Deens.
4. Fc³egveue keÀevì ³eepece&ve leÊJe%eeves ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×eble efJekeÀefmele kesÀuee.
5. ieebOeerpeer cnCeleele ,’Deefnbmee ner #eces®eer Debeflece ce³ee&oe Deens. “
6. mHeOee& ³ee DeeJeenveeuee meecees js peeC³eemeeþer 1991 veblej Yeejleer³e DeewoîeesefiekeÀ #es$eele
veefJeve cetu³e eb®eeGo³e Peeuee.
keÀ. Keeueerue pees[îee pegUJee .
`De'ieì `ye'ieì
1. me@c³egDeue HegHesÀv[^e@HeÀ De-ef[Dee@vìesuee@efpekeÀue efme×eble
2. Dec³egveuekeÀevì ye-DeeefLe&keÀ efme×eble
3. ieebOeerpeer keÀ-keÀle&J³e efme×eble
4.efceuìve ÖeÀer[ceve [-Ghe³egkeÌleleeJeeo efme×eble
5. pesceea yesvLece DeeefCe pee@ve mìe@ì& efceue F&-mel³e DeeefCe Deefnbmee
2.12. meboYe& (References) ë
1. J. Carl Ficar rotta,‘ K a n t i a nT h i n k i n ga b o u tM i l i t a r y ’ 2013.
2. Mary C. Gentile, ‘Giving Voice to Values, Yale University Press.
3. Robert Almeder, ‘Human Happiness and Morality, Prometheus
Books.
4. Todd Pheifer, ‘Business Ethics : The Search for an Elusive Idea’
Crea teSpace Independent Publishing Platform, 2016.
5. John Endris, ‘Good Business : An Ethics Workshop for Business
Leaders, Flat World Knowledge 2014.



munotes.in

Page 39

39IeìkeÀ -3
Yeejleer ³e ve weflekeÀ He×leer DeeefCe Òeceb[U efve³eceve
(Indian Ethic al Practices and Corporate Governance )
Heeþe®eer mebj®evee :
3.0.GefÎäîes (Objectives)
3.1.ÒeemleeefJekeÀ(Introduction)
3.2.efJeHeCeveeleerue efveleer ceÊee (Ethic si nM a r k eting )
3.3.peeefnjeleerleerue efveleerceÊee (Ethics in Adver tising)
3.4.ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHeveeleerue efveleerceÊee (Ethics in Human Resource
Management )
3.5.efJeÊe DeeefCe uesKeebkeÀve ³eeleerue efveleerceÊee (Ethics in Finance and Accoun ting)
3.6.GlHeeoveeleerue efveleerceÊee (Ethics in Production)
3.7.ceeefnleer leb$e%eeveeleerue efveleerceÊee (Ethics in Information Technology )
3.8.uesKeeefOekeÀej DeeefCe Hesìbì ³eeleerue efveleerceÊee (Ethics in Copyrights and Patents )
3.9.Òeceb[U efve³ eceve mebkeÀuHevee / JewefMeäîes (Concept of Corporate Governance /
Features )
3.10.Òeceb[U efve³eceve e®es cenÊJe (Importance of Corporate Governance )
3.11.Òeceb[U efve³ecevee®e er Gl¬eÀebleer (Evaluation of Corporate Governance)
3.12.Òeceb[U efve³ecevee® eer leÊJes (Principles of Corporate Governance)
3.13. meejebMe (Summary)
3.14.mJe³eb DeO³e³eve (Self Study )
3.15.meboYe& (References)
3.0.GefÎäîes (OBJECTIVES )ë
1) efJeÐeeL³ee¥vee Yeejleer³e veweflekeÀ He×leeR®eerDeesUKe keÀªve osCes.
2) kebÀHevee r®³ee efJeefJeOe keÀe³ee&lcekeÀ efJeYeeieeleerue veweflekeÀles®ee DeY³eeme keÀjCes.
3) efJeÐeeL³ee¥vee menkeÀej efve³eceve ner mebkeÀuHevee mecepeeJetve osCes.
4) menkeÀej efve³eceve e®es cenÊJe Je leÊJes mHe<ì keÀj Ces.munotes.in

Page 40

403.1. Òeemlee efJekeÀ (INTRODUCTIO N)ë
YeejleeceO³es 1992 He³e¥le J³eJemee³eeleerue Dee®eejmebnerlee efJeJeieUlee Flej$e efJe®eejele Iesleuee iesuee veJnlee. l³eeveblej cee$e Yeejleer³e J³eeJemeeef³ekeÀ #es$eeleerue
DeveskeÀ IeesìeUs efveleerceÊee ne efJeIeesìeUe, mel³ece IeesìeUe Fl³eeoer ,veJeerve kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ves menkeÀej efve³eceve DeeefCe
mebmLeebceO³es veweflekeÀ He×leerJej Yej efouee. J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊesceO³es l eÊJes DeeefCe ceevekesÀ meceeefJeä
Demeleele peer J³eJemee³e #es$eeleerue ³eesi³e Jele&CegkeÀermeboYee&le ceeie&oMe&ve keÀjleele.
Deepe kebÀHev³eebceO³es efJeefJeOe keÀe³ee&lcekeÀ efJeYeeieebceO³es veweflekeÀ He×leerves keÀecekeÀepe kesÀues peeles.
Goe. efJeHeCeve efJeYeeie, efJeÊe efJeYeeie, GlHeeove efJeYeeie, ceeveJe mebmeeOeve efJeYeeie F&.
3.2.efJeHeCeveeleerue efveleerceÊee (ETHIC SI NM A R K E T I N G )ë
efJeHeCeve ner SkeÀ DeMeer Òe¬eÀer³ee Deens peer®eer meg©Jeele ûeenkeÀeb®³ee iejpee MeesOeC³eeves nesles lej
MesJeì l³ee iejpeeb®eer Hetle&lee veHeÀe keÀceJetve keÀjC³eeves neslees. efJeHeCeve J³eJemLeeHekeÀeme ³eekeÀjerlee
efJeHeCeve mebMeesOeve keÀjeJes ueeieles lemes®e ³eesi³e efJeHeCeve efceÞe le³eej keÀjeJes ueeieles. cnCepes®e ³eesi³e
Jemlet GlHe eoerle keÀjCes, efle®eer ³eesi³e eEkeÀcele ueeJeCes, efle®³ee efJelejCeemeeþer ³eesi³e efJelejCe meeKeUer
efveJe[Ces Je efJe¬ eÀer Jee{ ermeeþer ³eesi³e Òe³elve keÀjCes nes³e. DeeOegefvekeÀ efJeHeCeve ûeenkeÀeefYecegKe Demeu³eeves
l³ee®³ee meceeOeeveekeÀjerl ee efJeHeCeve keÀe³ex ³eesi³e He×leerves Heej Hee[eJeer ueeieleele. lemes®e meceepe DeeefCe
He³ee&JejCe ³ee®eener ÒeecegK³eeves efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
efJeHeCeveele veweflekeÀ He×leer jeyeefJeCes cnCepes efJeHeCeve efveCe&³e Iesleevee Je ke=Àleer k eÀjleevee
³eesi³eles®eer/veweflekeÀles®eer leÊJes/ceevekesÀ JeeHejCes mHeOee&lcekeÀ HeÀe³eoe GþefJeCes ne efJeHeCevee®ee nslet De ens.
ne nslet meeO³e nesF&ue les Jne ueef#ele ûeenkeÀeb®³ee DeHes#eeb®eer Hetle&lee kebÀHeveer mHeOe&keÀeHes #ee ®eebieu³ee
He×le erveskeÀjsue. kesÀJeU Jemleg HegjJetve ³eMe ÒeeHle keÀjlee ³esCeej veener lej l³eemeeþer efveleercetu³eeb®eer keÀeme
Oeªve J³eeJemeeef³ekeÀ keÀe³ex keÀjeJeer ueeieleerue ns Deepe®³ee mebmLeebvee mecepeues Deens. veweflekeÀ keÀe³ex
keÀjCeeN³ee mebmLeebÒele er ûeenkeÀeb®ee ¢äerkeÀesve DeefOekeÀ mekeÀejelcekeÀ neslees ns mebmLeebvee Gceieues Deens.
efJeHeCeveeleerue efveleerceÊee cnCepes Jemlet, eEkeÀcele, efJelejCe DeeefCe efJe¬eÀer Je=×er ³ee meboYee&le veweflekeÀ efveCe&³e
IesCes. ³ee meboYee&le KeeueerueÒe ceeCes veweflekeÀ efveCe&³e Ieslee ³esleerue.
Jemlet ë
³eesi³e ûeenkeÀeuee ³eesi³e Jemlet l³ee®³ee DeHes#ee DeeefCe iejpeeb®eer Hetle&lee keÀjC³eemeeþer HegjefJeueer
Heeefnpes. Jemlet meboYee&leerue efveCe&³e ³eesi³e Iesleues iesues Heeefnpesle les ef veCe&³e KeeueerueÒeceeCes.
1. opee& megOeejC³eemeeþer Je Ke®e& keÀceer keÀjC³eemeeþer mebMeesOeve Je efJekeÀemeeJej Yej osCes.
2. $egìerefJevee Jemlet ûeenkeÀeuee HegjefJeC³eemeeþer opee& efve³eb$eCee®es Òe³elve keÀjCes.
3. Jemlet opee& megOeejCesmeeþer k eÀce&®eeN³eebvee DeeJeM³ekeÀ les ÒeefMe#eCe osCes.
4. ûeenkeÀe b®³ee DeHes#esvegmeej Jemlet GlHeeove Je efJeHeCeve JneJes ³eekeÀjerlee efJeHeCeve mebMeesOeve
keÀjCes.
5. Jemletleerue meceeefJeä IeìkeÀ ceeveJeer Deejesi³eeme og

Page 41

41eEkeÀcele ë
GlHeeokeÀeuee p³ee eEkeÀceleerves Jemlet efJekeÀC³ee®eer F&®íe Deens DeeefCe ûeenkeÀeuee p³ee eEkeÀceleerves
Jemlet Kejsoer keÀjC³ee®eer F&®íe Deens DeMeer ³eesi³e eEkeÀcele DeekeÀejueer Heeefnpes. eEkeÀcele DeekeÀejleevee
³eesi³e e fveCe&³e Iesleues iesues Heeefnpesle les KeeueerueÒeceeCes.
1. eEkeÀceleerJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee Debleie&le lemes®e yeefnie&le IeìkeÀebvee efJe®eejele IesJetve eEkeÀcele
efveeqM®ele keÀjeJeer. Goe. mebmLee Godoeräîes, ceeieCeer, mHeOee& F&.
2. efJeefJeOeeEkeÀcele efveeqM®ele erkeÀjCe OeesjCes Deensle. l³eeleerue ³eesi³e les eEkeÀcele efveeqM®eleerkeÀjCe OeesjCe
efveJe[eJes. Goe. efMejkeÀeJe, eEkeÀcele OeesjCe, ceueF& eEkeÀcele OeesjCe, ÒeceeefCele eEkeÀcele OeesjCe F&.
3. ³eesi³e leer eEkeÀcele efveeqM ®eleerkeÀjCe He×le DeJeuebyeeJeer. Goe. Ke®e&efYecegKe eEkeÀcele efveeqM®eleerkeÀjCe
He×le eEkeÀJee yeepeejHesþefYecegKe eEkeÀcele efveeqM®eleerkeÀjCe He×le.
4. ÒeueesYeve oeKeJetve Ye´ecekeÀ eEkeÀcele DeekeÀeª ve³es.
efJe¬eÀer Je=×er ë
efJe¬eÀer Je= ×erefceÞee®³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee JeeHej keÀªve efJe¬eÀer Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
Heeefnpes.
1. efJe¬eÀer Je=×er leb$es -ûeenkeÀeefYece gKeefJe¬esÀl³eebefYecegKe lemes®e J³eeHeeN³eebefYecegKe efJe¬eÀer Je=×er leb$eeb®ee
JeeHej kesÀuee Heeefn pes. Goe. metì, keÀeceefiejer yeesveme, ef[uejuee meJeueleer F&.
2.efJe¬eÀer keÀjC³ee®es keÀmeye -³eesi³e ef fJe¬esÀl³ee ®eerefveJe[ keÀªve l³eeuee DeeJeM³ekeÀ les ÒeefMe#eCe
efoues Heeefnpes. l³eeves efJe¬eÀer Jee{JeeJeer ³eekeÀjerlee l³eeme DeeefLe&keÀ Je efyeiej DeeefLe&keÀ IeìkeÀ HegjJetve
DeefYeÒesjerle kesÀues Heeefnpes.
3.Òeefme×er -Òeefme×er ®³ee ceeO³eceeletve Jemlet / mesJeeb®eer mel³e ceeefnleer Heesn®eJeueer Heeefnpes.
4.peeefnjele -veweflekeÀ peeefnjeleer osJetve Jemlet / mesJee yeodoue® esefMe#eCe Je ceeie&oMe&ve kesÀues Heeefnpes.
5.Òee³eespekeÀlJe -meeceeefpekeÀ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceeb®es Òee³eespekeÀlJe eqmJekeÀejues Heeefnpes.
6.J³eeHeejer pe$ee Je ÒeoMe&ves -³eebvee Yesì osCeeN³ee J³ekeÌleeRvee Jemlet/mesJeeb®eer mel³e Je efJ emle=le
ceeefnleer efoueer Heeefnpes.
7.pevelee mebHeke&À -kebÀHeveerMeer mebyebefOele meJe& IeìkeÀebyejesyej ®eebieues mebbyebOe ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer
l³ee®³eeMeer JeejbJeej mebHeke&À meeOeuee Heeefnpes.
8.mebJesäCe -mebJesäCe ns ³eesi³e, opexoe jmeeefnl³e JeeHeªve kesÀuesues, DeekeÀ³eesi³e l³ee met®evee osCeejs DemeeJes.
efJelejCe ë
³eesi³e Jemlet, ³eesi³e ûeenkeÀebHe³e¥le ³eesi³e efmLeleerle, keÀceer Ke®ee&le DeeefCe ³eesi³e JesUer Heesn®eueer
Heeefnpes. ³eekeÀjerl ee
1. ³eesi³e efJelejCe meeKeUer®eer efveJe[ keÀjeJeer.
2. ûeenkeÀeb®³ee mees³eervegmeej efJelejCe keÀjeJes.
3. efJelejCe Ke®e& keÀceer ³esF&ue ³ee®eer o#elee I³eeJeer.munotes.in

Page 42

423.3.peeefnjeleerleerue efveleerceÊee (ETHICS IN ADVERTISIN G)ë
peeefnjeleerle erue efveleerceÊee cnCepes efveeqM®ele leÊJeeb®ee ceb®e pees efJe¬esÀlee DeeefCe ûeenkeÀ
³eeb®³eeceO³es nesCeeN³eemeb%eeHeve ceeiee&®es efve³eceve keÀjlees. ³ee efveleerceÊes®ee Òel³e#e mebyebOe peeefnjeleer®ee
nslet DeeefCe peeefnjeleer®es mJeªHe ³eeb®³e eMeer ³eslees. veweflekeÀ peeefnjele cnCepes DeMeer peeefnjele peer Keesìs
meebiele veener, ®egkeÀer®es oeJes keÀjle veener DeeefCe peer meY³eles®³ee ce³ee&osle Deens. DeMeer ®eebieueer peeefnjele
cnCepes ÒeeceeefCekeÀ peeefnjele nes³e. peeefnjeleerves lee rve veweflekeÀ leÊJeeb®ee DeJeuebye kesÀuee Heeefnpes peer
cnCepes mel³elee, meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeeefCe ceeveJeer ceesþsHeCee®es meceLe&ve peeefnjeleoejeves mJele뮳ee
peeefnjeleer®es mJe³ebefve³eceve keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer Iesleueer Heeefnpes. ³eekeÀjerlee Keeueerue Òe³elve
keÀjeJesle.
1. peeefn jeleerletve nesCeejs ceve JeUefJeC³ee®es Je ceeefnleer osC³ee®es meJe& Òe³elve ceeveJeer Òeefleÿs®ee efJe®eej
keÀªve keÀjeJesle.
2. peeefnjeleercegUs ueeskeÀebvee Jemlet efveJe[ keÀjC³ee®ee J³eJene³e& e fveCe&³e Ieslee Deeuee Heeefnpes.
3. peeefnjeleer ®eer leb$es Ye´ä, Mees4. Demel³e peeefnjele keÀOeerner osJet ve³es.
5. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee Òeefleÿs®ee Deeoj keÀªve ÒeeceeefCekeÀ peeefn jele oîeeJeer.
6. ueneve cegues, leªCe Je Je³eesJe=× ceeCemeebkeÀjerlee DemeCeeN³ee peeefn jeleer le³eej keÀjleevee Je l³eeb®es
meeojerkeÀjCe keÀjleevee efJeMes7. meceepe DeeefCe He³ee&JejCe ³eeb®ee efJe®eej keÀªve peeefnjele efveefce&leer Je meeojer keÀjCe keÀjeJes.
8. eEnmee Je meeceeefpekeÀ Jeeoeme ÒeJe=Êe keÀjCeeN³ee peeefnjeleer ìeU eJ³eele lemes®e keÀesCel³eener
J³ekeÌleer®³ee peeleer®³ee Je Oecee&®³ee YeeJevee ogKeeJeu³ee peeCeej veenerle ³ee®eer keÀeUpeer I³eeJeer.
peeefnjele ns J³eJemee³ee®es ¢M³e Je DeefleMe³e HeejoMe&keÀ keÀe³e& Deens ³eecegUs peeefnjeleerleerue
veweflekeÀ ceevekesÀ DeJeuebefyeleevee keÀener ®etkeÀ Peeu³eeme les kebÀHeveeruee DeefOekeÀ OeeskeÀeoe³ekeÀ þª MekeÀles.
Demel³e / DeveweflekeÀ peeefnjeleer®eer mJeªHes ë
1. Demel³ e ÒeMebmee (Testimonial Misuse )ë
peeefnjele erceO³es Òeefme× J³ekeÌleer®³ee Üejs Jemlet®eer Keesìer ÒeMebmee kesÀueer Deens. keÀoeef®ele ³ee
J³ekeÌleer mJeleë l³ee Jemlet JeeHejle osKeerue vemeleerue.
2.DeefleMe³eeskeÌleer (Exaggeration )ë
keÀener peeefnjele eRceO³es Jemletyeodoue®es HeÀej ceesþs oeJes kesÀuesues Demeleele. ns oeJes kesÀJeU
DeMeke̳e Demeleele. meeQo³e&ÒemeeOeves, oblecebpeve, Jee@efMebie HeeJe[j, meeyeCe F&. Jemletb®³ee peeefnjeleerle
DeMee ÒekeÀej®es oeJes kesÀuesues Dee{Uleele.
3.veeJee®eer vekeÌkeÀue / ®egkeÀer®es veeJe (Misrepresentation )ë
mHeOe&keÀ Jemletb®³ee veeJeeceO³es Lees[e /ve ue#eele ³esCeeje yeoue keÀªve leMee®e veeJeeves
peeefnjele efoueer peeles. Goe. Luxuee Lex, Bata uee Bala ,Crompton uee Crowpton F&.munotes.in

Page 43

434.oyeeJe leb$e (Pressure Tactics )ë
ûeenkeÀebveer Jemlet /mesJee lJejerle Kejsoer keÀjeJeer eEkeÀJee efle®eer Dee@[&j oîeeJeer ³eekeÀjerlee oyeeJe
leb$eeb®eeJeeHej peeefnjeleerceOetve kesÀuee peelees. Goe. Debeflece leejKes®³ee Deele keÀceer eEkeÀceleerle Jemlet F &.
5.cegHeÌle Yesì, keÀe@vìsmì ,m e t ì (Free Gifts, Contests, Discount )ë
Yesì, metì, Dee@HeÀj F&. yeodoue meebietve ûeenkeÀeJej YetjU Hee[ueer peeles DeeefCe l³eeuee
HeÀmeefJeues peeles. Goe. 2 veie Kejsoer kesÀu³eeme 1 veie cegHeÌle efceUsue F&.
6.HetCe& Keesìs (Total Lies) ë
peeefnjeleerceOetve Jemlet®eer HetCe& Keesìer ceeefnleer efoueer peeles DeeefCe ûeenkeÀeuee HeÀmeefJeC³ee®eer
³egkeÌleer kesÀueer peeles. Goe. 10 efoJemeele ogHHeì Jepeve keÀceer F&.
7.DemeY³e / DeeqMueue ¢M³e (Rude / Indecent Scene) ë
keÀener peeefnjeleeR ceO³esDeeqMueue cepeketÀj/¢M³e osJetve ûeenkeÀe bJej Yetue Hee[ueer peeles. Goe.
jesìesce@keÀ Hespe ®³ee peeefnjeleerle meyekegÀí efoKe lee nw ns Jeeke̳e.
8.mejessiesì / ÒeeefleefveOeerkeÀ peeefnjele (Surrogate / Representat ive
Advertisement) ë
lebyeeKetpev³e HeoeLe& Je ceoîeHes³e ³eeb®³ee peeefnjeleeR meHejJeeveieer efoueer peele veener. DeMee
Jemletb®³ee peeefnjeleermeeþer mejesiesì peeefnjele efoueer peeles. Goe. efyeDej®eer peeefnjele efHeC³ee®ee mees[e
cnCetve osCes.
9.ueneve cegueebmeeþer®³ee peeefnjeleer (Advertising to Children )ë
ueneve cegueeb®³ee Deejesi³eeme efnlekeÀejkeÀ vemeuesu³ee Jemletb®eer peeefnjele efoueer peeles. Goe.
®ee@keÀuesì, mee@HeÌì [^eRkeÀ F&. ®³ee peeefnjeleer. ueneve cegues ³ee Jemlet ³eesi³e efkeÀ De³eesi³e ne efJe®eej keÀª
MekeÀle veenerle DeeefCe DeMee Jemletb®eer ceeieCeer DeeHeu³ee HeeuekeÀebkeÀ[s keÀjleele.
10.®egkeÀer®eer DeekeÀ[sJeejer (False Statistics )ë
keÀener peeefnjele eRceO³es Jemlet efJe¬eÀeryeodoue ®egkeÀer®eer DeekeÀ[sJeeje r oeKeefJeueer peeles. eEkeÀJee
®egkeÀer®es ¬eÀceebkeÀ meebefieleues peeleele. Goe. Heg mlekeÀe®³ee 1 ueeKe Òeleer efJekeÀu³ee iesu³ee Deensle F&.
3.4.ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHeveeleerue efveleerceÊee (ETHICS IN HUMAN
RESOURCE MANAGEMENT )ë
mebmLesleerue ceeveJe mebmeeOeve efve³eespeve DeeefCe efJekeÀeme ³ee®³eeMeer meboYee&le ceeveJe mebmeeOeve
J³eJemLeeHeve Deens. ns J³eJemLeeHeve SkeÀ Meem$eer³e DeeefCe meelel³eHetCe& Òe ef¬eÀ³ee Deens p³eeceO³es ceeveJe
mebmeeOeve e fve³eespeve, Yejleer, efveJ e[, efve³egkeÌleer, ÒeefMe#eCe, keÀe³e&efme×er, cegu³eebkeÀve, yeoueer ,ye{leer,
keÀce&®eejer keÀu³eeCe Je efJekeÀeme F&. keÀe³ee¥®ee meceeJesMe neslees. J³eJemLeeHeve e®eer ner SkeÀ DeMeer MeeKee Deens
efpeLes efveleerceÊee DeefleMe³e cenÊJee®eer Deens. keÀejCe ns SkeÀcesJe Demes J³eJemLeeHeve Deens pes pewefJekeÀmunotes.in

Page 44

44IeìkeÀe®es J³eJemLeeHeve keÀjles. ³eece O³es ceeveJeeuee efouee peeCeeje . keÀe³e& ceesyeouee, efJekeÀeme DeewoîeesefiekeÀ
mebyebOe, Deejesi³e DeeefCe megjef#elelee ³ee cenÊJee®³ee yeeyeer Deensle.
ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHeve eleerue efveleerceÊee mecee veleeDeeefCe meceevev³ee³e ³eemeeþer
kebÀHeveer®eer keÀce&®eeN³eemeboYee&leerue mekeÀejelcekeÀ veweflekeÀ peyeeyeoejer Deens ceeveJe mebmeeOeve
J³eJemLeeHeveeceO³es Keeueerue veweflekeÀ yeeyeeR® ee meceeJesMe neslees.
1. keÀce&®eejer efveJe[ (Selection of Employees )ë
keÀce&®eeN³ee b®eer efveJe[ Meem$eer³e efveJe[ He×leerletve Peeueer Heeefnpes cnCepes ³eesi³e keÀeceeJej
³eesi³e J³ekeÌleer®eer efveJe[ nesF&ue . ³ee efveJe[ermeeþer DeeJeM³ekeÀ l³ee efveJe[, ®ee®eC³ee Je cegueeKeleer
IesC³eele ³eeJ³eele. DeveweflekeÀ ceeiee&ves DeHee$e Je De#ece GcesoJeeje®eer efveJe[ kesÀueer peeJet MekeÀles. ®egkeÀer®eer
ÒeceeCeHe$es, vekeÀueer GcesoJeej, efveJe[ermeeþer uee®e osCes, F&. DeveweflekeÀ ÒekeÀej efveJe [er®³ee JesUer nesJet
MekeÀleele Demes ÒekeÀej efveef½ele®e ìeUues Heeefnpesle.
2.keÀce&®eejer ÒeefMe#eCe (Training of Employees )ë
ÒeefMe#eCe iejpe efJe®eejele IesJetve keÀce&®eeN³eeb vee ÒeefMe#eCe osC³ee®eer iejpe Deens. ÒeefMe#eCeecegUs
keÀce&®eeN³ee bveeDeoîe³eeJele %eeve ÒeeHle keÀjlee ³esles. l³eeb®³ee keÀewMeu³ee®ee efJekeÀeme neslees DeeefCe l³eeb®eer
mekeÀejelcekeÀ Jele&CegkeÀ nesles. l³eecegUs ®egkeÀer®³ee ÒeefMe#e keÀe®eer efveJe[ l³ee®eer efveJe[ keÀjleevee
He#eHeeleerHeCee, DeHe tjs ÒeefMe#eCe ,kesÀJeU DeewHe®eejerkeÀlee cnCetve ÒeefMe#eCe eEkeÀJee iewjmees³e er®esÒ e e f M e # e C e
DeMee DeveskeÀ DeveweflekeÀ yeeyeer ìeUu³ee iesu³ee Heeefnpesle.
3.keÀce&®eejer efve³egkeÌleer (Placement of Employees )ë
J³ekeÌleer®eer ³eesi³elee keÀewMeu³es DeeJe[ F& . ®ee efJe®eej keÀªve ³eesi³e keÀeceeJej ³eesi³e J³ekeÌleer®eer
vesceCetkeÀ kesÀueer Heeefnpes. Goe. meb%eeHeve keÀewMeu³es ÒeeHle DemeCeeN³ee GcesoJeejebme pevelee mebHekeÀe &®es keÀece
oslee ³esF&ue.
4.keÀce&®eejer ye{le er(Promotion of Employees )ë
meeOeejCe J³ekeÌleer®eer Jejerÿlee, iegCeJeÊee DeeefCe keÀe³e& DevegYeJe efJe®eejele IesJetve l³eeme ye{leer
efoueer peeles. l³eeuee keÀefveÿ HeeleUerJejerue keÀeceeJeªve Jejerÿ HeeleUerJejerue GOJe&ieeceer efoMesves
nueefJeues peeles. ye{leerme uee³ekeÀ/Hee$ eDemeuesu³ee GcesoJeejeme®e ye{leer efoueer Heeefnpes. l³ee®eer
Mew#eefCekeÀ Den& lee, keÀeceeÒeleer mekeÀejelcekeÀ ¢äerkeÀesCe, Je®eveye×lee, keÀe³e&meceHe&Ce, iegCeJeÊee, DevegYeJe,
iegCeJeÊee F&. DeeJeM³ekeÀ l³ee meJe& yeeyeeR®ee efJe®eej keÀªve ye{leer ®ee efveCe&³e Iesleuee iesuee Heeefnpes. ³ee
efveCe&³eeceO³es keÀesCeleener YesoYeeJe Je He#eHeeleerHeCee vemeeJee. Dev³eLee me#ece, uee³ekeÀ Je Hee$e keÀce&®eejer
keÀece mees[tve peeleerue eEkeÀJee efve©lmeener nesleerue.
5.keÀce&®ee N³eeb®eer yeoueer (Transfer of Employees )ë
keÀce&®eeN³eeb®eer yeoueer SkeÀe efJeYeeieeletve ogmeN³ee efJeYeeieele eEkeÀJee SkeÀe MeeKesletve ogmeN³ee
MeeKesle kesÀueer peeJet MekeÀles. keÀoeef®ele ye{leer osC³eemeeþer osKeerue l³ee®eer yeoueer kesÀueer peeles. ner yeoueer
keÀjleevee kesÀJeU keÀce&®eeN³eeuee efMe#ee eEkeÀJee $eeme osC³ee®³ee GodosMeeves kesÀueer peeJet ve³es. yeoueercegUs
mebmLesyejesyej®e keÀce&®eeN³eeb®eerner mees³e Je efnle efJe®eejele Iesleues Heeefnpes.munotes.in

Page 45

456.keÀce&®ee jer cees yeouee (Compensation of Employe es)ë
keÀce&®eeN³eeb vee l³eeb®³ee keÀece ieerjer®ee ceesyeouee DeekeÀkeÀeceieerjervegmeej JesUsJej Je efve³eefcele efouee Heeefnpes. mejkeÀejves keÀceerle keÀceer Jesleve efveef½ele keÀªve
efoues Deens l³eeHes#ee keÀceer jk eÀces®es Jesleve efou³eeme keÀce&®eejer efìkeÀCeej veenerle.
7.keÀe³e& mebHeg<ìele DeeCeCes (Termination )ë
DekeÀe³e&#ece eEkeÀJee leelHegjl³ee mJeªHeele efveJe[ Peeuesu³ee keÀce&®eeN³eeb ®es keÀe³e& mebHegä ele
DeeCeues peeles. ne efveCe&³e Iesleevee keb ÀHeveerves mebmLes®³ee efnlee®ee efJe®eej keÀjeJee. Hejbleg l³eeceO³es
DeveweflekeÀle e eEkeÀJee YesoYeeJe vemeeJee.
8.keÀecee®³ee efþkeÀeCeer®eer efmLeleer (Working Condition )ë
keÀecee®³ee efþkeÀeCeerleerue efmLeleer Je JeeleeJejCe DevegketÀue Demeues Heeefnpes. keÀce&®eeN³eeb veer
Glmeeneves Je ue#e keWÀêerle keÀªve keÀece keÀjeJes. ³eekeÀjerlee KesUleer nJee, ÒekeÀeMe ³eespevee, mJe®ílee F&.
yeeyeeR®ee efJe®eej Je mees ³e kesÀueer Heeefnpes cnCepes keÀce&®eeN³eeb®eer keÀece keÀjleevee iewjmees³e nesCeej veener.
9.keÀu³eeCe megefJeOee (Welfare Facilities )ë
keÀce&®eeN³eebvee DeefYeÒesjerle keÀjC³eemeeþer lemes®e l³eeb®eer iewjmees³e ìeUC³eemeeþer keÀce&®eeN³eeb®³ee
efnleemeeþer DeeJeM³ekeÀ l³ee meJe& megefJeOee kebÀHeveerves HegjefJeu³ee Heeefnpesle. ³e e megefJeOeebceO³es GHenej ie=n
megefJeOee, efMe#eCe megefJeOee, JeenletkeÀ megefJeOee, JewoîekeÀer³e megefJeOee, keÀjceCegkeÀ megefJeOee, F&. ®ee meceeJesMe
Demelees.
10.ueQefiekeÀ Del³ee®eej (Sexual Harassment )ë
keÀecee®³ee efþkeÀeCeer Meke̳elees c eefnuee, keÀce&®eeN³eebJej ueQefiekeÀ Del³ee®e ej neslees. ne Del³ee®eej
jesKeC³eemeeþer Sexual Harassment of women at workplace (Prevention,
Prohibition and Redressal) Act, 2013 ceO³es keÀjC³eele Deeuee. kebÀHeveerves keÀecee®³ee
efþkeÀeCeer ceefnuee keÀce &®eejer megjef#ele jenleerue ³eekeÀjerlee lejlego kesÀueer Heeefnpes. lemes®e Demes Del³ee®eej
keÀjCeeN³ee mebyebefOele keÀce&®eeN³e eJejkeÀe³eosMeerj Je keÀþesj keÀejJeeF& Peeueer Heeefnpes.
11.keÀce&®eejer keÀHeele (Downsizing of Employees )ë
DeveglHe eokeÀ efJeYeeie/MeeKee eEkeÀJee Heos efve³eespeve He×leerves yebo keÀjCes Je keÀce&®eejer mebK³ee
keÀceer keÀjCes cnCepes keÀce&®eejer keÀHeele nes³e. ³eekeÀjerlee mekeÌleer®eer efveJe=Êeer ³eespevee (CRS) DeeefCe
mJes®íe efveJe=Êeer ³eespevee (VRS) jeyeefJeueer peeles. peemleer®es keÀce&®eejer keÀeceeJeªve keÀe{tve ìekeÀleevee
kebÀHeveerves veweflekeÀ efveCe&³e Iesleues Heeefnpesle. mebyebefOele keÀce&®eeN³eeb®³ee YeefJe< ³ee®ee efJe®eej keÀªve
l³eekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ leer lejleto keÀjC³ee®ee Òe³elve kebÀ Heveerves kesÀuee Heeefnpes.
3.5 efJeÊe DeeefCe uesKeebkeÀve ³eeleerue efveleerceÊee (ETHICS IN FINANCE
AND ACCOUNTING ):
mel³elee, ÒeeceeefCekeÀHeCee, me®eesìer, F&lejebÒeleer mevceeve Je v³ee³e ns efveleerceÊes®es meJe&meeOeejCe
IeìkeÀ Deensle. ns IeìkeÀ pemes ceeveJeer Dee³eg<³eeMeer mebyebOeerle Deensle lemes®e efJelle Je efJelle JeeHejmunotes.in

Page 46

46³ee®³eeMeerner mebyebOeerle Deensle. uesKeebkeÀve ner J³eJemee³ee®es Demes #es$e Deens p³eeceO³es De®etkeÀlee DeeefCe
mHe<ìlee oesvner cenÊJee®es Deensle. uesKeebk eÀveeceO³es íesìer ®etkeÀ ner osKeerue ceneieele He[t MekeÀles.
efveleerceÊee ner ceeveJeer ke=Àleer Jele&veemeboYee&le Deens peer uesKeebkeÀveele nslet HegjmkeÀj ®egkeÀer®es uesKeebkeÀve
keÀjC³eeme HejJeeveieer osle veener. ³ee®ee DeLe& kesÀJeU keÀe³eÐee® esDeJeuebyeve keÀjCes Demee veener lej
DeeefLe&keÀ ceeefnleerceO³es mHe<ìlee DeeefCe ÒeeceeefCekeÀlee DeeCeCes ne Deens. efJelle #es$eele efveleerceÊee cnCepes
efve³ece Je keÀe³eÐeeb®eer Hetle&lee keÀjCes. l³ee®eÒeceeCes DeeefLe&keÀ DenJeeue DeeefCe keÀei eoHe$es mejkeÀejer
mebmLeebvee HetCe&, De®etkeÀ, JesUsJej, mecepeC³eepeesies DeeefCe ³eesi³e pecee keÀjCes. kebÀHeveer®eer ceeueceÊes®ee
peyeeyeoejerves JeeHej keÀjCes DeeefCe l³eeJej efve³eb$eCe þsJeCes.
uesKeebkeÀveeleerue efveleerceÊee cnCepes J³eeJe meeef³ekeÀ mebmLeebceO³es pes ueeskeÀ uesKeebkeÀve #es$eeceO³es
keÀece keÀjCeej Deensle l³eebveer l³eeb®³ee keÀe³ee&le veweflekeÀ ÒeceeCekeÀevegmeej keÀe cekeÀjC³ee®es ceev³e keÀjCes
uesKeebkeÀkeÀeves ner veweflekeÀ ÒeceeCekesÀ ue#eele þsJetve keÀe³e& keÀj Ces. l³eeves meJe& mebyebefOele meYeemeoebvee
keÀe³eÐee®es GuuebIeve nesJet ve³es cnCetve mJe³ebefMemle jeKeC³eeme meebieCes ns l³ee®es keÀle&J³e Deens efJelle
DeeefCe uesKeebkeÀve #es$eele DeveweflekeÀ He×leer Demet MekeÀleele l³ee®eer mJeªHes KeeueerueÒe ceeCes -
1) DeHeÀjeleHeÀj (Fraud) :
kebÀHeveeruee Ke®ee&le Hee[tve Jew³eeqkeÌlekeÀ HeÀe³eÐeemeeþer keÀce&®eeN³eeves kesÀuesueer ner DeÒeceeefCekeÀ
ke=Àleer Deens.
2) efoMeeYetue keÀjCeejer efJeÊeer³e He$ekesÀ (Misleading Financial Statements) :
iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeHetJeea iegbleJeCetkeÀoej kebÀHeveer®eer DeeefLe&keÀ efmLeleer DeeefCe keÀeceieerjer peeCetve
I³ee³e®eer Demeles. kebÀHeveer®ee leeUsyebo DeeefCe GlHevve He$ekesÀ iegbleJeCetkeÀoejebvee Hene³e®eer Demeleele.
DeefOekeÀ iegbleJeCetkeÀ JneJ eer ³ee GÎsMeeves kebÀHev³ee peeCetveyegpetve ®egkeÀer®eer efoMeeYetue keÀjCeejer efJeÊeer³e
He$ekesÀ le³eej keÀjleele.
3) Debleie&le J³eeHeej (Inside Trading) :
ÒeefleYetleer yeepeejHesþ Je pevelesuee ve keÀUJelee Yeeieeb®ee Je Flej ÒeefleYetleer®eer efJe¬eÀer
Jew³eeqkeÌlekeÀ kesÀueer peeles. ³ee DeveweflekeÀ ke=ÀleeRcegUs ÒeefleYetleer yeepeejHesþebJej og4) KesUl³ee Yeeb[Jeuee®es ®egkeÀer®es J³eJemLeeHeve (Unfair Management of
Working Capital ):
ÒecegKe keÀe³e&keÀejer DeefOek eÀejer DeeefCe meb®eeuekeÀ ³eebvee DeefOekeÀ Jesleve lemes®e Deve gGlHeeo keÀ
Ke®e& Jee{Jetve KesUl³ee Yeeb[Jeuee®es ®egkeÀer®es J³eJemLeeHeve kesÀues peeles.
5) keÀce&®eeN³eebvee HeÀmeefJeCes (Cheating Employee) :
JewÐekeÀer³e Ke®e&, ÒeJeemeemeeþer megÆ er, cegueeb®³ee efMe#eCee®es MegukeÀ F&. meboYee&le ceole
HegjefJeleevee keÀce&®eeN³eeb®eer HeÀmeJeCetkeÀ kesÀueer peeles. lemes®e l³eeb®es Jesleve osC³eeme GMeerj ueeJeuee peelees.
6) JnW[juee HeÀmeefJeCes (Cheating Vendors) :
keÀenerner keÀejCes meeb ietve JnW[e@j®³ee efyeuee®es Hewmes osCes ìeUues peeles. l³eeb®³ee efyeuee®es Hewmes
Ðee³euee ueeiet ve³esle cnCetve ogmeN³ee Jns[e@jkeÀ[tve Kejsoer kesÀueer peeles.munotes.in

Page 47

477) efmLej Yeeb[Jeuee®es ®egkeÀer®es J³eJemLeeHeve (Poor Management of Fixed
Capital) :
efmLej ceeueceÊeeb®ee ®egkeÀer®ee Je De³eesi³e JeeHej kesÀuee peelees. keÀenerJesUe l³eeb®³ee
KejsoermeboYee&le ®egkeÀer®es efveCe&³e Iesleues peeleele.
DeMee He×leerves uesKeebkeÀvee®es efve³ece Je Heeueve iegbleJeCetkeÀoejebvee Deecebef$ele keÀjC³eem eeþer
DeeefCe Jew³eeqkeÌlekeÀ HeÀe³eÐeemeeþer efJelle Je uesKeebkeÀve #es$eele DeveweflekeÀ J³eJenej kesÀues peeleele. ³ee
#es$eeleerue DeveweflekeÀ ÒekeÀej LeebyeefJeC³eemeeþer Keeueerue Òe³elve keÀjlee ³esleerue.
1) kebÀHeveer®³ee Òel³eskeÀ IeìkeÀe®eer ner peyeeyeoejer Deens efkeÀ DeMee ÒekeÀej®es DeveweflekeÀ ÒekeÀej jesKeCes Je
LeebyeefJe Ces. DeMee ÒekeÀej®³ee ke=Àl³eeHeemetve mJele:uee HejeJe=lle keÀjCes DeeefCe DeMee J³eJenejeb®es meceLe&ve ve
keÀjCes.
2) G®®e J³eJemLeeHevee®eer ner peyeeyeoejer De ens keÀer keÀce&®eeN³eeb®eer Jele&CetkeÀ veweflekeÀ JneJeer ³eekeÀefjlee
l³eebvee ÒeefMe#eCe osCes. p³eeÜejs keÀce&®eejer veweflekeÀ DeeefCe keÀe³eosMeerj peyeeyeoeN³ee yeÎue peeie©keÀ
nesleerue.
3) efJeMJeemeen&lee ner DeefleMe³e cenÊJee®eer yeeye Deens . Òel³eskeÀ meYeemeoeves ceeefnleer®es mHe<ì DeeefCe
³eesi³e meb%eeHeve keÀjeJes p³eecegUs leer ceeefnleer JeeHejC³eeme DenJeeue, efJeMuesmecepeC³eeme ceole nesF&ue. meb%eeHeve He×leer DeMeer DemeeJeer keÀer keÀce&®eeN³eebveer pej keÀener DeveweflekeÀ
ÒekeÀej Ieìues lej les ve Ieeyejlee J³eJemLeeHeveeme meebieleerue.
4) DeveweflekeÀ ÒekeÀej Ie[le Demeleerue lej les ue#eele DeeCetve osCeeN³eeme kebÀHeveer ves ³eesi³e JeeieCetkeÀ ÐeeJeer
l³ee®eer ÒebMemee keÀjeJeer.
3.6 GlHeeovee leerue efveleerceÊee (ETHICS IN PRODUCTION) :
GlHeeoveeleerue efveleerceÊee ne J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊes®ee GHemeb®e Deens pees Kee$eer oslees efkeÀ
GlHeeove ke=Àleer DeeefCe keÀe³ex ûeenkeÀ DeeefCe meceepeeuee ne veer Heesn®eJele veener. Flej efvele erceÊesÒeceeCes®e
³ee efveleerceÊesceO³es efJeefMe<ì Dee®eejmebefnlee DeeefCe ÒeceeCekesÀ þjJeuesueer Deensle.
J³eJemee³eeleerue keÀe³ex ner SkeÀceskeÀebJej DeefOekeÀ DeJeuebyetve Deensle. Goe. GlHeeove keÀe³e& ns
efJeHeCeve Je efJe¬eÀer keÀe³e& ³eeb®³e e efMeJee³e ³eMemJeer nesCeej veener. mHeOee&lcekeÀ ³egieele efìkeÀC³eemeeþer mebmLee
GlHeeove Òe¬eÀer³esleerue Ke®e& keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjles. ne Ke®e& keÀceer keÀjleevee GlHeeove opexceO³es
cee$e le[pees[ kesÀueer peeles. GlHeeove Ke®e& keÀcee r þsJeC³eemeeþer nueke̳ee Òeleer®³ee Òeef¬eÀ³ee DeeefCe
leb$e%eevee®ee JeeHej kesÀuee peelees. DeMee keÀe³ee¥Jej GlHeeoveeleerue efveleerceÊee efve³eceve Je efve³eb$eCe keÀjles.
leLeeHeer keÀener ke=Àleer DeefleMe³e neveerkeÀejkeÀ Je DeHee³ekeÀejkeÀ Demel eele p³eeJej meelel³eeves ue#e
þsJeC³ee®eer iejpe Deens. DeMee DeveweflekeÀ ke=Àleer KeeueerueÒeceeCes -munotes.in

Page 48

481) meoesceÐe, lebyeeKet, efmeieejsì, DeefleMe³e peueo ieleer®eer Jeenves, OeeskeÀeoe³ekeÀ j mee³eves F. ®es
GlHeeove kesÀues peeles DeMee Jemlet®³ee peeefnjeleerner DeveweflekeÀ ceeiee¥veer efou³ee peeleele Je ceeieCeer efvecee&Ce
kesÀueer peeles.
2) Kejeye leb$e%eeve (Poor Technology ):
keÀener kebÀHev³ee mJemle Je Kejeye leb$e%eevee®ee JeeH ej keÀ©ve GlHeeove keÀjleele. ³eecegUs
GlHeeove Ke®e& pejer keÀceer nesle Demeuee lejer Jemlet opee& cee$e KeeueeJelees. DeMee opee&nerve JemletbcegUs
Deejesi³e DeeefCe He³ee&JejCe ³eebJej og3) ÒeeC³eebJej Òe³eesie (Testing on Animal s):
meeQo³e& ÒemeeOeves Je DeewlesJne l³ee Jemletb®ee Òe³eesie meg©Jeeleeruee ÒeeC³eebJej kesÀuee peelees. ³ee®ee ÒeeC³eebJej ogMeke̳elee ìeUlee ³ esle veener.
4)He³ee&JejCee®eer neveer (Environmental Harm ):
He³ee&JejCeeleerue DeHee³ekeÀejkeÀ IeìkeÀ JeeHe©ve GlHeeove kesÀues peeles. l³ee®eÒeceeCes
He³ee&JejCeeleerue IeìkeÀeb®ee DeveeJeM³ekeÀ Deleer Je iewjJeeHej kesÀuee peelees. ³eeceOetve He³e e&JejCee®ee Nneme
neslees. peeieeflekeÀ leeHeceeveeJee{, Òeog5)De³eesi³e opee& efve³eb$eCe (Poor Quality Control ):
Jemlet opexJej meelel³eeves efve³eb$eCe þsJeCes iejpes®es Deens ³eece gUs Jemletopee& KeeueeJeCeej veener
Je l³eeceO³es megOeejCee nesF&ue ³ee®eer Kee$eer efvecee&Ce nesles. Hejblet keÀener kebÀHev³ee cee$e Jemlet opee&
efve³eb$eCee®es Hetjsmes Je ³eesi³e Òe³elve keÀjle veenerle. keÀceer Òeefle®ee cee ueyeepeejele Deveweflek eÀ He×leeRveer
efìkeÀuee peelees.
6) keÀceer Òeleer®ee DeeefCe vekeÀueer ceeue (Substandard And Duplicate
Products) :
keÀener kebÀHev³ee keÀceer Òeleer®³ee ceeuee®es GlHeeove keÀjleele. keÀejCe ³eecegUs GlHeeove Ke®e&
keÀceer neslees. lej keÀener kebÀH ev³ee Òeefme× yeesOeef®evn Demeuesu³ee cetU Jemletb®eer vekeÌkeÀue keÀjleele Je
vekeÀueer ceeue yeepeejele efJekeÀC³eeme þsJeleele. DeMee Jemletbvee ceeieCeer me npe ÒeeHle nesles keÀejCe l³ee keÀceer
efkebÀceleer®³ee Demeleele.
7) yeeuecepetj keÀeceeJej þsJeCes (Employment of Child Labour ):
keÀener kebÀHev³ee 14 Jeves yeeuecepetjerJej yeboer DeeCeueer Deens. ³eeefMeJee³e DeMee yeeuecepetjebvee Jesleve osKeerue keÀceer efoues peeles Je
l³eeb®³eekeÀ[tve peemle JesU keÀece keÀ©ve Iesleues peeles.
³eMe DeeefCe DeefmlelJe efìkeÀJetve þsJee³e®es Demesue lej DeMee ÒekeÀej®³ee DeveweflekeÀ ke=Àleer
LeebyeJetve veweflekeÀ ceeiee&ves GlHeeove keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.munotes.in

Page 49

493.7 ceeefnl eer leb$e%eeveeleerue efveleerceÊee (ETHICS IN INFORMATION
TECHNOLOGY) :
ceeefnleer leb$e%eeve ³ee He×leerceO³es mebieCekeÀ DeeefCe otj meb%eeHeve ³ee®ee JeeHej ceeefnleer
meeþefJeC³eemeeþer, efle®ee Hetve&JeeHej keÀjC³eemeeþer Je ceeefnleer HetjefJeC³ee meeþer kesÀuee peelees. Yeejleer³e
ceeefnleer leb$e%eeve GÐeesieeceO³es oesve cenÊJee®es IeìkeÀ Deensle les cnCepes ceeefnleer leb$e%eeve mesJee (J.T.
Serivces) DeeefCe yeenîeñeesleeLe& (BPO) ³ee #es$ee®ee Yeejleer³e {esyeU GlHevveeleerue Jeeìe
1998 ceO³es 12… neslee lees 2017 ceO³es 7.7… Peeuee.
ceeefnleer leb$e%eevee®es cenÊJe J³eJemee³e #es$eebceO³es efoJemeWefoJeme Jee{le ®eeueues Deens. ³ee
leb$e%eeveecegUs J³eJem ee³eeceO³es veJe efveefce&leerme ®eeuevee efceUles DeeefCe ³ee veJeefveefce&leercegUs ® eeCee#e
DevegÒe³eesie keÀjlee ³esleele (Smarter Apps.) ³eeefMeJee³e ceesþîee ÒeceeCeeJej ceeefnleer meeþefJelee ³esles
efle®³eeJej peueo ieleerves Òeef¬eÀ³ee keÀjlee ³esles DeeefCe leer®es efJemle=le JeeìHe keÀjlee ³esles. veJeefveefce&leercegUs®e
J³eJemee ³e mebmLee DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves ®eeueefJelee ³esles, opee& megOeej lee ³eslees DeeefCe GlHeeokeÀlee
Jee{efJelee ³esles. veJeMeesOe ne J³eJemee³e ³eMee®ee ceeie& Deens. ceeefnleer leb$e%eevee®³ee DeeOeejeefMeJee³e meO³ee
J³eJemee³e DeefmlelJe DeJeIe[ nesle ®eeueues Deens.
kebÀHeveer Debleie&le Je yeefnie&le meb%eeHeve ceeefnleer leb$e%eeveecegUs De®etkeÀ peueo Je JesUsJej nesle
Deens. ³ee®e leb$e%eeveecegUs Òe®eb[ ceeefnleer meeþefJeCes Meke̳e Peeues Deens efle®³eeJej Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve ³eesi³e
Je lelHej efveCe&³e Ieslee ³esleele. keÀceer Ke®ee&le Je ³eesi³e meeceûeer J³eJemLeeHeve ne ceeefnleer leb$e%eevee®ee
HeÀej ceesþe HeÀe³eoe Deens. ûeenkeÀeMeer ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele keÀjCes les efìkeÀefJeCes Je DeefOekeÀ Je=×eRiele
keÀjCes ³eekeÀefjl ee ceeefnleer leb$e%eevee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjueer Deens. Lees[ke̳eele ceeefnleer
leb$e%eeveeefMeJee³e J³eJemee³e ner keÀuHevee DeMeke̳e yeveueer Deens.
ceeefnleer leb$e%eeveeleerue efveleerceÊee cnCepes FueskeÌì^e@efvekeÀ leb$e%eevee®ee Jee Hej DeeefCe efJekeÀeme
keÀjleevee ³esCeeN³ee mecem³ee/yeeyeer ³eeb®ee DeY³eeme nes³e. leb$e%eevee®ee JeeHe jJeefJekeÀeme keÀjCeeN³ee
J³eeJemeeef³ekeÀ ueeskeÀeb®eer veweflekeÀ peyeeyeoejer DeeefCe veweflekeÀ keÀe³e& ³eeb®ee ³eeceO³es meceeJesMe neslees.
mee@HeÌìJesDej®es DeHe³eMe , mee@HeÌìJes Dej®e er vekeÌkeÀue Je iewjJeeHej, keÀe@cH³egìj n@keÀeRie, keÀe@cH³egìj
mee@HeÌìJesDej® es uesKeeefOekeÀej, ieesHeefve³elee DeefOekeÀeje®³ee megjef#elelesmeeþer OeesjCe ns ÒeMve ceeefnleer
leb$e%eeveeleerue efveleerceÊesc eO³es meceeefJeä nesleele.
ceeefnleer leb$e%eeve e®eeJee{lee JeeHej Je efJekeÀeme ³eecegUs ³eeleerue efveleerceÊee DeefOekeÀ ce nÊJee®eer
yevele ®eeueueer Deens. ceeefnleer®eer ieesHeefve³ elee, mee@HeÌìJesDej®es nkeÌkeÀ DeyeeefOele Je megjef#ele þsJeC³ee®e er
iejpe Jee{ueer Deens. efveleerceÊesefMeJee³e ceeefnleer leb$e%eeveele Deeieeceer keÀeUele mecem³ee Jee{u³ee®eer
Meke̳elee veekeÀejlee ³esCeej veener. efveleerceÊescegUs®e ceeefnleer leb$e%ee ve#es$eele mHeälee DeeefCe
efJeéeemeen&les®es JeeleeJejCe efv ecee&Ce Peeues Deens. ceeefnleer leb$e%eevee®ee JeeHej Je efJekeÀeme keÀjCeeN³ee
J³eeJemeeef³ekeÀ ueeskeÀeb®eer veweflekeÀ peyeeyeoejer Jee{ueer Deens. l³eecegUs ³ee #es$eeleerue IeìkeÀ DeefOeke=Àle
keÀejCeebmeeþer®e JeeHejues peeC³ee®eer Kee$eer efvecee&C eP e e u e e rD e e n s . Keepeieer ceeefnleer®ee iewjJeeHej, vekeÌkeÀue
Je l³eeleerue HesÀjHeÀej ³eeb®eer Meke̳elee keÀceer Peeueer Deens.munotes.in

Page 50

50ceeefnleer leb$e%eevee leerue veweflekeÀ mecem³ee /yeeyeer ë-
keÀener cenÊJee®³ee ceeefnleer leb$e%eevee leerue veweflekeÀ mec em³eeKeeueerueÒeceeCes ë -
1) Jew³eeqkeÌlekeÀ ieesHeveer³elee (Personal Privacy ):
ner DeefleMe³e cenÊJee®eer yeeye Deen s. ceeefnleer leb$e%eeveecegUs ³egpejuee mJeleë®es ne[&JesDej,
Dee@HejsìeRie efmemìerce DeeefCe mee@HeÌìJesDej ìgume meJn&j De@ keÀmesmekeÀjC³eeme ceole n esles.vesìJeke&À®es
efJelejCe ceesþîee ÒeceeCeeJej Peeu³eeves ceesþîee ÒeceeCeele ceeefnleer ì^evmHeÀj nesles l³eecegUs ceeefnleer GIe[
nesC³ee®es Je Jew³eeqkeÌlekeÀ ieesHeveer³eles®es GuuebIeve nesC³ee®³ee iegHle mebOeer efvecee&Ce n esleele. De®eevekeÀ De³eesi³e
J³ekeÌleeruee ceeefnleer GIe[ nesCes Je ceeefnleer De®egkeÀlee megjef#ele þsJeC³ee®³ee lejlegoer ceeefnleer nesCes ³ee
veweflekeÀ mecem³ee Deensle.
2)®ee®esefiejer (Hee³ejmeer) (Piracy):
hee³ejmeer nerDeMeer ke=Àleer D eens p³eeceO³es mee@HeÌìJesDej®eer yeskeÀe³eosMeerj vekeÌkeÀue kesÀueer peeles.
mee@HeÌìJesDej megjef#elelesmeeþer uesKeeefOekeÀej keÀe³eoe Deens. p³eecegUs mee@HeÌìJesDej®eer DeveefOeke=Àle vekeÌkeÀue
keÀjlee ³esle veener. mee@HeÌìJesDej Goîe esie ³ee Hee³ ejmeer®ee meecevee keÀjC³eemeeþer le³e ej Deens keÀejCe
³eecegUs veHeÀe ÒeceeCeeJej HeefjCeece neslees.
3)n@keÀeRie (Hacking ):
n@keÀeRie nekeÀe@cH³e tìj efmemìerce MeesefkeÀjC³ee®ee eEkeÀJee efmemìerce keÀMeer ®eeueles ns peeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. keÀoeef®ele ns n@keÀme& efJeefMeä
keÀe@cH³etìj efmemìerce keÀMeer Demegjef#ele Deens ³eeyeodoue ueeskeÀebvee meeJeOe keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
4) Jee*dce³e®eew³e& (Plagiarism ):
ogmeN³ee uesKekeÀe®eer YeevekeÌkeÀue keÀªve les mJeleë®es cetU keÀece cnCetve oMe&efJeCes ³ eeme Jee*dce³e®eew³e& Demes cnCeleele. ³eemeeþer
cetU uesKekeÀe®eer HejJeeveieer Iesl eueer peele veener. lemes®e l³ee®ee meboYe&ner efouee peele veener ns
Jee*dce³e®eew³e& peeCetveyegpetve yesHeJee&F&ves eEkeÀJee DeveeJeM³ekeÀ De meles.
5) Jne³ejme (Viruses) :
neSkeÀ ÜsSKeeoîee Òeesûe@ce eEkeÀJee [e@ke̳egceWì lees Desì@keÀ keÀjlees. ³eecegUs HetCe& keÀe@cH³etìj efmemìerce keÀesuece[les Je
l³ee®es keÀece HetCe& yebo He[les. ³ee DeveweflekeÀ ke=Àleeruee jesKeC³eemeeþer DeveskeÀ DeBCìer Jne³ejme mee@HeÌìJesDeme&
Deeuesues Deensle.
6)ve@veesìskeÌvee@uee@peer (Nanotechnology ):
ve@veesìskeÌvee@uee@peercegUs ceeefnleer DeeefCe meb%eeHeve leb$e%eeveele HeÀej ceesþs yeoue Peeues Deensle
³eecegUs DeveskeÀ ÒekeÀejs ceeveJeeuee ceole Peeueer Deens. ³eeìskeÌvee@uee@peer cegUs veJeerve veweflekeÀ ogefJeOee efvecee&Ce
Peeueer Deens. ogmeN³ee yeepetves efJe®eej kesÀuee lej He³ee&JejCeeleerue efpeefJele/pewefJekeÀ He×leerJej ve@vees
ceìsjer³eue®³ee OeeskeÀeoe³ekeÀ HeefjCeece neslees.munotes.in

Page 51

517) vesìerkeÌJesìdme (Netiquette) :
Fbìjvesì Üejs HejmHejebMeer mebJeeo meeOeC³ee meboYee&leerue ns efþkeÀeCe (efve³ece) Deensle.
Fbìjvesì ³egpej meeþer ner ceeie&oMe&keÀ lellJes Deensle peer ³egpejves efJe®eejele IesCes DeHesef#ele Deensle. Goe.
veweflekeÀ F& -cesue Lees[ke ̳ee Meyoele F& -cesue, cegÎsmego mebosMe, mebyebefOele F& -cesue F&.
3.8 uesKee efOekeÀej DeeefCe Hesìbì ³eeleerue efveleerceÊee (ETHICS IN
COPY RIGHT AND PATENT ):
uesKeeefOekeÀej ë
uesKekeÀ, keÀueekeÀej DeeefCe Flej J³ekeÌleer ³eebvee keÀecee®es Devev ³emeeOeejCe DeefOekeÀej osTve
veJeefveefce&leer keÀjC³eeme Òeeslmeenve osC³eemeeþer uesKeeefOekeÀej keÀe³eoe DeefmlelJeele Deeuee. uesKeeefOekeÀej
ne yeewefOekeÀ ceeueceÊee nkeÌkeÀe®ee SkeÀ Yeeie Deens. uesKekeÀ, veeìîe, mebieerle, keÀueekeÀece , OJeveerce gêCe
keÀjCeeN³ee efvecee&l³eeme keÀe³eoîeeves DeefOekeÀej efoues Deensle. l³ee DeefOekeÀeje ueeuesKeeefOekeÀej Demes
cnCeleele. 1957 ceO ³esuesKeeefOekeÀej keÀe³eoe Deefmle lJeele Deeuee DeeefCe 2012 ceO³es megOeeefjle
uesKeeefOekeÀej keÀe³eoe Deeuee. ³ee k eÀe³eoîee vJe³es uesKeve, keÀueekeÀece, veeìîekeÀece, mebieerlekeÀece,
OJeveercegêCe, efmevesceeìesûeeHeÀ efHeÀuce ³eeb®³ee efvecee&l³eeme efJeMesefvecee&lee ne l³ee uesKeeefOekeÀej e®ee ÒeLece ceeuekeÀ mecepeuee pe elees. efvecee&l³eeme efouesu³ee DeefOekeÀejebceO³es
keÀecee®³ee Òeleer yeveefJeCes, cetU keÀeceeJej DeeOeeefjle J³eglHeVe keÀece le³eej keÀjCes. pevelesmeeþer keÀecee®es
JeeìHe keÀjCes, pevelesceO³es keÀece oMe&efJeCes F&. ®ee meceeJesMe neslees. Hejbleg keÀe³eoîeevegmeej ³ee
DeefOekeÀejeb®ee efvecee&l³eeves ³eesi³e JeeHej keÀjeJee.
uesKeeefOekeÀej mebbyebefOele DeveweflekeÀ ke=Àleer / uesKeeefOekeÀej e®es GuuebIeve (Unethical
Practices regarding Copyright / Infringement of Copyright )ë
uesKeeefOekeÀej keÀe³eoîeeves efvecee&l³eeme efJeMesHejJeeveieer ve Ieslee eEkeÀJee l³ee keÀecee®ee HejJeevee ve Ieslee efJeefMeä keÀece ogmeje J³ekeÌleer keÀjlees lesJne
uesKeeefOekeÀeje®es GuuebIeve nesles. HejJeeveiee refMeJee³e l³ee keÀecee®eer efveefce&leer cetU keÀeceele yeoue, cetU
keÀecee®eer vekeÌkeÀue, efJe¬eÀer, iewjJeeHej F&. kesÀu³eeme uesKeeefOekeÀej GuuebIeve nesles. ns GuuebIeve
KeeueerueÒeceeCes oesve ÒekeÀej®es Demeles.
1. ÒeeLeefcekeÀ GuuebIeve -³eeceO ³es cetU keÀecee®eer vekeÌkeÀue kesÀueer peeles.
2. og³³ece GuuebIeve -Hee³ejsìs[ HegmlekeÀeb®eer efJe¬eÀer F&. keÀe³es& .
efvecee&l³eeme uesKeeefOekeÀej ce³ee&oerle keÀeueeJeOeermeeþer efouee peelees. ne keÀeueeJeOeer mebHegäele
Deeu³eeveblej pej keÀec ee®eer Hegve&efveefce&leer Peeueer eEkeÀJee l³eeÒekeÀej®es keÀe³e& kesÀues lej l³eeves uesKe eefOekeÀej
GuuebIeve nesCeej veener.
uesKeeefOekeÀej GuuebIeve eJejerue GHee³e KeeueerueÒeceeCes ë -
uesKeeefOekeÀej ÒeceeCe He$eeÜejs efvecee&l³eeme efJeefMeä keÀecee®eer ceeuekeÀer (ceeueceÊee) ÒeeHle nesles
efn ceeuekeÀer mee@HeÌìJesDej, HegmlekesÀ, uesKe, íe³eeef®e$es DeeefCe Flej mepe&veMeerue keÀe³ee&keÀjerlee De meles.
uesKeeefOekeÀej ne ³ee ceeuekeÀer®ee keÀe³eosMeerj HegjeJ eeDeens. ³ee DeefOekeÀeje®es GuuebI evekesÀu³eeme l³eeJej
GHee³e Deensle.munotes.in

Page 52

52uesKeeefOekeÀej GuuebIeve e®esveeiejer GHee³e 1957 ®³ee keÀe@HeerjeFì keÀe³eoîee®³ee keÀuece 55
Debleie&le efouesues Deensle. ³eeceO³es Keeueerue GHee³e Deensle.
1. uesKeeefOekeÀeje®es GuuebIeve keÀjCeeN³eeJej cev eeF& ngketÀce yepeeJeCes.
2. uesKeeefOekeÀeje®es GuuebIeve kesÀ u³eecegUs cetU efvecee&l³eeme Peeuesu³ee vegkeÀmeeveer®eer YejHeeF& keÀªve
osCes.
3. GuuebIeve keÀjCeeN³ee keÀ[tve vegkeÀmeeveer®ee efnMeesye ceeieCes Je keÀe³eosMeerj keÀejJeeF&®³ee Ke®ee&®eer
YejHeeF& Jemetue keÀjCes.
HeÀewpeoejer GHee³ee bceO³es Keeueerue GHee³e efouesues Deensle.
1. GuuebIeve keÀjCeeN³ee vespeeCeerJeHetJe&keÀ uesKeeefOekeÀeje®es GuuebIeve kesÀu³eeme efkeÀceeve 6 ceefnves Je
keÀceeue 3 Je2. uesKeeefOekeÀej veeWoJenerceO³es Keesìer veeWo kesÀu³eeme eEkeÀJee Keesìer veeWo meeoj kesÀu³eeme SkeÀ
Je3. OJeveercegêCe eEkeÀJee ¢M³e ef®e$eCe Òeefme× keÀjC³eeme 3JeHesìbì ë
yeew×erkeÀ s ceeueceÊee nkeÌkeÀebHewkeÀer cenÊJee®ee nkeÌkeÀ cnCepes Hesìbì nes³e. MeesOe ueeJeC³eemeeþer
Hesìbì®ee DeefOekeÀej efceUlees. ne nkeÌkeÀ Jemlet efveefce&leer, GlHeeoves Je Òeef¬eÀ³eebmeeþer efouee p eelees. MeesOe ne
cetU Je veJeMeesOe DemeeJee .l e m e s ® e³ e e MeesOee®ee J³eeHeejer leÊJeeJej GHe³eesie Peeuee Heeefnpes. SkeÀe
MeesOeemeeþer SkeÀ®e Hesìbì efoues peeles. Hesìbì ®ee DeefOekeÀej þjeefJekeÀ keÀeUemeeþer efouee peelees. ogmejer
J³ekeÌleer Hesìbì OeejkeÀe®³ee HejJeeveieerefMeJee³e l³ee MeesOee®ee JeeHej keÀ© MekeÀle veener.
Hesìbì oesve yeeyeeRmeeþer efoues peeles les c nCepes,
1. Jemlet Hesìbì -³eeceO³es veJeerve Jemlet, HeoeLe&, ³eb$e, meeOeves, nl³eej, GHekeÀjCe DeMeebmeeþer
SkeÀeefOekeÀej efouee peelees.
2. Òe¬eÀer³eeHesìbì -Jemlet le³eej keÀjC³ee®eer Òe¬eÀer³ee eEkeÀJee He×leer ³eebvee Hesìbì efouespeeles.
Hesìbì efceUefJeC³eemeeþer KeN³ee DeeefCe Heefnu³ee MeesOekeÀ l³ee&me/l³ee®³ee cegKel³eejeme / ce=le
MeesOekeÀe®³ee keÀe³eosMeerj Jeejmeeme Depe& keÀjeJee ueeielees. YeejleeceOes Hesìbì®ee keÀeueeJeOeer Depe&
kesÀu³ee®³ee leejKesHeemetve 20 JeefceUleele.
1. MeesOee®eer efJe¬eÀer keÀjCes.
2. MeesOee®ee r Dee³eele keÀjCes.
3. MeesOee®e e JeeHej keÀjCes.
4. MeesOee®eer efJe¬eÀer keÀjC³ee®eer mebceleer osCes.
5. MeesOee®es Yeejleele GlHeeove keÀjCes.munotes.in

Page 53

53Hesìbì ®es GuuebIeve (Infringement of Patent )ë
Hesìbì OeejkeÀe®³ eemebceleerefJevee ogmeN³ee keÀesCeer l³ eeMeesOee®ee GHe³eesie, efJe¬eÀer, efJelejCe,
GlHeeove kesÀu³eeme Hesìbì OeejkeÀ keÀesìe&le oeJee oeKeue keÀª MekeÀlees. l³eekeÀjerlee
1. keÀesìe&keÀ[tve JeoJetve IesJetve l³eeme ceveeF& keÀª MekeÀlees.
2. vegkeÀmeeveYejHeeF& efceUJet MekeÀlees.
3. Guue bIeve keÀjCeeN³eeves efceUefJeuesu³ee veHe̳eele efnmmee ceeiet MekeÀlees.
GuuebIeve kesÀu³ee®³ee leejKesHeemetve leerve JekeÀjeJee ueeielees. Yeejleeleerue Hesìbì OeejkeÀ DeeHeu³ee MeesOeeuee Flej o sMeeble mebj#eCe efceUefJeC³eemeeþer
Depe& keÀª MekeÀlees. l³ee osMeebyejesyej Yeejlee®ee ³eemebbyebOeer keÀjej Peeuee Demeuee Heeefnpes.
mJe³ebDeO³e³eve -
1. efJeHeCeveeleerue pewefJekeÀ He×leer mHeä keÀje.
2.peeefnje leerleerue DeveweflekeÀ mJeªHes ³eeJej ®e®ee& keÀje.
3. ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHeveeleerue veweflekeÀ He×leer keÀesCel³ee Deensle?
4. efJeÊe DeeefCe uesKeebkeÀve ³eeleerue veweflekeÀ He×leer Lees[ke̳eele efuene.
5. GlHeeoveeleerue veweflekeÀ He×leeR®es JeCe&ve keÀje.
6. ceeefnleer leb$e%eevee leerue veweflekeÀ He×le erJej ®e®e e& keÀje.
7. uesKeeefOekeÀej DeeefCe Hesìbì ³eeleerue efveleerceÊee ³eeJej efìHe efuene.
3.9 Òeceb[U efve³eceve mebkeÀuHevee / JewefMeäîes (CONCEPT OF
CORPORATE GOVERNANCE /F E A T U R E S ):
Òeceb[U efve³eceve ns efve³ece keÀe³e&He×leer DeeefCe keÀe³eos ³eeb®es SkeÀ$eerkeÀjCe Deens p³eeÜejs
J³eJemee³e keÀe³ex nesleele leer efve³eefcele kesÀueer peeleele eEkeÀJee l³eeJej efve³eb$eCe þsJeues peeles. ³ee
mebkeÀuHevesle kebÀHeveer®³ee Debleie&le DeeefCe ye nerie&le IeìkeÀ meceeefJeä Demeleele pes kebÀHeveer mebyebefOele
IeìkeÀeb®³ee efnleeJej HeefjCeece keÀjleele. Òeceb[U efve³ecevee®eer j®evee le³eej keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer Deens p³eeletve J³eJemee³e keÀe³es& Godoerä ÒeeHleermeeþer nesleerue.
kebÀHev³ee Iejiegleer lemes®e Deeblejjeä^er³e Yeeb[Jeue yeepeejeletve Yeeb[Jeue ieesUe keÀjleele.
iebgleJeCe gkeÀoej kebÀHeveer®eer J³eJemLeeHeve #ecelee Je Hele efJe®eejele IesJetve iebgleJeCeg keÀ keÀjleele. iegbleJeuesueer
jkeÌkeÀce megjef#el e jenerue, l³ee®ee ³eesi³e keÀejCeebmeeþer GHe³eesie nesF&ue Je Yeeb[JeueKe®ee&Hes #ee
iebgleJeCegkeÀ erJej ³eesi³e ceesyeouee efceUsue ³ee DeHes#esves iebgleJeCegkeÀoej iebgleJeCegkeÀ keÀjleele. ³eekeÀjerlee
kebÀHeveerves vesnceer mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleemeeþer ®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®ee eqmJekeÀej keÀjeJee.
®eebieues Òeceb[U efve³ecev e cnCepes pes J³eJeefmLele efveef½ele kesÀuesues mHeä kesÀuesues Deens pes
meJee¥®³ee HeÀe³eoîeemeeþer Deens DeeefCe Kee$eer osles efkeÀ kebÀHeveer vewefleke À ÒeceeCekesÀ eqmJekeÀejsue DeeefCe
keÀe³eoîeevegmeej meJeexlke=Àä keÀe³es& keÀjsue. iebgleJeCegkeÀ oej kebÀHeveerkeÀ[s Ske Àe efJeéemle cnCetve Heneleele
DeeefCe DeeHeuee efveOeer megHeto& keÀjleele.munotes.in

Page 54

54Òeceb[U efve³eceveeceO³es efJeefMeä Òe¬eÀer³ee DeOeesjsefKele kesÀuesu³ee Demeleele p³ee cnCepes keÀe³e&
OeesjCes, keÀeceefiejer, ceespeceeHe, mHeälee Je ÒekeÀìerkeÀjCe ke=Àleer, DeefOekeÀejer ceesyeouee efveCe&³e, ueeYeebMe
OeesjCe, efnlemebyebO e meboYee&le lebìîeeb®ee mecesì, mebyebefOele IeìkeÀ DeeefCe kebÀ Heveer ³eebceOeerue mHeä Je
DemHeä keÀjej F&.
DeMee ÒekeÀejs Òeceb[U efve³ecev e DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ Godoeräîes ³ee bleerue meblegueve DeeefCe
Jew³eeqkeÌlekeÀ Je mecee ve(SkeÀmeejKeer) Godoeräîes ³eebleerue meblegueve ³ee meboYee&le Deens.
Òeceb[U efve³eceve e®eer iegCeOecex / JewefMe äîes (Features ofCorporate Governance )ë
Òeceb[U efve³ecevee®eer meele iegCeOecex KeeueerueÒeceeCes
1)efMemle (Discipline ):
Òeceb[U efMemle cnCepes Jejerÿ J³eJemLeeHevee®eer meJe&ceev³e Je meJe&eqmJeke=Àle Jel e&CegkeÀer®eer
Je®eveye×lee nes³e. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves Jejerÿ J³eJemLeeHevee®eer ®eebieu³ee efve³eceve leÊJeeyeodoue®eer
peeieªkeÀlee DeeefCe Je®eveye×lee ³eeb®ee meceeJesMe neslees. mebmLesves þjefJeuesu³ee Je ÒemLeeefHele kesÀuesu³ee
keÀe³ee&He×leer, Òe¬eÀer³ee DeeefCe DeefOekeÀej j®evee ³eeÒeceeCes mebmLes®³ee Òel³eskeÀ IeìkeÀeves Je®eveye×lesves
JeeieCesc n C e p e se f M e m l en e s ³ e .
2)HeejoMe&keÀlee (Transparency ):
heejoMe&keÀ lescegUs kebÀHeveer®³ee yenerie&le IeìkeÀebvee kebÀHeveer®eer keÀe³ex, Deee fLe&keÀ efmLeleer DeeefCe
efyeiej DeeefLe&keÀ IeìkeÀeb®es DeLe&HetCe& efJeMuesÒe³elve Deens efkeÀ DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer mHeä, De®etkeÀ DeeefCe JesUsJej GHeueyOe keÀjCes ³eeceO³es kesÀJeU
DebkesÀef#ele ceeefnleer®e veener lej meJe&meeOeejCe DenJeeuee®eener meceeJesMe Demeuee Heeefnpes. ³eecegUs
kebÀHeveer®³ee Deele keÀe³e ®eeueues Deens ³ee®es Kejs ef®e$e iegbleJeCegkeÀoejebvee Heenlee ³esF&ue.
3) mJeeleb$³e (Independence ):
mebYeeJ³e efnlemebbyebOeer Jeeo ìeUC³eemeeþer Goe. Jeefjÿ DeefOekeÀeN³ee®es Je®e&mJe eEkeÀJee meJee&efOekeÀ
Yeeie OeejkeÀe®es Je®e&mJe F&. ³eb$eCee GYeejueer peeles l³eeme mJeeleb$³e cnCelee ³esF&ue. ³ee ³eb$eCes®es ÒeceeCe
meb®eeuekeÀ ceb[U j®evee Heemetve les meb ®eeuekeÀ meefceleer®eer mLeeHevee DeeefCe DebkesÀ#ekeÀe He³e¥le JesieUs Demeles.
³eeletve Iesleues iesuesues efveCe&³e GodoeräeefYecegKe DemeeJesle l³eeb®ee Devegef®ele ÒeYeeJe vemeeJee.
4) GÊejoeef³elJe (Accountability ):
kebÀHeveerleerue J³ekeÌleer eE keÀJee ieì pes efJeefMeä yeeyeleerle efveCe&³e Iesleele DeeefCe ke=Àleer keÀjleele
l³eeb®es l³eeb®³ee efveCe&³e Je ke=Àleeryeodoue®es s GÊejoeef³elJe Deens. GÊejoeef³elJe eme HejJeeveieer osC³eemeeþer
HeefjCeecekeÀejkeÀ ³eb$eCee DeefmlelJeele DemeeJeer. ³eec egUs iegbleJeCegkeÀoej meb®eeuekeÀ Je l³eeb®³ee meefceleerves
Iesleuesu³ee efveCe&³e Je ke=Àleeryeodoue ®eewkeÀMeer keÀª MekeÀleerue.
5)peyeeyeoejer (Responsib ility):
J³eJemLeeHevee ®³ee meboYee&ves, peyeeyeoejer ner Jele&CegkeÀeryeeyeleerle Deens pee r®egkeÀeb®eer ogªmleer Je
De³eesi³e J³eJemLeeHeveemeeþer ob[ ³eeuee HejJeeveieer osles. kebÀHeveeruee ³eesi³e ceeiee&Jej þsJeC³eemeeþer
peyeeyeoej J³eJemLeeHeve DeeJeM³ekeÀ les Òe³elve keÀjles. lemes®e peyeeyeoej meb®eeuekeÀ ceb[U kebÀHeveer®³ee
mebyebefO elemeJe& IeìkeÀebÒeleer peyeeyeoejer HetCe& keÀjles.munotes.in

Page 55

556)ÒeeceeefCekeÀHeCee (Fairness ):
p³eebvee kebÀHeveer DeeefCe efle®³ee YeefJe<³eeyeodoue Deeeqlce³elee Je DeeHeguekeÀer Deens DeMee
meJee¥yeodoue meblegefuel e efJe®eej keÀjC³ee®eer He×leer kebÀHeveer ceO³es Demeueer Heeefnpes. Òel³eskeÀ J³ekeÌleer DeeefCe
ieìeb®³ee nkeÌkeÀe®eer keÀoj kesÀueer Heeefnpes Je nkeÌkeÀ DeyeeefOele þsJeues Heeefnpesle. kebÀHeveerv esIesleuesu³ee meJe&
efveCe&³eeb®ee Je kesÀuesu³ee keÀe³ee¥®ee HeÀe³eoe meJee¥vee Peeuee Heeefnp es l³ee®ee iewjHeÀe³eoe SKeeoîee efJeefMeä
IeìkeÀeves IesJet ve³es.
7)meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer (Social Responsibility ):
veweflekeÀ leÊJeebvee DeeefCe ceevekeÀebvee ÒeeOeev³e osJetve meeceeefpekeÀ yeeyeeRyeodoue peeieªkeÀ
DemeCeejer Je meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer HetCe& keÀjCeejer kebÀHeveer ner ³eesi³e J³eJemLeeHeve keÀjCeejer kebÀHeveer
Deens. YesoYeeJe ve keÀjlee DeeefCe Meesmeceepee®es lemes®e He³ee&JejCee®esner Yeeve Demeles. kebÀHeveeruee l³ee®es DeÒel³e#e DeeefLe&keÀ HeÀe³eos nesleele pemes
keÀerGlHeeokeÀlee Jee{les Je kebÀHeveer®eer Òeefle<þe Jee{les.
3.10 Òeceb[U efve³ecev ee®es cenÊJe (IMPORTANCE OF CORPORATE
GOVERNANCE ):
cepeyegle DeeefCe HeefjCeecekeÀejkeÀ Òeceb[U ef ve³eceve kebÀHeveer ceOes me®eesìer®es JeeleeJejCe efvecee&Ce
keÀjC³eeme, mekeÀejelcekeÀ keÀeceefiejerme Òeeslmeenve osC³eeme DeeefCe ef®ej mLee³eer J³eJemee³eemeeþer ceole
keÀjles. Kejslej Òeceb[U efve³eceve ecegUs kebÀHeveerleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleeR®es GÊejoeef³elJe Jee{les. ®eebieues
Òeceb[U efve³eceve kebÀHeveer®es ®eebieues J³eJemLeeHeve pes mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleemeeþer Deens ³ee®es oMe&keÀ
Deens. efveeqM®ele®e kebÀHeveeruee ³ee®ee mHeOee&lcekeÀ HeÀe³eoe neslees.
Keeueerue cegodoîeeb®³ee Dee Oeejs Òeceb[U efve³ecevee®es cenÊJe mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1.ceeuekeÀer j®evesle yeoue (Changing Ownership Structure ):
meO³ee®³ee keÀeUele kebÀHeveer®³ee ceeuekeÀer j®evesceO³es HeÀej ceesþs yeoue Peeuesues Deensle. HejmHej
efveOeer, meeJe&peefvekeÀ efJ eÊe mebmLee F&. ®ee kebÀHeveer iegbleJeCegkeÀerle ceesþe Je eìe Deens. l³eecegUs kebÀHeveer
J³eJemLeeHevee Jejl³eeb®es efve³eb$eCe Deens. les kebÀHeveeruee Òeceb[U efve³eceve JeeHejC³ee®eer mekeÌleer keÀjleele.
l³eecegUs kebÀHeveer J³eJemLeeHeve DeefOekeÀ k eÀe³e&#ece, HeefjCeecekeÀejkeÀ, HeejoMe&keÀ Je peyeeyeoej nesles. lemes®e
mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe Je He³ee&JejCe mebj#eCe nesles.
2.meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer me ÒeeOeev³e (Priority to Social Responsibilities ):
meO³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerme DeefOekeÀ ÒeeOeev³e Je cenÊJe efoues peele Deens. ûeenkeÀ,
keÀce&®eejer, YeeieOeejkeÀ, HegjJeþeoej, mLeeefvekeÀ meceepe F&. IeìkeÀeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe keÀjC³eeme
ÒeeOeev³e efoues peeles. lej Òeceb[U efve³eceve JeeHejues lej ns Meke̳e Deens.
3.YeeieOeejkeÀeb®es ogue&#e (Indifference on the Part of Shareholders ):
meJe&meeOeejCeHeCes YeeieOeejkeÀ kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHevesceO³es me¬eÀer³e vemeleele. kesÀJeU JeeefmeJe&meeOeejCe meYeebvee les npej jenleele. efMeJee³e YeeieOeej keÀeb®³ee mebIeìvee efn nJ³ee efleleke̳ee yeUkeÀì
veenerle. DeMee keÀejCeecegUs keÀoeef®ele meb®eeuekeÀ l³eeb®³ee DeefOekeÀejeb®ee iewjJeeHej keÀª MekeÀleele ns
jesKeC³eemeeþer Je YeeieOeejkeÀeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer Òeceb[U efve³eceve ce nÊJee®es þjles.munotes.in

Page 56

564.peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle ³eMe (Success in Global Market ):
DeveskeÀ ceesþîee kebÀHev³ee peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle efJe¬eÀer keÀjleele. HejosMeer iegbleJeCegkeÀoej Je
HejosMeer ûeenkeÀebvee l³eebvee DeekeÀefueeieles. ³ee meieȳeemeeþer Òeceb[U efve³ecevee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. ®eebieues Òeceb[U efve³eceve ns
peeieeflekeÀ yeepeej Hesþsle ÒeJesMe keÀjC³eemeeþer, efìkegÀve jenC³eemeeþer Je ³eMe mebHeeove keÀjC³eemeeþer
cenÊJee®es Deens.
5.efJeMJeemeen& J³eJemLeeHeve (Creditable Management ):
J³eJemLeeHeve keÀe³es& me®eesìerves nesC³eemeeþer Òeceb[U efve³eceve cenÊJee®es Deen ss. ³ee efve³eceveecegUs
mebmLesceO³es efMemle ueeieles DeeefCe keÀece ÒeeceeefC ekeÀHeCes Je me®eesìerves nesles. lemes®e ³eecegUs YeeieOeejkeÀeb®³ee
efnleeb®es mebj#eCe nesles. DeHeÀjeleHeÀj, Ye´<ìe®eej ³eemeejK³ee DeveweflekeÀ ke=Àleer ìeUu³ee peeleele.
6. efJeÊeer³e mLew³e& / efìkeÀeJe (Financial Sustainability) : -
®eebieues Òe ceb[U efve³eceve efJeefÊe³e vegkeÀmeeve Je OeeskesÀ keÀceer keÀjC³eeme ceole keÀjles. efJeÊe
megjef#elelee, efJeÊe JeeHej, F&. meboYee&leerue efYeleer keÀceer nesles. iegbleJeCegkeÀ megjef#elelee Je meogHe³eesie ³ee
yeeyeer YeeieOeejkeÀebmeeþer cenÊJee®³ee Deensle. Òeceb[U efve³eceveecegUs kebÀHeveerle efJeÊeer³e mLew³e& efvecee&Ce nesles
lemes®e YeeieOeejkeÀebyejesyej®e mebyebOeerle IeìkeÀeb®ee efJeéeeme efìketÀve jenlees.
7. veeJeueewkeÀerkeÀ (Goodwill ):-
®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®es mebmLesme Dev eskeÀ HeÀe³eos nesleele. HeefjCeecekeÀejkeÀ GlHeeove Je
efJelejCe OeesjCes DeeKeueer peeleele. meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee HetCe& kesÀu³ee peeleele, J³eJemee³e efJemleej
neslees, peeieeflekeÀ yeepeejHesþsle ³eMe ÒeeHle nesles. mebyebefOele IeìkeÀebyejesyej ®eebieues mebyebOe ÒemLeeefHele
nesleele F&. ³eecegUs kebÀHeveer®eer Òeefle<þe Je veeJeueewkeÀerkeÀ Jee{lees.
3.11 Òeceb[U efve³ecevee®e er Gl¬eÀebleer (EVOLUTION OF
CORPORATE GOVERNANCE )ë
Òeceb[U efve³eceve ne efJemle=le J³eeHleer Demeuesuee efJeceesþe Deens. ³eeceO³es J³eJemLeeHekeÀer³e GÊejoeef³elJe, meb®eeuekeÀ ceb[U j®evee DeeefCe YeeieOeejkeÀeb®es
nkeÌkeÀ ³ee yeeyeeR®ee meceeJesMe neslees. F&mì Fb[er³ee kebÀHeveer, n[meveme yes kebÀHeveer DeeefCe uesJnv ì kebÀHeveer
³eebHeemetve 16J³ee DeeefCe 17J³ee MelekeÀele Òeceb[U efve³eceve efn yeeye meg© Peeueer. ³egvee³eìs[ mìsìdme
ceO³es 1970 ceOes ner mebkeÀuHevee JeeHejC³eele Deeueer. peeieeflekeÀ ³eg× 2 veblej ³egvee³eìs[ mìsìdme ceOes
Òe®eb[ DeeefLe&keÀ efJek eÀeme Peeuee. l³ee®ee Òeceb[U efve³eceve FeflenemeeJej ceesþe ÒeYeeJe He[uee.
YeejleeceO³es Òeceb[U efve³eceve mebkeÀuHevee 1996 ®³ee GÊejeOee&le Go³eeme Deeueer ³ee®es
keÀejCe cnCepes DeeefLe&keÀ GoejerkeÀjCe DeeefCe J³eJemee³e Je Goîeesie efve³eb$eCeceg keÌle Peeuee. l³eecegUs
YeeieOeejkeÀ DeeefCe ûeenkeÀ ³ee®³eeÒeleer kebÀHeveer®es GÊejoeef³elJe DeefOekeÀ DemeC³ee®eer iejpe Yeemet ueeieueer.
ke@À[yejer keÀefceìer®ee Code of Best Practices ne DenJeeue Òeceb[U efve³ecevee®³ee DeeefLe&keÀ
IeìkeÀebyeodoue ne slee lees peieceev³e Peeuee.munotes.in

Page 57

57ceeuekeÀer DeeefCe J³eJemLeeHeve JesieJesieUs Peeu³eeves Òeceb[U efve³ecevee®eer iejpe Jee{ueer.
ef®ejmLee³eer ³eMeemeeþer kebÀHeveeruee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ IeìkeÀebJej ue#e keWÀêerle keÀjeJes ueeiesue.
20J³ee MelekeÀ ele GoejerkeÀjCe, KeepeieerkeÀjCe DeeefCe peeieeflekeÀerkeÀjCe ³eecegUs Yeejleer³e DeLe&J³eJemLee
DeefOekeÀ lekeÀlekeÀerle Peeueer.
Yeejleeleerue Òeceb[U efve³eceveeleerue megOeejCes®ee Heefnuee ìHHee cnCepes DebkesÀ#eCe meefceleer
mLeeHevee DeeefCe meb ®eeuekeÀ ceb[Ueuee DeefOekeÀ mJeeleb$³e osJetve J³eJemLeeHeveHej ue#e keWÀêerle keÀjCes Je
osKejsKe þsJeCes. l³ee®eyejeyesj mesyeer DeeefCe efceefvemì^er De e@HeÀ keÀe@Heexjsì DeHesÀDeme& (MCA) ³eeb®³ee
cenÊJeHetCe& YetefcekesÀcegUs Òeceb[U efve³eceve megOe ejCeebvee veJeceeie& Je JeeJe efceUeuee.
1. keÀe@vHeÀer[jsMeve Dee@HeÀ Fb[er³eve Fb[mì^er (CII)ë
ner Heefnueer Yeejleer³e mebmLee Deens. Heefnues Òeceb[U efve³eceveemeeþer Heg{ekeÀej Iesleuee. ³ee
mebmLesves Òeceb[U efve³eceveemeboYee&le efMeHeÀejmeer meg®eefJeu³ee l³ee meb®eeuekeÀ ceb[U meYee meelel³e,
meb®eeuekeÀ cebb[U j®evee, meb®eeuekeÀeb®eer mebK³ee, l³eeb®es ceeveOeve DeeefCe YetefcekeÀe, l³eeb®³ee Hee$elee Je
peyeeyeoeN³ee, veeceefveoxMeve meb®eeuekeÀ, SkeÀef$ele uesKeebkeÀve, DebkesÀ#eCe meefc eleer F&. meboYee&le nesl³ee.
2. kegÀceej cebieuece efyeuee& meefceleer®eer mLeeHevee mesyeerves 1999 ceO³es kesÀueer. ³ee®ee GodosMe neslee
®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®eer ceevekesÀ efveef½ele keÀjCes. ³ee meefceleerves DeefveJee³e& efMeHeÀejmeer J e Sseq®íkeÀ
efMeHeÀejmeer meg®eefJeu³ee. DeefveJee³e& efMeHeÀejmeer ³ee meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer mLee³eer meb®eeuekeÀ meYee,
DebkesÀ#eCe meefceleer, ceeveOeve meefceleer, YeeieOeejkeÀ le¬eÀej meefceleer, Jeeefnesl³ee. lej Sseq® íkeÀ efMeHeÀejmeer ³ee DeO³e#ee®eer YetefcekeÀe, Òeceb[U Hegvej&®evee, ìHeeueer celeoeve F&.
meboYee&le nesl³ee.
3. vejsMe ®ebê meefceleer®eer mLeeHevee 2002 ceOes ef[Heeì&ceWì Dee@HeÀ kebÀHeveer DeHesÀDeme& ves kesÀueer.
Òeceb[U efve³eceve yeeyeeR®es Heefj#eCe keÀªve efMeHeÀejmeer meg®eefJeC³eemeeþer leer meefceleer mLeeHeve keÀjC³eele
Deeueer. ³ee efMeHeÀejmeer JewOeeefvekeÀ DebkesÀ#ekeÀ DeeefCe kebÀHeveer ³eebleerue mebyebOe, DebkesÀ#ekeÀ vesceCetkeÀ
keÀe³e&He×leer, DebkesÀ#ekeÀ MegukeÀ efveef½eleer , DebkesÀ#ekeÀ keÀe³ee&®eer mJeleb$elee, efJeÊeer³e He$ekeÀeb®es ÒeceeCeHe$e,
mJeleb$e meb®eeuekeÀe®eer YetefcekeÀe F&. meboYee&le nesl³ee.
4. meWì^ue keÀesDee@[er&vesMeve DeB[ cee@efveìjeRie meefceleer (Central Co -ordination an
Monitoring Committee) :
peveles®³ee HewMee®ee iewjJeeHej keÀjCeeN³ee DeveweflekeÀ ÒeJele&keÀebJej osKejsKe þsJeC³eemeeþer Je iee³eye
kebÀHev³eebJej ue#e þsJeC³eemeeþer ³ee meefceleer®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer. cegbyeF&, efouueer, ®esVeF&,
keÀesuekeÀlee, Denceoeyeeo, yeWi eueesj DeeefCe nwêeyeeo ³ee `meele MenjeceO³es ìemkeÀ 'H e À e s m e & ® e e rm L e e H e v e e
keÀjC³eele Deeueer. iegbleJeCegkeÀoejeb®³ee HewMeeb®ee iewjJeeHej keÀªve iee³eye Peeuesu³ee kebÀHev³ee MeesOetve keÀe{Ces
ns ³ee ìemkeÀ HeÀesme&®es cenÊJee®es O³ess³e nesles.
5. ve@Meveue HeÀeTb[sMeve Dee@HeÀ keÀe@Heexjsì ieJnve&vme (National Foundation of
Corporate Governance) :
³ee mLeeHeve kesÀuesu³ee mebmLes®eer keÀe³ex, ®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®es cenÊJe ³eeyeodoue
peeieªkeÀlee efvecee&Ce keÀjCes, Òeceb[U efve³ecev e efJeYeeieele mebMeesOeve #ecelesuee Òeeslmeenve osCes, Òeceb[Umunotes.in

Page 58

58efve³eceve meboYee&leerue keÀe³eoîeeb®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer efJeefJeOe mlejeJejerue efve³eceve
DeefOekeÀeN³eebyejesyej keÀece keÀjCes, keÀe³e&MeeUe HeefjJ³eeJemeeef³ekeÀ DeeefCe keÀe@Heexjsì efue[me& ³eeb®³eele ®eebieueer ®e®ee& Ie[Jetve DeeCeCes, F&.
6. Sve. Deej. veeje³eCe cetleea meefceleer DenJeeue :
Sve. Deej. veeje³eCe cetleea ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer mesyeerves ³ee meefceleer ®eer mLeeHevee kesÀueer. ³ee
meefceleerves DeefveJee³e& efMeHeÀejmeer kesÀu³ee. l³eeceO³es DeeefLe&keÀ ÒekeÀìerkeÀjCee®eer iegCeJeÊee, DebkesÀ#eCe meefceleer
peyeeyeoejerme yeUkeÀìer osCes, Kegu³ee efJe¬eÀerletve Deeuesu³ee efveOeer JeeHej DebkesÀ#eCe meef celeerme oMe&efJeCes F&.
lemes®e Sseq®íkeÀ efMeHeÀejmeeRceO³es DeHee$e ceb[U efJeÊeer³e He$ekesÀ He×leer meb®eeuekeÀ meYeemeo ÒeefMe#eCe
DeeefCe l³ee®³ee keÀeceieerjer®es cegu³eebkeÀve ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
7.[e@. peceMeso pes. F&jeveer meefceleer :
kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 ceOes yeodoue meg®eefJeC³eemeeþer [e@. peceMeso pes. F&jeveer ³eeb®³ee
DeO³e#elesKeeueer mejkeÀejves efMeHeÀejmeeRceOes meb®eeuekeÀ mebK³ee ce³ee&oe, meb®eeuekeÀ efve³egkeÌleer Je jepeerveecee
He×leer, meb®eeuekeÀ Je³eesce³e e&oe, mJeleb$e meb®eeuekeÀ, meb®eeuekeÀ ceesyeouee, meb®eeuekeÀ meefceleer, meb®eeuekeÀ
DeHee$elee, meb®eeuekeÀ meYee, meb®eeuekeÀ os³elee Je keÀle&J³es, HeleefveOee&jCe F&. ®ee meceeJesMe neslee.
8.ve@Meveue Jne@uevìjer ieeF&[ueeF&vme (National Volunta ry Guidelines ):
meJe& ÒekeÀej®³ee J³eJemee³e mebmLeebmeeþer efo efceefvemìjer Dee@HeÀ keÀe@Heexjsì DeHesÀDeme&ves
J³eJemee³ee®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe He³ee&JejCeÒeleer peyeeyeoeN³eebmeeþer ceeie&oMe&keÀleÊJes ÒekeÀeefMele
kesÀueer. efv eleerceÊee, HeejoMe&keÀlee, GÊejoeef³elJe, megjef#ele Jemlet Je mesJee, keÀce&®eejer efnle, ceeveJeer
nkeÌkeÀe®es mebj#eCe, mebyebefOele IeìkeÀeb®es mebj#eCe, He³ee&JejCe mebj#eCe ³eeÒeleer J³eeJemeeef³ekeÀ peyeeyeoejer
³eemeboYee&le efn ceeie&oMe&keÀ leÊJ es Deensle.
9.kebÀHeveer megOeejerle keÀe³eoe 2013 :
³ee megOeejerle keÀe³eoîee®eer Godoeräîes Òeceb[U efve³eceve ceevekesÀ megOeejCes efve³eceeb®es
megueYeerkeÀjCe DeeefCe keÀceer Yeeie Demeuesu³ee YeeieOeejkeÀeb®es efnle ner Deensle. ³ee keÀe³eoîe ebJej Yeejleer³e
kebÀHev³eeb®³ee Òeceb[U efve³eceveeJej ®eebieuee ÒeYeeJe He[uee. ne keÀe³eoe cnCepes Òeceb[U efve³eceveele
Peeuesuee cenÊJee®ee efJekeÀeme Deens.
3.12 Òeceb[U efve³ecevee®eer leÊJes (PRINCIPLES OF CORPORATE
GOVERNANCE )ë
kebÀHeveer®³ee Dee®eej mebefnlesvegmeej Òeceb[U efve³eceve kesÀues peeles. J³eJemee³e mebmLesves peieeleerue
meJeexlke=Àä Òeceb[U efve³eceve leÊJes JeeHejeJeerle peer kebÀ Heveer®³ee Debleie&le Je yeefnie&le mebyebOeerle IeìkeÀeb®³ee
nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe nesC³ee®ee r Kee$eer osleerue. ke@À[yejer keÀefceìer DeeefCe Dees.F&.meer.[er. DenJeeueevegmeej
Òeceb[U efve³ecevee®eer Keeueerue leÊJes Deensle.munotes.in

Page 59

591.YeeieOeejkeÀeb®es nkeÌkeÀ Je meceeve JeeieCegkeÀ (Rights and Equitable
Treatment of Shareholders ):
mebmLesves YeeieOeejkeÀeb® ³eenkeÌkeÀ eb®es mebj#eCe keÀjeJes Jel³eebvee l³ee nkeÌkeÀeb®ee JeeHej keÀjC³eeme
ceole keÀjeJeer. p³eekeÀjerlee DeeJeM³ekeÀ leer ceeefnleer Kegueer Je HeefjCeecekeÀejkeÀ GHeueyOe keÀjeJeer.
YeeieOeejkeÀebvee meJe&meeOeejCe meYeebve e npej jenC³eeme Òeeslmeenve oîeeJes.
2.mebyebefOele IeìkeÀeb®es efnle (Interest of Shareholders ):
kebÀHeveeruee peeCeerJe DemeeJeer efkeÀ, YeeieOeejkeÀeb J³eefleefjkeÌle Flej mebyebOeerle IeìkeÀebÒeleer
keÀe³eosMeerj, keÀjejevegmeej Je meeceeef pekeÀ peyeeyeoejer Deens ns IeìkeÀ cnCepes keÀce&®eejer, iegbleJeCegkeÀoej,
OevekeÀes, HegjJeþeoej, mLeeefvekeÀ mebmLee, ûeenkeÀ F&. nesle.
3.meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe Je peyeeyeoeN³ee (Rule and Responsibilities of
Board ):
J³eJemLeeHeve keÀeceieerjer®es HegvejeJeueeskeÀve keÀjC³eemeeþer HegjsMeer keÀewMeu³es meb®eeuekeÀebkeÀ[s
DemeCes iejpess®es Deens. ³eekeÀjerlee Hegjsmes mJeeleb$³e DeeefCe Je®eveye×lee osKeerue DeeJeM³ekeÀ Deens.
4.me®eesìer®eer DeeefCe veweflekeÀ Jele&CegkeÀ (Integ rity and Ethical Behaviour ):
Òeceb[U DeefOekeÀeN³eeb®eer Je meb®eeuekeÀ ceb[U meYeemeoeb®eer efveJe[ keÀjleevee me®eesìer ne
cetueYetle DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ Deens. mebmLesves meb®eeuekeÀ DeeefCe DeefOekeÀejer ³eebveer veweflekeÀ Je peyeeyeoej
efveCe&³e IesC³eemeeþer Dee®eejmebefnlee efveef½ele keÀjeJeer.
5.ÒekeÀìerkeÀjCe DeeefCe HeejoMe&keÀlee (Disclosure and Transparency ):
mebyebOeerle IeìkeÀebÒeleer GÊejoeef³elJe cnCetve kebÀHeveerves meb®eeuekeÀ ceb[U Je J³eJemLeeHeve ³eeb®eer
YetefcekeÀe Je peyeeyeoeN³ee pevelesuee mHeä keÀjeJ³eele. kebÀHeveer®es DeeefLe&keÀ DenJeeue Je l³eeb®eer mel³elee
He[leeUC³eemeeþer mJeleb$e keÀe³e&He×leer DemeeJeer. meJe& iegbleJeCegkeÀoejebvee DeeefLe&keÀ ceeefnleer JesUsJej,
mHeä, mel³e Je De®etkeÀ HegjJ eeJeer.
6.Dee®eejmebefnlee (Code of Ethics ):
kebÀHeveerleerue efveCe&³e peyeeyeoejerves Je veweflekeÀ JneJesle ³eemeeþer meb®eeuekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀ
³eeb®³eekeÀjerlee Dee®eejmebefnlee þjJeueer Heeefnpes. meb®eeuekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®³ ee DeveweflekeÀ
Jele&CegkeÀer®eer mecem³ee mees[efJeC³eemeeþer DeveskeÀ kebÀHev³ee Dee®eejmebefnlee þjefJeleele Je veweflekeÀ keÀe³e&¬eÀce
jeyeefJeleele. ³eeletve DeHeÀjeleHeÀj, OeeskesÀ, uee®e, yeskeÀe³eosMeerj J³eJenej F&. DeveweflekeÀ ke=Àleer ìeUu³ee
peeleele, efveleercetu³es DeeefCe veweflekeÀ J³eJenejeb®eer DeeJeM³ekeÀlee YeeieOeejkeÀeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe
keÀjC³eemeeþer Deens.
3.1 3meejebMe (SUMMARY )ë
J³eeJemeeef³ekeÀ efveleerceÊee efn J³eJemee³ee®³ee Òel³eskeÀ keÀe³ee&lcekeÀ efJeYeeieele DeeJeM³ekeÀ Deens.
³eesi³e Jemlet ³eesi³e eEkeÀceleerle ûeenkeÀeHe³e¥le Heesn®eefJeC³eemeeþer Je ûeenkeÀ meceepe Je He³ee&JejCe ³eeb®³ee
efnleemeeþer efveleerceÊee Òel³eskeÀ keÀe³ee&le peHeCes iejpes®eer Deens. Lees[ke̳eele kebÀHeveerleerue Òel³eskeÀ keÀ e³e&
veweflekeÀ DemeeJes. l³ee®eÒeceeCes meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee leL³eeb®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer kebÀHeveervesmunotes.in

Page 60

60Dee®eejmebefnlee efveeqM®ele keÀjeJeer. Òeceb[U efve³eceveeÜejs mebbyebefOele IeìkeÀeb®ee efJe®eej keÀªve DeefmlelJe
efìkeÀJetve þsJeC es efn keÀeUe®eer iejpe yeveueer Deens.
3.1 4mJe³eb DeO³e³eve (SELF STUDY )ë
1) Òeceb[U efve³ecevee®eer J³eeK³ee efuene. Òeceb[U efve³ecevee®eer iegCeOece& mHeä keÀje.
2) Òeceb[U efve³ecevee®es cenÊJe mHeä keÀje.
3) Yeejleeleerue Òeceb[U efve³ecevee®eer Gl¬eÀebleer ³eeJej ®e®ee& keÀje.
4) Òeceb[U efve³ecevee®³ee leÊJeeb®es JeCe&ve keÀje.
Jemlegefveÿ ÒeMve :
De. Keeueer efouesu³ee He³ee&³eebHewkeÀer ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve Jeeke̳e Hegvne efuene.
1. ®eebieueer peeefnjele cnCepes õõõõö peeefnjele.
(ÒeeceeefCekeÀ, mees³eermkeÀj, mejesiesì)
2. F&ueskeÌì^e@efvekeÀ leb$e%eeve JeeHej Je efJekeÀemeeletve efvecee&Ce nesCeeN³ee veweflekeÀ yeeyeeR®ee DeY³eeme cnCepes
õõõõö efveleerceÊee nes³e.
(S®e.Deej.Sce., efJeHeCeve, Dee³e.ìer.)
3. õõõõö cnCepes keÀce &®eeN³eeb®es keÀecee meboYee&leerue meeceL³e& DeeefCe GefCeJee ³eeb®es JeCe&ve
nes³e.
(yeoueer, keÀe³e&efme×er cegu³eebkeÀve, ye{leer)
4. õõõõö mebmLesuee efJe¬eÀer ceeefnleerJej ue#e þsJeC³eeme ceole keÀjles.
(Sce.Dee³e.Sme., meer.Deej.Sme., meer.Sme. Deej.)
5. FbìjvesìJeªve FlejebMeer HejmHejmebJeeo meeOeC³eemeeþer®es efvekeÀõõõõö nes³e.
(vesìerkesÀìdme, ve@veesìskeÀ, Jee*dce³e®eew³e&)
6. mebieerle DeeefCe keÀueekeÀece efvecee&l³eeme keÀe³eoîeeves efouesuee De efOekeÀejeb®ee meb®e cnCepes
õõõõö nes³e.
(J³eeHeejeref®evn, peer.Dee³e.Sme., uesKeeefOekeÀej)
ye. Keeueer ue Jeeke̳es ®etkeÀ efkeÀ yejesyej les efuene.
1. keÀce&®eeN³ee®eer yeoueer cnCepes keÀce&®eeN³ee®eer kebÀHeveerleerue GOJe&ieeceer neue®eeue De ens.
2. mebJes<ìveeme efJeHeCeve efceÞee®ee IeìkeÀ mecepeues peeT MekeÀles.
3. DemeY³e peeefnjele efn veweflekeÀ peeefnjele Deens.
4. Jee*dce³e®eew³e& cnCepes Flejeb®³ee ÒekeÀeefMele keÀecee®eer vekeÌkeÀue keÀjCes.
5. Hesìbì cnCepes MeesOekeÀl³ee&me Yeej leer³e Hesìbì keÀe³ee&ue³eeves efJeefMeä keÀeueeJeOeermeeþer efouesues
SkeÀeefOekeÀej nes³e.
6. HeleefveOee&jCeecegUs iegbleJeCegkeÀoejeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe nesles.munotes.in

Page 61

61keÀ. Keeueer ue pees[îee pegUJee .
`De' ieì `ye' ieì
1. Jemlet veweflekeÀlee 1. meb MeesOeve Je efkekeÀeme keÀe³ex
2. eEkeÀcele veweflekeÀlee 2. Jemlet®es ³eesi³e meeKeUerÜejs efJelejCe
3. efJe¬eÀer Je=×er veweflekeÀlee 3. FkeÀes ÖeWÀ[ueer meeefnl³e
4. mebJesäve veweflekeÀlee 4. Jemlet®es ³eesi³e cetu³e
5. efJelejCe veweflekeÀl ee 5. ³eesi³e peeefnjele
3.15m e b o Y e & (REFERENCES )ë
1.B. P. Mathur, “Ethics for Governance Reinventing Public
Services” Routledge India 2015.
2.Ramesh K. Arora, “Ethics ,I n t e g r i t ya n dV a l u e si nP u b l i c
Service” New Age International Publishers.
3.Dinesh Babu, ‘Professional Ethics and Human Values, Laxmi
Publications, 2016.’
4.Gerhold K. Becker, ‘Ethics in Business and Strictly’, Springer
2011.
5.Das Gupta, ‘Business Ethics –Texts and Cases from the Indian
‘Perspective’, Springer.
6.P. K. Mohap atra, ‘An applied Perspective on Indian Ethics’,
Springer.




munotes.in

Page 62

62IeìkeÀ -4
Yeejleeleerue Òeceb[U efve³ecevee®eer efve³eecekeÀ j®evee
(REGULATORY FRAMEWORK OF
CORPORATE GOVERNANCE IN INDIA )
Heeþe®eer meb j®evee :
4.0 GefÎ<ìs
4.1 ÒeemleeefJekeÀ
4.2 Yeejleeleerue Òeceb[U efve³ecevee®eer efve³eecekeÀ j®evee
4.3 mesyeer®eer ceeie&oMe&keÀ lelJes DeeefCe keÀuece 49
4.4 uesKeeHejer#eCe meefceleer
4.5 mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe
4.6 YeeieOeejkeÀ (mebyebefOele IeìkeÀeb®eer) megjef#elelee
4.7 Òeceb[U meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer yeoueleer YetefcekeÀe
4.8 Yeejleeleerue Òeceb[U efve³ecevee®es DeHe³eMe -HeefjCeece
4.9 ®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®es IeìkeÀ
4.10 meejebMe
4.11 mJe³ebDeO³e³eve
4.12 meboYe&
4.0 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.efJeÐeeL³ee¥vee Yeejleeleerue Òeceb[U efve³ecevee®eer efve³eecekeÀ j®evee mecepeeJetve osCes.
2.mesyeer®³ee ceeie&oMe&keÀ leÊJeeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
3.efJeÐeeL³ee¥vee uesKeeHejer#eCe meefceleer®eer DeesUKe keÀ©ve osCes.
4.mJeleb$e meb®eeuekeÀebveer YetefcekeÀe mHe<ì keÀjCes.
5.Yeejleeleerue Òeceb[U efve³ecevee®³ee DeHe³eMee®es HeefjCeece leHeemeCes.munotes.in

Page 63

634.1 Ò eemlee efJekeÀ (INTRODUCTION)
Yeejleer³e JewOeeefvekeÀ ®eewkeÀì ner Deeblejje<ì^er³e Òeceb[U efve³ecevee®³ee meJeexlke=À<ì He×leeRMeer
pegUCeejer Je SkeÀªHe Deens. Òeceb[U efve³eceve mHevesmeboYee&le Deeblejje<ì^er³e mlejeJej yeje®ekeÀeU Jeeobie
meg© nesl ee. ke@À[yejer meefceleer®³ee DenJeeueele Òeceb[U efve³ecevee®eer efJemle=le J³eeK³ee kesÀueer Deens.
³eeefMeJee³e OECD ves ner Òeceb[U efve³ecevee®eer efJemle=le J³eeKee efoueer Deens. 1991 HetJeea Yeejleer³e
Yeeb[Jeue yeepeejele ce³ee&efole ÒeJesMe nesle e. GoejerkeÀjCeeveblej ³ee yeepeejele ÒeJesMe mebOeer Jee{le iesu³ee.
Hejbleg iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee HewMee®ee iewjJeeHej keÀ©ve Òeefle<þe efìkeÀefJeC³eemeeþer keÀener kebÀHev³eebveer keÀceer
Yeeb[Jeue Ke®e& oeKeJetve meJee&efOekeÀ veHeÀe oeKeefJeC³eeme m eg©Jeele kesÀueer. ³ee®es pJeueble GoenjCe cnCepes
mel³ece OeesjCe nes³e. ³ee DeeefCe DeMee ÒekeÀej®³ee IeesìeUîeebcegUs Yeejleeleerue Òebce[U keÀejYeejeefJeef®eblee ceesþîee ÒeceeCeele Jee{ueer iesueer.
4.2Yeejleeleerue Òeceb[U efve³ecevee®eer e fve³eecekeÀ j®evee (REGULATORY
FRAMEWORK OF CORPORATE GOVERNANCE IN
INDIA )
peeieeflekeÀ yeBkeÀ DeeefCe meJe& iegbleJeCetkeÀoej ³eeb®³ee ue#eele Deeues keÀer kesÀJeU ®eebieues Òeceb[U
J³eJemLeeHeve Hegjsmes veener. lej iegbleJeCetkeÀoejebvee, kebÀHeveer Iesles Demeuesues efveCe&³e YeeieOeejkeÀeb®³ee efnlee®es
Deensle ³ee®eer Kee$eer nesC³eemeeþer ®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®eer iejpe Deens. efve³eceve DeefleMe³e
ÒeeceeefCekeÀHeCes Je HeefjÞeceeves nesle Deens ³ee®eer Kee$eer Òeceb[U efve³ecevee®eer ef ve³eecekeÀ j®evee osles ³ee
j®evesceO³es efJeefJeOe mebmLee Je keÀe³eÐeeb®ee meceeJesMe Deens. les KeeueerueÒeceeCes -
1) efuemìeRie De@ûeerceWì (keÀuece 49) -mesyeer (Listing Agreement (Clause 49) -
SEBI :
1999 ceO³es mesyeerves kegÀceej cebieuece efye uee& ³eeb®³ee DeO³e#elesKeeueer meefceleer®eer mLeeHevee
kesÀueer. Yeeie yeepeejele veeWoCeerke=Àle kebÀHev³eeb®³ee Òeceb[U efve³ecevee®ee opee& megOeejC³eemeeþer kebÀHeveer®³ee
efuemìeRie De@ûeerceWvìdme meboYee&le efMeHeÀejMeer meg®eJeC³eemeeþer ³ee meef celeer®eer mLeeHevee Peeueer. meefceleerves
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer YetefcekeÀe Je j®evee, mHe<ìlee / ÒekeÀìerkeÀjCe keÀe³eos DeeefCe Yeeieeb®es nmleeblejCe
³eeJej DeefOekeÀ ue#e efoues. 1 Dee@keÌìesyej, 2014 Heemetve mesyeerves efuemìeRie De@ûeerceWì keÀue ce 49 ceO³es
megOeejCee kesÀueer leer meJe& veeWoCeerke=Àle kebÀHev³eebvee ueeiet Peeueer. veesboCeerke=Àle kebÀHev³eeb®³ee efve³ecevee
meboYee&le efuemìeRie De@ûeerceWì keÀuece 49 ®³ee Debeflece DemegÐeele mekeÌleer®³ee lejlegoer ³ee Keeueerue yeeyeer
meboYee&le nesl³ee.
meb®eeuekeÀ ceb[U j®evee
mJeleb$e meb®eeuekeÀ -veeceefveoxMeve Je ceesyeouee
uesKee Heefj#eCe meefceleer -meYee, YetefcekeÀe, DeefOekeÀej Je ceeefnleer HegvejeJeueeskeÀCe
og³³ece kebÀHev³ee -og³³ece kebÀHev³eeb®eer mebK³ee, l³eeb®³ee efJeÊeer³e He$ekeÀeb®es meg$eOeej kebÀHeveerkeÀ[tve
HegvejeJeueeskeÀve, l³eeb®³eeleerue J³eJenej.
meer.F&.Dees. / meer. SHeÀ. Dees. ÒeceeCeHe$e -ceeie&oMe&keÀ leÊJes.munotes.in

Page 64

642) uesKee ceevekesÀ / DekeÀeTbìeRie mìB[[&dme -Dee³e.meer.S.Dee³e. (Accounting
Standar ds-ICAI) :
uesKee ceevekeÀ ner DeeefLe&keÀ DenJeeueemeeþer DeefOeke=Àle ceevekesÀ Deensle. pevejueer De@keÀmesHeìs[
DekeÀeTbìeRie efÒevmeerHeueme®eer (GAAP) ÒeeLeefcekeÀ ñeesle Deensle. DeeefLe&keÀ J³eJenej keÀmes mecepetve
I³eeJesle, l³eeb®es ceespece eHe keÀmes keÀjeJes, meeojerkeÀjCe DeeefCe ÒekeÀìerkeÀjCe keÀmes keÀjeJes ns uesKee ceevekesÀ
veceto keÀjleele. Dee³e.meer.S.Dee³e. (The Institute of Chartered Accountants of
India) ns SkeÀ mJee³eÊe ceb[U Deens pes uesKee ceevekesÀ osles peer efJeÊeer³e / DeeefLe&keÀ ceeefnleer®³ee
ÒekeÀìerkeÀjCee meboYee&le ceeie&oMe&keÀ leÊJes HegjefJeleele. kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ®³ee keÀuece 133 vegmeej
Òel³eskeÀ kebÀHeveeruee uesKee ceevekeÀeb®eer Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles. efJeÊeer³e He$ekeÀeleerue IeìkeÀ uesKee
ceevekeÀebvegmeej veceto kesÀuesues DemeeJesle.
3) Yeejleer³e efjPeJn& yeBkesÀ®es, Òeceb[U efve³eceve :
J³eeJemeeef³ekeÀ yeBkeÀe, efJeÊe mebmLee DeeefCe efyeiej yeBkeÀ efJeÊe mebmLee meceeefJe<ì Demeuesu³ee
DeeefLe&keÀ #es$eeJej SkeÀef$ele osKejsKe þsJ eC³ee®³ee GÎsMeeves yees[& Dee@HeÀ HeÀe³eveevmeerDeue megHejefJnpeve
(BFS) ®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer Yeejleer³e efjPeJn& yeBkeÀ Òeceb[U efve³eceve keÀjles. yeBkeÀeleerue JewOeeefvekeÀ
uesKeeHeefj#eCe Je Debleie&le uesKeeHeefj#eCe ³eeb®ee opee& megOeejCes n e osKeerue nslet Deens. Yeejleer³e efjPeJn&
yeBkesÀ®³ee Òeceb[U efve³ecevee®es HeejoMe&keÀlee, ÒekeÀìerkeÀjCe lelHej megOeejelcekeÀ ke=Àleer DeeefCe Dee@HeÀ -
meeF&ì meJnxuevme ³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Deens.
4)efJecee efve³eceve (Insurance Regulation ):
efJecee J³eJemee³ee®es efve³eceve keÀjCeejs keÀe³eos ns efJecee keÀe³eoe 1938, peerJeve efJecee
keÀe@HeexjsMeve keÀe³eoe 1956, meeceev³e efJecee J³eJemee³e (je<ì^er³ekeÀjCe) keÀe³eoe 1982, meeiejer efJecee
keÀe³eoe 1963 DeeefCe ceesìej Jeenve keÀe³eoe ns Deensle. ³ee efve³eceveeceO³es efJecee, kebÀHeveer, ceO³emLe
DeeefCe Flej mebyebefOele IeìkeÀ ³eebveer mebyebefOele IeìkeÀebvee Devegef®ele ke=ÀleerHeemetve mebj#eCe osC³eemeeþer®eer
peyeeyeoejer vecego kesÀueer Deens. Fvmegjvme jsi³eguesìjer DeB[ [sJnu eesHeceWì Dee@Lee@efjìer (Insurance
Regulatory and Development Authority) ves peerJeve efJecee Hee@efuemeer keÌuesce
(Claim) keÀe³e&He×leer meboYee&le ceeie&oMe&keÀ lelJes peenerj kesÀueer Deensle. ³eeceO³es cegueYetle
keÀeieoHe$eeb®eer iejpe, leHeemeemeeþ er JesU, GMeerj Peeu³eeme efoues peeCeejs J³eepe, F. ®ee meceeJesMe Deens.
lemes®e Deejesi³e efJecee meboYee&leerue ÒeceeCekeÀemeboYee&lener 2013 ceO³es ceeie&oMe&keÀ lelJes peejer keÀjC³eele
Deeueer Deensle.
5)kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 (Company Act, 20 13):
megOeejerle kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 ®³ee keÀuece 129 DevJe³es kebÀHeveer®³ee efJeÊeer³e He$ekeÀeletve
kebÀHeveer®³ee Ie[ecees[er®eer mel³e DeeefCe ³eesi³e ceeefnleer ÒekeÀì Peeueer Heeefnpes. kebÀHeveer keÀe³eoe ³eeceO³es
2013 ceO³es Deecegueeûe yeoue Peeues. mesyeer®³ee keÀuece 49 ÒeceeCes Òeceb[U efve³eceve kesÀJeU efuemìeRie
(Listing) veJns lej vee@ve efuemìeRie (Non Listing )kebÀHev³eebmeeþer osKeerue cenÊJee®es Deens.
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ves Òeceb[U efve³eceveeuee DeefOekeÀ cenÊJe efoues . Òeceb[U efve³ecevee meboYee&leerue
efve³ece Je keÀe³eos mHe<ì kesÀues Deensle. ³ee keÀe³eÐeeleerue keÀener cenÊJee®³ee lejlegoer KeeueerueÒeceeCes -munotes.in

Page 65

65Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer (Corporate Social Responsibility ):
efceefvemìjer Dee@HeÀ keÀe@Hee xjsì DeHesÀDeme& (Ministry of Corporate Affairs) ves
vegkeÀles®e keÀuece 135 DeeefCe Mes[îetue VIIkebÀHeveer keÀe³eÐeele Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer meboYee&le
lejlego kesÀueer Deens. peer 1 SefÒeue 2014 Heemetve Debceueele Deens. keÀesCeleerner k ebÀHeveer peer®eer keÀesCel³eener
DeeefLe&keÀ JekeÀjes[ efkebÀJee DeefOekeÀ / efveJJeU veHeÀe 5 keÀjes[ ©. efkebÀJee DeefOekeÀ Demesue lej leerves Òeceb[U
meecee efpekeÀ peyeeyeoejer meefceleer mLeeHeve keÀjeJeer p³eeceO³es leerve efkebÀJee DeefOekeÀ meb®eeuekeÀ Demeleerue
DeeefCe l³eeHewkeÀer keÀceerle keÀceer SkeÀ mJeleb$e meb®eeuekeÀ Demesue.
iebYeerj HeÀmeJeCetkeÀ DevJeskebÀHeveer keÀe³eoe 2013, keÀuece 211(1) DevJe³es kebÀHeveerMeer mebyebefOele HeÀmeJeCetkeÀer®eer
®eewkeÀMeer keÀjC³eemeeþer iebYeerj HeÀmeJeCetkeÀ DevJeskeÀe³ee&ue³eeme DeefOekeÀej efoues Deensle keÀer, jefpemìej, FvmeHeskeÌìj, jep³e efkebÀJee keWÀê mejkeÀej®ee
efJeYeeie ³eeb®³eekeÀ[tve DenJeeue ÒeeHle Peeu³eeveblej kebÀHeveer Ie[ecees[er®eer ®eewkeÀMeer keÀjsue.
meb®eeuekeÀ ceb[U j®evee (Composition of Board ):
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 DevJe³es meb®eeuekeÀ ceb[U j®evesle Keeueerue yeoue keÀjC³eele Deeues.
1)keÀceerle keÀceer 1 efveJeemeer meb®eeuekeÀ
2)veeceefveoxefMele meb®eeuekeÀ cnCepes mJeleb$e meb®eeuekeÀ veener.
3)mJeleb$e meb®eeuekeÀ Je keÀceerle keÀceer 1 ceefnuee meb®eeuekeÀe®eer vesceCetkeÀ
4)meb®eeuekeÀe®³ee keÀle&J³eemeeþer Dee®eej mebefnlee
meefceleer (Committees ):
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 DevJe³es Keeueerue meefcel³ee mLeeHeve keÀjCes mekeÌleer®es Deens.
1)uesKee Heefj#eCe meefceleer
2)veeceefveoxMe ve DeeefCe ceesyeouee meefceleer
3)YeeieOeejkeÀ mebyebOe meefceleer
4)Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer meefceleer
keÌueeme De@keÌMeve oeJes (Class Action Suits ):
veceto kesÀuesu³ee meYeemeo mebmLesvegmeej keÀesCeleener meYeemeo / iegbleJeCetkeÀoej / l³ee HewkeÀer
keÀesCeerner ³eeb®es Demes cele nesles keÀer kebÀHeveer®³ee keÀe³ee&®es J³eJemLeeHeve Je efve³eb$eCe DeMee ÒekeÀejs nesle Deens.
p³eecegUs kebÀHeveer / meYeemeo / iegbleJeCetkeÀoej ³eeb®³ee efnleeme yeeOee Heesn®ele Deens. l³eeJesUer meYeemeo /
iegbleJeCetkeÀoej v³ee³eeefOekeÀjCeekeÀ[s Depe& keÀ© MekeÀleele DeeefCe l³eecegUs nesCeeN³ee vegkeÀmeeveer®eer YejHeeF&
ceeiet MekeÀleele.munotes.in

Page 66

664.3mesyeer®eer ceeie&oMe&keÀ lelJes DeeefCe keÀuece 49 (SEBI GUIDELINES
AND CLAUSE 49 )
26 Dee@iemì, 2003 jespee r mesyeerves megOeejerle keÀuece 49 peenerj kesÀues pes efuemìeRie
De@ûeerceWì meboYee&le Deens. Yeejleer³e Yeeieyeepeejele veesboCeerkeÀ=le kebÀHev³eebveer l³eeJej mener keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ nesles. ³ee keÀueceevJe³es mJeleb$e meb®eeuekeÀe®eer YetefcekeÀe DeefOekeÀ meeceL³e&Jeeve Peeueer. veJeerve
keÀuece 49 ®es efJeYeeieerkeÀjCe cenÊJee®³ee 11 GHekeÀueceebceO³es Peeues p³eeceO³es Òeceb[U efve³ecevee®³ee
Hetle&les®eer lejleto Deens. kebÀHeveer®³ee JeeefDeeueer. Jeeef31 ef[meWyej, 2005 Heemetve efuemìeRie De@ûeerceWì keÀuece 49 Deceueele Deeues. efuemìs[
kebÀHev³eebleerue Òeceb[U efve³eceveele megOeejCee keÀjCes ne ³ee keÀuecee®ee n slet neslee. ³ee keÀueceevJe³es meJe&
kebÀHev³eebvee efleceener Hetle&lee DenJeeue efJenerle vecegv³eeceO³es Yeeie yeepeejele pecee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
³eeefMeJee³e veceto kesÀuesu³ee Deìer®³ee Hegle&les®es ÒeceeCeHe$e uesKeeHeefj#ekeÀekeÀ[tve efceU efJeCesner DeeJeM³ekeÀ
Deens.
kebÀHeveer megOeejerle keÀe³eoe, 2013 yejesyej mejsefKele keÀjC³eemeeþer mesyeerves Hegvne keÀuece 49
ceO³es megOeejCee kesÀu³ee DeeefCe 1 Dee@keÌìesyej, 2014 Heemetve megOeejerle keÀuece Deceueele Deeues. ³ee
keÀueceeleeru el e j l e g o e rK e e u e e r u e Ò e c e e C e s -
1) keÀuece 49 (1) lelJes :
YeeieOeejkeÀebvee meJe&meeOeejCe meYesmeboYee&le meJe& nkeÌkeÀ Deensle pemes efkeÀ, meYes®eer ceeefnleer
efceUefJeCes, meYesme npej jenCes, meYesle celeoeve keÀjCes, meYesceO³es ÒeMve efJe®eejCes F.
YeeieOeejkeÀebJ³eefleefjkeÌle Flej mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®³ee mebj#eCeemeeþer ³eb$eCee GYeejCes.
efJeÊeer³e He$ekesÀ, efJeefÊe³e ceeefnleer Je meYes®es F&efleJe=Êe ³eeyeÎue ÒekeÀìerkeÀjCe Je HeejoMe&keÀlee jeKeCes.
mel³e ceeefnleer Je DenJe eue ³eeb®³ee ÒekeÀìerkeÀjCe Je HeejoMe&keÀlesJej ue#e þsJeC³ee®eer meb®eeuekeÀeb®eer
peyeeyeoejer
2)keÀuece 49 (2) meb®eeuekeÀ ceb[U :
meb®eeuekeÀ ceb[UeceO³es 50… keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ Je 50… DekeÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ
DekeÀe³e&keÀejer meb®eeueke À ne mJeleb$e meb®eeuekeÀ
DekeÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀeb®³ee ceesyeou³eeme meJe&meeOeejCe meYesle YeeieOeejkeÀeb®eer ceev³elee
meb®eeuekeÀemeeþer Je Jejer<þ J³eJemLeeHekeÀebmeeþer Dee®eejmebefnlee þjefJeC³ee®eer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer
peyeeyeoejer
3)keÀuece 49(3) uesKeeHeefj#eCe meefceleer :
uesKeeHeefj#eCe meefceleerceO³es keÀceerle keÀceer 3 meYeemeo
SkeÀe Je

Page 67

67kebÀHeveer®³ee keÀesCel³eener keÀe³ee&®eer ®eewkeÀMeer keÀjC³ee®es DeefOekeÀej
efJeÊeer³e He$ekesÀ Je uesKeeHeefj #ekeÀ DenJeeuee®es HegvejeJeueeskeÀve keÀjCes
4)keÀuece 49 (4) veeceefveoxMeve Je ceesyeouee meefceleer :
³ee meefceleerceO³es keÀceerlekeÀceer 3 meYeemeo
meefceleer®ee DeO³e#e mJeleb$e meb®eeuekeÀ
mJeleb$e meb®eeuekeÀe®³ee keÀeceieerjer®es Heefj#eCe ke ÀjCes
5) keÀuece 49(5) og³³ece kebÀHeveer :
meg$eOeejer kebÀHeveer®ee keÀceerlekeÀceer SkeÀ mJeleb$e meb®eeuekeÀ Demetef®ele og³³ece kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀ
ceb[Ue ceO³es
meg$eOeejer kebÀHeveer®³ee uesKeeHeefj#eCe meefceleerves Demetef®ele og³³ece kebÀ Heveer®³ee efJeÊeer³e He$ekeÀe®es
HetvejeJeueeskeÀve keÀjCes
6) keÀuece 49(6) OeeskeÀe J³eJemLeeHeve :
OeeskeÀe leHeemeCeer Je OeeskeÀe keÀceer keÀjC³ee®es Òe³elve meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee ceeefnle keÀ©ve osCes.
meb®eeuekeÀ ceb[Ueves OeeskeÀe J³eJemLeeHeve meefceleer®eer mLeeHevee keÀjCes.
OeeskeÀe J³eJemLeeHeve meefceleer®es DeefOekeÀej Je YetefcekeÀe efveefM®ele keÀjCes.
OeeskeÀe J³eJemLeeHeve meefceleerleerue peemleerle peemle meYeemeo ns meb®eeuekeÀ ceb[Ueleerue meYeemeo
DemeeJesle.
7) keÀuece 49 (7) mebyebefOele IeìkeÀ J³eJenej :
mebyeefOele IeìkeÀeb®³ee J³eJenejeyeÎue OeesjCe DeeKeCes.
pees mebyebefOele IeìkeÀebyejesyej J³eJenej ne kebÀHeveer®³ee SkeÀef$ele Guee{eueer®³ee jkeÀces®³ee 10…
Hes#ee peemle jkeÀces®ee Demesue Demes J³eJenej cenÊJee®es mec epetve l³eebvee uesKeeHeefj#eCe meefceleer®eer
HetJe&HejJeeveieer IesCes.
8) keÀuece 49 (8) ÒekeÀìerkeÀjCe :
mebyebefOele IeìkeÀ J³eJeneje®es ÒekeÀìerkeÀjCe
efJeÊeer³e He$ekesÀ le³eej keÀjleevee JeeHejuesu³ee uesKee ceevekeÀeb®es ÒekeÀìerkeÀjCe
JeeefJ³eJemLeeHeve ®e®ee& DeeefCe efJeMuesYeeieOeejkeÀebvee meb®eeuekeÀ efve³egkeÌleer, Hegve&efve³egkeÌleer, meYeemeo mebK³ee, le%elee, F. ce eefnleer®es
ÒekeÀìerkeÀjCe.
Ketueer efJe¬eÀer, efJeMesÒekeÀìerkeÀjCemunotes.in

Page 68

689) keÀuece 49(9) ÒecegKe keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer ÒeceeCeHe$e :
ÒecegKe keÀe³e&keÀe jer DeefOekeÀejer / J³eJemLeeHekeÀer³e meb®eeuekeÀ / ÒecegKe efJeÊe DeefOekeÀej ³eebveer efJeÊeer³e
He$ekeÀeb®es HegveJejeJeueeskeÀve kesÀu³ee®es ÒeceeCeHe$e
uesKeebkeÀve OeesjCeeleerue yeoue DeeefCe efJeÊeer³e DenJeeue Debleie&le efve³eb$eCeeleerue yeoue uesKeeHeefj#ekeÀ
Je uesKeeHeefj#eCe meefceleerme keÀUefJeCes.
10)keÀuece 49 (10) Òeceb[U efve³eceve DenJeeue :
Òeceb[U efve³eceveemeeþer JeeefÒeceb[U efve³eceve Hetle&les®ee JeeefmekeÌleer®³ee DeeJeM³ekeÀles®eer Hetle&lee ve Peeu³eeme l³eeyeÎue þUkeÀHeCes veceto keÀjCes.
efleceener Hetle&lee DenJeeue cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀeN³ee®³ee menerefveMeer Yeeieyeepeejele pecee keÀjCes.
11) keÀuece 49 (11) Hetle&lee :
Òeceb[U efve³eceve e®eer Hetle&lee
meb®eeuekeÀ DenJeeueeme Òeceb[U efve³eceve Hetle&lee ÒeceeCeHe$e pees[tve Jepecee keÀjCes.
Jeeef4.4uesKee Heefj#eCe meefceleer (AUDIT COMMITTEE )
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ®³ee keÀuece 177 DevJe³es Òel³eskeÀ efuemìs[ meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveerves
uesKeeHeefj#eCe meefceleer mLeeHeve keÀjeJeer. ³ee meeJe&peefvekeÀ kebÀHev³eebceO³es 10 keÀjes[ ª. efkebÀJee l³eeH es#ee
DeefOekeÀ Hes[ DeHe (paid up) Yeeb[Jeue Demeuesueer kebÀHeveer, 100 keÀjes[ ©. efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ
Guee{eue Demeuesueer kebÀHeveer Je 50 keÀjes[ ©. efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ þsJe Demeuesueer kebÀHeveer ³eeb®ee
meceeJesMe neslees.
uesKeeHeefj#eCe meefceleerle keÀceerlekeÀceer leerve meb®eeuekeÀ l³eeHewkeÀer peemleerle peemle mJeleb$e
meb®eeuekeÀ DemeeJesle. efJeÊeer³e He$ekeÀeb®es Jee®eve Je DeekeÀueve #ecelee Demeuesuee J³ekeÌleer DeO³e#e Demelees.
keÀuece 134(3) DevJe³es meb®eeuek eÀ DenJeeueele uesKeeHeefj#eCe meefceleer®eer j®evee peeefnj kesÀueer Heeefnpes.
³eeefMeJee³e pej meb®eeuekeÀ ceb[Ueves uesKeeHeefj#eCe meefceleer®eer SKeeoer efMeHeÀejme ceev³e kesÀueer veener lej
l³ee®³ee keÀejCeemeefnle leer efMeHeÀejme veceto kesÀueer Heeefnpes.
SkeÀe JemeYeebceO³es 4 ceefnv³eebHes#ee peemle keÀeueeJeOeer®es Deblej vemeeJes. keÀceerle keÀceer 2 mJeleb$e meb®eeuekeÀ
meYesme npej DemeeJ esle. meYes®eer ieCemebK³ee keÀceerle keÀceer 2 meb®eeuekeÀ efkebÀJee uesKeeHeefj#eCe meefceleer®ee
SketÀCe meYeemeo mebK³es®³ee 1/3 meYeemeo ³eeHewkeÀer peer DeefOekeÀ mebK³ee lesJe{er DemeeJeer.
uesKeeHeefj#eCe meefceleerme Keeueerue DeefOekeÀej Deen sle.munotes.in

Page 69

691)Debleie&le efve³eb$eCe He×leer, uesKeeHeefj#eCe J³eeHleer DeeefCe efJeÊeer³e He$ekeÀeb®es HegvejeJeueeskeÀve ³eeyeÎue
uesKeeHeefj#ekeÀeme efìHeCCeer efJe®eejCes.
2)JewOeeefvekeÀ uesKeeHeefj#ekeÀ DeeefCe Debleie&le uesKeeHeefj#ekeÀ lemes®e kebÀHeveer J ³eJemLee yejesyej mebyebefOele
yeeyeer yeÎue ®e®ee& keÀjCes.
3)yenerie&le ñeesleebkeÀ[tve J³eeJemeeef³ekeÀ meuuee IesCes.
4)kebÀHeveer®³ee veeWoerceOeerue meJe& ceeefnleer HeneCes.
uesKeeHeefj#eCe meefceleer®eer keÀe³ex / YetefcekeÀe (Functions / Role of Audi t
Committee ):
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee uesKeer DeìeRvegmeej uesKeeHeefj#eCe meefceleerme Keeueerue keÀe³ex keÀjeJeer
ueeieleele.
1) kebÀHeveer®³ee uesKeeHeefj#ekeÀe®³ee efve³egkeÌleer, ceesyeouee DeeefCe efveJe[ Deìer yeÎue meuuee osCes.
2) uesKeeHeefj#eCee®eer keÀeceefiejer leHeemeCes Je l³eeJej ue#e þsJeCes.
3) uesKeeHeefj#eCe Òe¬eÀer³es®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee leHeemeCes.
4) efJeÊeer³e He$ekesÀ DeeefCe uesKeeHeefj#ekeÀ DenJeeuee®es Heefj#eCe keÀjCes.
5) efJeefJeOe IeìkeÀebyejesyejerue J³eJenejebme ceev³elee osCes.
6) Òeceb[U Debleie&le keÀpe& DeeefCe iegbleJeCetkeÀ ³eeb®eer ®eewkeÀMeer keÀjCes.
7) iejpe Yeemeu³eeme kebÀHeveer®³ee ceeueceÊeeb®es cetu³eebkeÀve keÀjCes.
8) Debleie&le DeeefLe&keÀ efve³eb$eCe DeeefCe OeeskeÀe J³eJemLeeHeve He×leeR®es cetu³eceeHeve keÀjCes.
9) peveles keÀ[tve ieesUe kesÀuesu³ee efveOeer®ee JeeHejeJej ue#e þsJeCes.
10)yeefnie&le uesKee Heefj#ekeÀeyejesyej uesKeeHeefj#eCe meg© nesC³eeHetJeea Je uesKeeHeefj#eCe mebHeu³eeveblej
®e®ee& keÀjCes.
4.5 mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe (ROLE OF INDEPENDENT
DIRECTORS )
mJeleb$e meb®eeuekeÀ kebÀHeveer®ee ceeie&oMe&keÀ cnCetve YetefcekeÀe yepeeJeleele. kebÀHeveer keÀe³eoe 2013
®³ee keÀuece 149 ceO³es mJeleb$e meb®eeuekeÀe®³ee vesceCetkeÀer®eer lejleto kesÀueer Deens. mJeleb$e meb®eeuekeÀ
cnCepes pees J³eJemLeeH ekeÀer³e meb®eeuekeÀ HetCe& JesU meb®eeuekeÀ efkebÀJee veeceefveoxefMele meb®eeuekeÀ mees[tve Deens.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee celes lees le%e, DevegYeJeer DeeefCe me®eesìer®ee / ÒeeceeefCekeÀ J³ekeÌleer Deens. pees
kebÀHeveer®ee ÒeJele&keÀ veJnlee Je Deelee veener lemes®e lees og³³ece efkebÀJee meg$eOeej kebÀHeveer®eener ÒeJele&keÀ veener.
³eeefMeJee³e p³ee®es kebÀHeveeryejesyej DeeefLe&keÀ mebyebOe veJnles / veenerle. lemes®e l³ee®³ee keÀesCel³eener
veelesJeeF&keÀe®esner kebÀHeveeryejesyej DeeefLe&keÀ mebyeb Oe veenerle / veJnles.
mJeleb$e meb®eeuekeÀebme efJeÊe / keÀe³eoe / J³eJemLeeHeve / efJe¬eÀer / efJeHeCeve / ÒeMeemeve /
mebMeesOeve / Òeceb[U efve³eceve / leebef$ekeÀ keÀe³ex ³eeleerue keÀesCel³eener SkeÀe efkebÀJee DeefOekeÀ #es$ee®es %eeve /
keÀewMe u³e / DevegYeJe DemeeJee.munotes.in

Page 70

70Òel³eskeÀ efuemìs[ kebÀHeveerceO³es SketÀCe meb®eeuekeÀ mebmLes®³ee 1/3 meb®eeuekeÀ ns mJeleb$e
meb®eeuekeÀ DemeeJesle. kebÀHeveer efve³ece 2014 ®³ee efve³ece 4 ÒeceeCes Keeueerue yeeyeleerle keÀceerle keÀceer 2
meb®eeuekeÀ ns mJeleb$e meb®eeuekeÀ DemeeJesle.
1.meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer peer®es Hes[ DeHe (paid up) Yeeie Yeeb[Jeue 100 keÀjes[ ©. efkebÀJee l³eeHes#ee
DeefOekeÀ Deens.
2.meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer peer®eer Guee{eue 100 keÀjes[ ©. efkebÀJee l³eeHes#ee DeefOekeÀ Deen s.
3.meeJe&peefvekeÀ kebÀHeveer peer®eer ve HesÀ[uesues keÀpe& / keÀpe&jesKes / þsJeer ³eeb®eer SketÀCe 200 keÀjes[ ©.
³eeHes#ee DeefOekeÀ Deens.
mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®³ee keÀe³ee&ue³eerve keÀeueeJeOeer SkeÀeceeietve SkeÀ ³esCeeN³ee SketÀCe 5 JeDemelees. kebÀHeveer efJeMeskebÀHeveer®³ee meJe& mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer JeDemJeleb$e meb®eeuekeÀ Je J³eJemLeeHekeÀer³e meYeemeo ³eeb®³ee DevegHeefmLeleerle JneJeer. meYesceO³es mJeleb$e
meb®eeuekeÀebveer kebÀHeveer DeO³e#e Je DemJeleb$e meb®eeuekeÀ ³eeb®³ee keÀeceieerjer®es cetu³eceeHeve keÀjeJes.
mJeleb$e meb®eeuekeÀ kebÀHeveer®³ee meefceleer®³ee DeO³e#e efkebÀJee meY eemeo yevet MekeÀlees. Goe.
uesKeeHeefj#eCe meefceleer, veeceefveoxMeve Je ceesyeouee meefceleer, mìskeÀnesu[j meefceleer F.
mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe :
mJeleb$e meb®eeuekeÀ kebÀHeveer®ee ÒeefMe#ekeÀ, ceeie&oMe&keÀ Je efJeMJeemeHetJe&keÀ m euueeieej cnCetve keÀece
keÀjlees. Òeceb[Ue®³ee GÊejoeef³elJeele megOeejCee keÀjC³eemeeþer DeeefCe efve³eceve ceevekesÀ megOeejC³eemeeþer
Jee@®e[e@ie (ue#e þsJeCeeje) cnCetve mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer peyeeyeoejer Deens. kebÀHeveerceO³es mJeleb$e
meb®euek eÀeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens keÀejCe les Keeueerue cenÊJee®³ee YetefcekeÀe yepeeJeleele.
1.kebÀHeveer ceeuekeÀeb®ee oyeeJe megueYe / keÀceer keÀjC³eeme ceole keÀjCes.
2.JeejmeeefOekeÀej efve³eespeveele GHe³eesieer YetefcekeÀe yepeeJeCes.
3.kebÀHeveer OeesjCes , keÀeceefiejer, OeeskeÀe J³eJemLeeHeve, meeOevemebHeÊeer, cenÊJee®³ee vesceCetkeÀe DeeefCe
Jele&CegkeÀ mebnerlee ³eemeejK³ee cenÊJee®³ee yeeyeeRJej mJeleb$e efveJee[e / v³ee³e / efveCe&³e JneJee
³eemeeþer ®e®ee& keÀjCes.
4.Jemlegefve<þ efJe®eej keÀ©ve meb® eeuekeÀ ceb[U Je kebÀHeveer J³eJemLeeHeve ³eeb®³ee keÀeceieerjer®es cetu³eceeHeve
keÀjCes.
5.meb®eeuekeÀ meYeebceO³es efveefM®ele kesÀuesu³ee O³es³e DeeefCe GefÎ<ìîes Hetleeameeþer J³eJemLeeHeve keÀeceefiejer
nesles keÀer veener ³ee®eer íeveCeer keÀjCes Je l ³eeJej ue#e þsJeCes.
6.meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe keÀjCes ÒeecegK³eeves keÀceer Yeeie Demeuesues YeeieOeejkeÀ.munotes.in

Page 71

717.DeeefLe&keÀ efve³eb$eCe DeeefCe OeeskeÀe J³eJemLeeHeve He×leer keÀe³e&jle Deens DeeefCe DeeefLe&keÀ ceeefnleer®³ee
me®eesì er®eer leHeemeCeer nesle Deens ³ee®eer Kee$eer keÀjCes.
8.J³eJemLeeHeve DeeefCe YeeieOeejkeÀeb®es efnle DeMee Jeeoe®³ee Òemebieele kebÀHeveer®³ee efnlee®es He³ee&³e
MeesOeC³eeJej Yej osCes.
9.keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀ cegK³e J³eJemLeeHekeÀer³e HeoebJej keÀece keÀjCeeN³ee J³ekeÌleer DeeefCe Jeefj<þ
J³eJemLeeHekeÀ ³eeb®³ee ceesyeou³ee®eer ³eesi³e HeeleUer efveefM®ele keÀjCes.
mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer keÀle&J³es (Duties) :
1.meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee meJe& meYeebvee npej jenC³ee®ee Òe³elve keÀjCes.
2.kebÀHeveer Dee efCe kebÀHeveer®es yenerie&le He³ee&JejCe ³eeyeÎue®eer DeÐe³eeJele Je HetCe& ceeefnleer efceUefJeCes.
3.Heefj®e³e ÒeefMe#eCe IesJetve %eeve efceUefJeCes, keÀewMeu³es megOeejCes DeeefCe kebÀHeveer®ee HetCe& Heefj®e³e keÀ©ve
IesCes.
4.mebyebefOele IeìkeÀebyejesy ej®³ee J³eJenejebvee ceev³elee osC³eeHetJeea les J³eJenej kebÀHeveer®³ee efnlee®es Demetve
l³eemeboYee&le HetjsMeer ®e®ee& Peeueer Deens ³ee®eer Kee$eer keÀ©ve IesCes.
5.J³eeJemeeef³ekeÀ jnm³es, leb$e%eeve, peeefnjele DeeefCe efJe¬eÀer Je=×er efve³eespeve ³ eeyeÎue®eer ieesHeCeer³e
ceeefnleer meb®eeuekeÀ ceb[U efkebÀJee keÀe³eÐee®³ee ceev³elesefMeJee³e ÒekeÀì ve keÀjCes.
6.DeveweflekeÀ Jele&CetkeÀ, mebMeef³ele HeÀmeJeCetkeÀ F. DeveweflekeÀ ke=Àleer p³ee kebÀHeveer®³ee Dee®eejmebefnles®es
GuueIebve keÀjleele l³e eyeÎue mebyebefOeleebvee keÀUefJeCes.
mJe³ebDeO³e³eve :
1) Yeejleer³e Òeceb[U efve³ecevee®eer efve³eecekeÀ j®evee mHe<ì keÀje.
2) mesyeer®eer efueefmìbie De@ûeerceWì keÀuece 49 meboYee&leerue ceeie&oMe&keÀ leÊJes ³eeJej ®e®ee& keÀje.
3) uesKeeHeefj#eCe meefceleer ³eeJej efìHe efuene.
4) mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe mHe<ì keÀje.
4.6YeeieOeejkeÀ / mebyebefOele IeìkeÀeb®eer megjef#elelee (PROTECTION OF
STAKEHOLDERS )
kebÀHeveerMeer mebyebefOele IeìkeÀebceO³es YeeieOeejkeÀ, iegbleJ eCetkeÀoej, keÀce&®eejer, OevekeÀes, ûeenkeÀ,
meceepe F. IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. ³ee IeìkeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe keÀjCes ns Yeejleer³e Òeceb[U
efve³ecevee®es O³es³e Deens. kebÀHeveer®es YeeieOeejkeÀebÒeleer GÊejoeef³elJe Deens. l³ee®eÒeceeCe s p³ee IeìkeÀebyejesyej
kebÀHeveer J³eJenej keÀjles. l³ee IeìkeÀebÒeleer osKeerue GÊejoeef³elJe Deens. ³eekeÀefjlee kebÀHeveerves efve³ecevemunotes.in

Page 72

72He×leer DeMeer keÀjeJeer efkeÀ p³eecegUs mebyebefOele IeìkeÀ Je kebÀHeveer ³ee oesIeeb®³eener efnlee®es mebj#eCe ne sF&ue
³eeceO³es ÒeeOeev³e ns mebyebefOele IeìkeÀebvee efoues Heeefnpes. mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee GefÎ<ìeb®eer Hetle&lee DeeefCe
kebÀHeveer GefÎ<ì Hetle&lee ³eeceO³es mebletueve meeOeues Heeefnpes. ³eeceOetve kebÀHeveer meJee&®³ee efnleemeeþer keÀe³e&
keÀjCes ³ee®eer Kee$eer oslee ³esF&ue.
Keeueerue IeìkeÀeb®³ee efnlee®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer ®eebieu³ee menkeÀej efve³ecelee®eer iejpe
Deens.
1) YeeieOeejkeÀeb®es mebj#eCe (Protection of Shareholders) :
kebÀHeveerleerue YeeieOeejkeÀeb®³ee efnleeb®es me bj#eCe keÀjCes ner Òel³e#e peyeeyeoejer meb®eeuekeÀ
ceb[Ue®eer Deens. l³eekeÀefjlee meb®eeuekeÀ ceb[Ueves mJe³ebÒesjerle Je Jemletveer<þ Demeues Heeefnpes.
YeeieOeejkeÀeb®³ee Keeueerue nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe kesÀues Heeefnpes.
meYes®eer mel³e ceeefnleer Yee ieOeejkeÀebvee efoueer Heeefnpes.
YeeieOeejkeÀeb®³ee meYesceO³es celeoevee®ee nkeÌkeÀ efouee Heeefnpes.
Òeceb[U yeoue YeeieOeejkeÀebvee meebefieleues Heeefnpesle.
DeuHemebK³eebkeÀ YeeieOeejkeÀebvee Hetjsmes mebj#eCe efoues Heeefnpes.
Yeeb[Jeue j®evee Je c eeb[Ceer ³eeb®eer ceeefnleer YeeieOeejkeÀebvee efoueer Heeefnpes.
meJe& YeeieOeejkeÀebvee meceeve JeeieCetkeÀ efoueer Heeefnpes.
2) mebyebefOele IeìkeÀeb®es / mìskeÀnesu[j mebj#eCe (Stakeholders Protection ):
kebÀHeveer DeeefCe mebyebefOele IeìkeÀ ³e ebceOeerue mebyebOe ®eebieues ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer l³eeb®³ee
nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe kesÀues Heeefnpes. l³eeb®³ee Keeueerue nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe kesÀues Heeefnpes.
mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee mebj#eCeemeeþer ³eb$eCee GYeejueer Heeefnpes.
l³eebvee menk eÀe³ee&meeþer Òeeslmeenve efoues Heeefnpes.
menkeÀej efve³ecevee meboYee&leerue HetjsMeer ceeefnleer JesUsJej efoueer Heeefnpes.
3) keÀce&®eeN³eeb®es mebj#eCe (Protection of Employees ):
keÀce&®eejer kebÀHeveer®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. kebÀHeveerl eerue l³eeb®eer Jele&CegkeÀ Òeceb[U efve³ecevee®es
He×leerme meeceL³e& osC³eemeeþer cenÊJee®eer Deens. SkeÀ YeeieOeejkeÀ cnCetve l³ee®es meyeueerkeÀjCe keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eeb®³ee mebj#eCeemeeþer Keeueerue Òe³elve keÀjlee ³esleerue.
efJeefJeOe ke Àe³eos keÀce&®eeN³eebvee mebj#eCeemeeþer Deensle. l³ee keÀe³eÐeeb®es Heeueve kesÀues Heeefnpes.
kebÀHeveer®³ee J³eJemLeeHeve Je efveCe&³e Òe¬eÀer³esle keÀce&®eeN³eebvee menYeeieer keÀ©ve Iesleues Heeefnpes.
J³eJemLeeHevee®es efveCe&³e DeefOekeÀ HeejoMe&k eÀ nesC³eemeeþer keÀce&®eeN³eebMeer efveCe&³eeHetJeea meuueecemeuele
kesÀueer Heeefnpes.
metHejJne³ePejer yees[& (Supervisory Board) meYeemeoeme veeceefveoxefMele keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ
keÀce&®eeN³eebvee efouee Heeefnpes.
4)ûeenkeÀeb®es mebj#eCe (Consumers Protection ):
Yeejleer³e mejkeÀejves ûeenkeÀeb®³ee mebj#eCeemeeþer ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe 1986 DeefmlelJeele
DeeCeuee. ûeenkeÀeb®³ee nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe Je l³ee®³ee nkeÌkeÀeb®es meeceL³e& Jee{efJeC³eemeeþer ne keÀe³eoemunotes.in

Page 73

73Deens. ³eekeÀefjlee DeefOeke= Àle mebmLeeb®eer mLeeHevee keÀjCes, keÀþesj GÊejoeef³elJe ueeoCes, lemes®e efoMeeYetue
keÀjCeejs peeefnjeleoej, FueskeÌì^e@efvekeÀ mesJee HegjefJeCeejs DeeefCe Jemlet GlHeeokeÀ F. vee DeveweflekeÀ
J³eJenejebyeÎue ob[ DeekeÀejCes efn ³ee keÀe³eÐee®eer GefÎ< ìîes Deensle. ³eekeÀefjlee Keeueerue Òe³elve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
ûeenkeÀ mebj#eCeemeboYee&leerue meJe& keÀe³eÐeeb®es Heeueve Òeceb[Ueves keÀjeJes.
ûeenkeÀeb®³ee efnlee®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer kebÀHeveerves mJele: keÀener Debleie&le Òe³elve ner k eÀjeJesle.
Goe. Jemlet opee& efve³eb$eCe
ûeenkeÀ mebj#eCe ner ÒeecegK³eeves mejkeÀej®eer peyeeyeoejer Demeu³eeves mejkeÀejves DeefOeke=Àle mebmLeeb®³ee
ceeO³eceeletve DeveweflekeÀ J³eJenej keÀjCeeN³ee kebÀHev³eebJej keÀþesj keÀejJeeF& keÀjeJeer.
5)efJnme ue yueesDeme&®es mebj#eCe (Protection of Whistle Blowers ):
YeejleeceO³es efJnmeue yueesDeme&®³ee mebj#eCeemeeþer efJnmeue yueesDeme& mebj#eCe keÀe³eoe, 2014
DeefmlelJeele Deeuee. l³eeb®³ee DeefmlelJee®es mebj#eCe l³eebvee HeÀmeJeCegkeÀerHeemetve jesKeCe s ne ³ee keÀe³eÐee®ee
nslet Deens. keÀuece 49 efuemìeRie De@ûeerceWì Debleie&le DeveweflekeÀ Jele&CegkeÀ efkebÀJee kebÀHeveer®³ee
Dee®eejmebnerles®es GuuebIeve efkebÀJee SKeeoer mebMe³eemHeo DeHeÀjeleHeÀj ³eeyeodoue keÀUefJeC³eemeeþer
peeie©keÀlee ³eb$eCee mLeeHeve keÀjCes ³eemeeþer mekeÌleer®eer lejleto keÀjC³eele Deeueer Deens.
4.7Òeceb[U meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer yeoueleer YetefcekeÀe (CHANGING ROLE
OF CORPORATE BOARDS )
1) Òeceb[U efve³eceveeleerue meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer YetefcekeÀe (Role of Board in
Corporate Governance ):
kebÀHeveer®ee nslet efveefM®ele keÀjCes lemes®e cetu³es þjefJeCes p³ee cetu³eebvegmeej kebÀHeveer®eer owveboerve
keÀe³ex Heej He[leerue ner cenÊJee®eer peyeeyeoejer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer Deens. meb®eeuekeÀ ceb[U ne
YeeieOeejkeÀ D eeefCe owvebefove keÀe³ee¥®es J³eJemLeeHeve ³eebvee pees[Ceeje DeewHe®eeefjkeÀ ogJee Deens. Òeceb[U
efve³eceveemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee Keeueerue peyeeyeoeN³ee Deensle.
cegK³e keÀe³e&keÀejer DeefOekeÀejer efveJe[ keÀjCes.
JeejmeeefOekeÀej efve³eespe veele menYeeie IesCes.
J³eJemLeeHevee®³ee JeeefJ³egnj®eveelcekeÀ OeesjCeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer kebÀHeveer®³ee #eceleeb®ee efJe®eej keÀjCes.
DeefOekeÀej Òeoevee®es HegvejeJeueeskeÀve keÀj Ces.
kebÀHeveer®³ee cenÊJee®³ee keÀe³ee¥®es HegvejeJeueeskeÀve keÀjCes Je cebpetjer osCes.
ueebYeeMe JeeìHe meboYee&le kebÀHeveer OeesjCeeb®es HegvejeJeueeskeÀve keÀjCes Je cebpetjer keÀjCes.
2) DekeÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe (Role of N on Executive Directors ):
DekeÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe efJeMesJ³eJemLeeHeveele l³eeb®ee me¬eÀer³e menYeeie vemelees. keÀe³e&keÀejer ceb[Ue®eer OeesjCes Je efveCe&³e ³eemeboYee&lemunotes.in

Page 74

74Jemletefve<þ, mJeleb$e Je YejerJe cele les ceeb[le Demeleele. l³eeb®eer YetefcekeÀe Keeueerue keÀe³ee&®³ee DeeOeejs
mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
J³etnj®eves®ee ÒemleeJe le³eej keÀjC³eeme ceole keÀjCes.
J³eJemLeeHeve keÀeceieerjer®eer íeveveer keÀjCes.
DeeefLe&k eÀ ceeefnleerleerue DeeefCe efve³eb$eCeeleerue me®eesìer®eer Kee$eer keÀjCes.
keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀeb®³ee ³eesi³e ceesyeou³ee®eer HeeleUer þjefJeCes.
JemJeleb$e J³ eeJemeeef³ekeÀ meuuee IesCes.
3) mJeleb$e meb®euekeÀeb®eer YetefcekeÀe (Role of Independent Directors ):
mJeleb$e meb®eeuekeÀ kebÀHeveer®es ceeie&oMe&keÀ cnCetve YetefcekeÀe yepeeJeleele. OeeskeÀe J³eJemLeeHeve,
kebÀHeveer®es Gllejoeef³elJe megOeejCee Je efve³eceve ceevekesÀ megOeejCee ner l³eeb®eer cenÊJee®eer peyeeyeoejer Deens.
³eekeÀefjlee keÀeUpeerHetJe&keÀ ue#e þsJeC³ee®es keÀece les keÀjleele. kebÀHeveerves mLeeHeve kesÀuesu³ee efJeefJeOe
meefcel³eeceO³es les me¬eÀer³e YetefcekeÀe yepeeJeleele. p ³ee meefcel³ee Òeceb[U efve³ecevee®eer Kee$eer osC³eemeeþer
Demeleele. meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee ®e®exuee SkeÀ Jemletefve<þ JeUCe osC³ee®es keÀece mJeleb$e meb®eeuekeÀ
keÀjleele. l³eecegUs keÀesCel³eener efveCe&³eeJej efJeefMe<ì J³ekeÌleer efkebÀJee ieìe®es J e®e&mJe jnele veener.
meJe&meeOeejCeHeCes mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe Keeueerue yeeyeleerle cenÊJee®eer Deens.
kebÀHeveer DeO³e#eeb®³ee keÀeceieerjer®es Heefj#eCe keÀjCes.
kebÀHeveer®eer O³es³e Je GefÎ<ìîes ³eevegmeele J³eJemLeeHevee®eer ke Àeceieerjer nesles keÀer veener ns HeenC³eemeeþer
J³eJemLeeHeve keÀeceieerjer®eer leHeemeCeer keÀjCes.
DeuHemebK³eekeÀ YeeieOeejkeÀ Je Flej mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe keÀjCes.
mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®es HeeuekeÀ cnCetve keÀe³e& keÀjCes.
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle menYeeie IesJetve mJeleb$e Je cenÊJee®es cele ÒekeÀì keÀjCes.
4.8Yeejleeleerue Òeceb[U efve³ecevee®es DeHe³eMe -HeefjCeece (FAILURE OF
CORPORATE GOVERNANCE IN INDIA -
CONSEQUENCES )
1990 ®³ee m egceejeme Yeejleer³e yeepeejHesþeb®es GoejerkeÀjCe Peeues. Yeejleer³e kebÀHev³eeb®³ee
keÀe³ee&®eer leHeemeCeer Je efve³eb$eCe ³eekeÀefjlee kebÀHeveer keÀe³eoe 1956 DeefmlelJeele Deeuee. ÒeefleYetleer
J³eJenejeb®es efve³eceveekeÀefjlee 1992 ceO³es mesyeer®e er mLeeHevee Peeueer. lelHetJeea nPeeuee neslee. 2008 ceO³es Yeejleer³e efJelle #es$e ÒeecegK³eeves mee@HeÌìJesDej #es$e ³eeJej mel³ece
keÀec³etìjme& cegUs ceesþs mebkeÀì Dees{eJeues. Yeejleer³e Òeceb[U efve³ecevee®es ns meJee&le cees þs DeHe³eMe Deens.
³ee®eyejesyej DeHe³eMee®eer ogmejer GoenjCes cnCepes Sveje@ve, uesnceve ye´ome&, Jee@ue -ceeì&, Jeu[& keÀe@ce. F.
³ee DeHe³eMeebJej keÀe³eosMeerj oyeeJe Je ke=Àleer cnCetve megOeeefjle kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 p³eeves Yeejleer³e
Òeceb[Us mebmke=Àleer®es efve³eceve kesÀues lees DeefmlelJeele Deeuee.munotes.in

Page 75

75Òeceb[U efve³ecevee®³ee DeHe³eMee®eer keÀejCes.
1.kebÀHev³eebveer Keesìer Keeleer le³eej keÀ©ve MesDeme&®³ee efkebÀceleer Jee{efJeu³ee.
2.kebÀHev³eebveer ceeueceÊee Je keÀpe& ueHeefJeueer.
3.uesKeeHeefj#ekeÀ Je J³eJemLeeHeve ³eeb®³eele HeejoMe&keÀles®³ee DeYeeJe neslee.
4.keÀener J³eJemee³e ns keÀewìgbefyekeÀ J³eJemee³e Demeu³eeves l³eeceO³es J³eeJemeeef³ekeÀles®ee DeYeeJe neslee.
5.J³eJemee³e ÒekeÀuHeeb®ee DeveefOeke=Àle efJemleej keÀjC³eele Deeue e.
6.DeeefLe&keÀ efJeJejCe He$eeb®³ee DenJeeueele $egìer Je GefCeJee nesl³ee.
7.Jeefj<þ DeefOekeÀeN³eeb®³ee HeÀmeJeCegkeÀerle Je DeveweflekeÀ J³eJenejebceO³es menYeeie neslee.
8.G®®e J³eJemLeeHeveeves kebÀHeveer®³ee HewMeeb®ee ceesþe iewjJeeHej kesÀuee keÀejC eD e b l e i e & l ee f v e ³ e b $ e C eD e ³ e e s i ³ e
nesles.
9.Jeefj<þ J³eJemLeeHeveeves ÒeefleYetleer He³ee&³eeb®ee DeveeJeM³ekeÀ Je DeefOekeÀ peemle JeeHej kesÀuee.
10.J³eJemLeeHeveeves DeeefCe meb®eeuekeÀ ceb[Ueves Dee®eej mebefnles®es Heeueve kesÀues veener.
11.efve³eecekeÀ mebmLeebveer DeeefLe&keÀ yeeyeeRJej ³eesi³e osKejsKe þsJeueer veener.
Òeceb[U efve³ecevee®³ee DeHe³eMee®es HeefjCeece :
keÀe³e&keÀejer DeeefCe J³eJemLeeHeve HeeleUerJej Òeceb[U efve³eceve DeHeefjCeecekeÀejkeÀ Peeu³eeme
kebÀHeveer efveCe&³eebJej ogpesJne SKeeÐee kebÀHeveer®³ee ³eMeeyeÎue yeesueues peeles lesJne l³eeleerue cenÊJee®ee Je cetueYetle IeìkeÀ
Demelees. Òeceb[U efve³eceve Hejblet Òeceb[U efve³eceve ÒeCeeueer efJeefJeOe keÀejCeebcegUs DeHe³eMeer þjueer lej
l³ee®es DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je jepekeÀer³e HeefjCeece DeefleMe³e iebYeerj nesJet MekeÀleele. ns HeefjCeece
KeeueerueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
1) Yeeieeb®³ee efkebÀceleerle Ieì (Fallin stock prices ):
Òeceb[U efve³eceve DeHe³eMeer Peeu³eeme Yeeie yeepeejele Yeeieeb®³ee efkebÀceleerle HeÀej ceesþer Ieì
nesles. Goe. mel³ece keÀe@cHetìme&®³ee Yeeieeb®eer efkebÀcele 2008 ceO³es Òel³eskeÀ Yeeie 544 ©. FlekeÀer
nesleer. IeesìeUîeevegmeej leer®e efkebÀcele 2009 ceO³es 11.50 ©. FleHe³e¥le Iemejueer.
2) GOeej efveOeer®ee DeefOekeÀ Ke®e& (High Cost of Borrowing Funds ):
p³ee kebÀHeveer®es efve³eceve DeHe³eMeer þjles l³ee kebÀHeveerme GOeej efveOeer Het{erue DeefmlelJeemeeþer
efceUefJeCes De efleMe³e DeJeIe[ Je peemle Keef®e&keÀ yeveles. YeeieOeejkeÀ Hetvne l³ee kebÀHeveerle iegbleJeCetkeÀ
keÀje³euee Je menkeÀe³e& keÀje³euee le³eej nesle veenerle. Flej yeefnie&le ñeesleebceOetve efveOeer GYeejCes Keef®e&keÀ
nesles.
3) veeJeueewefkeÀkeÀ iecee JeCes (Loss of Goodwill ):
p³ee Òeceb[UeceO³es efve³eceve DeHe³eMeer nesles l³ee Òeceb[UeJejerue meJee¥®ee efJeMJeeme G[lees.
mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee ceveeceO³es DeMee kebÀHeveer®eer Òeeflecee ogefÒeefle<þsJej og4) OevekeÀeW®es vegkeÀmeeve (Loss to the Creditors ):
Òeceb[U efve³eceve DeHe³eMeer Peeu³eeves kebÀHeveer®³ee DeefmlelJee®ee ÒeMve efvecee&Ce neslees. ³eecegUs
efmLej þsJeeroej, keÀpe&jesKes, efJelle mebmLee, HegjJe þeoej F. ®es HeÀej ceesþs vegkeÀmeeve nesles.munotes.in

Page 76

765) ceneceb[Us keÀesmeUCes (Collapse of the Corporation ):
uesKeeHeefj#ekeÀ Je efJeMuesCekeÀ ³eebveer Oeeske̳ee®ee F&Meeje osJetvener l³eeb®eer efoMeeYetue keÀ©ve
Òeceb[U efve³ecevee®es GuuebIeve keÀjCeejer ceneceb[Us keÀesmeUleele. Sveje@ve ns l³ee®es®e Gllece GoenjCe
Deens. pesJne SKeeÐee kebÀHeveer®³ee keÀejYeeje®es efve³eceve keÀjCeejer ³eb$eCee kegÀ®ekeÀeceer þjles lesJne
kebÀHeveeruee l³ee®es ogefkeÀ, mel³ece, ke@À[yejer, Jee@ue -ceeì&, Sveje@ve, uesnceve ye´ome& DeeefCe Pesje@keÌme DeMee DeveskeÀ ceesþîee
mebmLeebJej leerJe´ HeefjCeece Peeuee. SkeÀe je$eerle Òeceb[U efve³eceve DeHe³eMeer nesle veener. Hejblet ® esleeJeCeer
osJetvener Jeefj<þ J³eJemLeeHeve l³eekeÀ[s Jew³eeqkeÌlekeÀ Je ieì efnleemeeþer peeCetveyegpetve ogue&#e keÀjles DeeefCe
mebyebefOele cenece[bU keÀesmeUles.
Dee@keÌìesyej, 2001 ceO³es meg© Peeuesuee Sveje@ve IeesìeUe DeKesjerme ìskeÌmeeme®³ee nîegmìve
³esLeerue Sveje@ve keÀe@HeexjsMeve ³ee DecesjerkeÀve Tpee& kebÀHeveer®³ee efoJeeUKeesjeruee keÀejCeerYetle þjuee.
6) G®®e DeefOekeÀeN³eebJej efHeÀ³ee&o (Prosecution of Top Executives ):
Òeceb[U efve³eceve DeHe³eMeer Peeu³eeves OeeskeÀe osCeeN ³ee, HeÀmeJeCetkeÀ keÀjCeeN³ee, mel³e ceeefnleer
ueHeefJeCeeN³ee Je HeejoMe&keÀlee ve jeKeCeeN³ee G®®e DeefOekeÀeN³eebJej efHeÀ³ee&oer oeKeue keÀjC³eele Deeu³ee.
Goe. Sveje@ve®³ee DeefOekeÀeN³eebvee keÀì j®eCes, Debleie&le J³eeHeej DeeefCe ÒeefleYetleer me boYee&le HeÀmeJeCetkeÀ
³eemeeþer efkeÀl³eskeÀ MegukeÀ DeekeÀejues iesues.
7) keÀjej meceeHleer / jodo keÀjCes (Termination of Contracts ):
p³ee kebÀHeveer®es efve³eceve DeHe³eMeer þjles DeMee kebÀHeveeryejesyej kesÀuesues keÀjej ogmeN³ee kebÀHev³ee
jodo keÀjleele DeMee kebÀHeveeryejesyej J³eJenej keÀje³euee ogmejer kebÀHeveer efkebÀJee Flej IeìkeÀ le³eej nesle
veenerle. mebyebefOele IeìkeÀe®ee DeMee kebÀHeveerJej®ee efJeMJeeme G[lees.
4.9®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®es IeìkeÀ (ELEMENTS OF GOOD
CORPO RATE GOVERNANCE )
®eebieues Òeceb[U efve³eceve cnCepes Demes efve³eceve pes kebÀHeveer®³ee DeHe³eMeeSsJepeer ³eMee®³ee
mebYeeJ³evesle Jee{ keÀjsue DeeefCe ³eMee®eer Kee$eer osF&ue. kebÀHeveer®eer meO³ee®eer DeeefCe YeefJe<³ekeÀeueerve iejpe
efJe®eejele I esTve mebyebOeerle IeìkeÀeb®³ee efnleeJej ue#e keWÀefêle keÀjCeejs efve³eceve cnCepes ®eebieues efve³eceve
nes³e. DeMee ®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®es IeìkeÀ KeeueerueÒeceeCes
1) meb®eeuekeÀ mJeeleb$³e DeeefCe keÀeceefiejer (Director Independence and
Performance ):
kebÀHeveer efvejer#eCeeceO³es meb®eeuekeÀ ceb[U cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles. oerIe&keÀeueerve
J³egnj®evee DeeKeCes ns osKeerue meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es keÀece Deens. mJeleb$e meb®eeuekeÀ YeeieOeejkeÀeb®³ee
HeÀe³eÐeemeeþer kebÀHeveer J³e JemLeeHeve keÀmes nesF&ue ³eekeÀ[s ue#e osleele. efJeefJeOe meefcel³eeb®es He³e&Jes#eCe
keÀjC³eele les me#ece Demeleele. p³ee meb®eeuekeÀ ceb[UeceO³es peemleerle peemle mJeleb$e meb®eeuekeÀ
Demeleele les ceb[U HeefjCeecekeÀejkeÀ þjles. DekeÀe³e&keÀejer mJe leb$e meb®eeuekeÀ kebÀHeveer®³ee efnleemeeþer
mJeleb$e cele ÒekeÀì keÀjleele.munotes.in

Page 77

772) HeejoMe&keÀlee (Transparency ):
HeejoMe&keÀlee cnCepes meesH³ee Meyoele ve ueHeefJeCes. kebÀHeveerceO³es HeejoMe&keÀlee DeeefLe&keÀ
J³eJenejebceO³es DemeCes DeefOekeÀ cenÊJe e®es Deens. Òeceb[U efve³eceveeletve HeejoMe&keÀlee Meke̳e Peeueer Heeefnpes
cnCepes mebyebefOele IeìkeÀebvee kebÀHeveer efveCe&³e Je ke=ÀleeR®es DeLe&HetCe& efJeMuesDeeefLe&keÀ efmLeleer, DeeefLe&keÀ ceeefnleer Je keb ÀHeveer keÀesCel³ee efoMesves peele Deens ns YeeieOeejkeÀ, Flej
iegbleJeCetkeÀoej Je yeekeÀer meJe& mebyebefOele IeìkeÀebvee peeCetve IesC³ee®ee DeefOekeÀej Deens. J³eJemLeeHeveeves
DeeJeM³ekeÀ leer meJe& ceeefnleer mebyebefOele IeìkeÀebvee efoueer Heeefnp es. efn ceeefnleer mel³e DemeeJeer Je efve³eefcele
HetjJeueer peeJeer. ³eecegUs kebÀHeveer®es Kejs ef®e$e meJe& IeìkeÀebvee mecepesue.
3) Gllejoeef³elJe (Accountability ):
Jeefj<þ J³eJemLeeHeve pes keÀener efveCe&³e IesF&ue efkebÀJee ke=Àleer keÀjsue l ³ee meJee¥®eer peyeeyeoejer Je
Gllejoeef³elJe Jeefj<þ J³eJemLeeHevee®es Deens. meb®eeuekeÀ ceb[Ue®es Gllejoeef³elJe cnCepes kebÀHeveer®³ee
meJe& keÀe³ee&®eer peyeeyeoejer DeeefCe kebÀHeveer®³ee efmLeleer®es ³eesi³e, meblegueerle Je mecepeC³eepeesies ÒekeÀì erkeÀjCe
nes³e. ³eecegUs YeeieOeejkeÀ Je Flej mebyebefOele IeìkeÀ meb®eeuekeÀ ceb[U Je meefceleeR®³ee keÀe³ee&yeÎue ®eewkeÀMeer
Je leHeemeCeer keÀ© MekeÀleele.
4) keÀe³eÐee®es efve³ece (Rules of Law ):
Òeceb[U efve³eceveele ³eesi³e keÀe³eos j®eves®eer D eeJeM³ekeÀlee Deens. keÀe³eÐee®es efve³ece ³eesi³e Je
meJee¥®³ee efnlee®es DemeeJesle. ³eeceOetve kebÀHeveer®³ee meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®es HetCe& mebj#eCe Peeues Heeefnpes.
iegCeJellee, ³eesi³elee DeeefCe lelHejlee ³eeb®ee efJe®eej keÀ©ve keÀe³eÐee®ee r j®evee DeeefCe DebceueyepeeJeCeer
Peeueer Heeefnpes.
5)veweflekeÀ me®eesìer / ÒeeceeefCekeÀHeCee (Moral Integrity ):
kebÀHeveerceO³es veweflekeÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ cetu³es ªpeefJeCes DeeefCe l³eeÒeceeCes keÀce&®eeN³eebvee l³eeb®eer
keÀle&J³es Heej H ee[C³eeme Òeeslmeenve osCes cnCepes les meceepeemeeþer SkeÀ DeeoMe& þjleerue. kebÀHeveerleerue meJe&
mlejeJejerue ueeskeÀ keÀece ÒeeceeefCekeÀHeCes, efMemleerves Je cesnveleerves keÀjleerue.
6) OeeskeÀe J³eJemLeeHeve (Risk Management ):
megOeeefjle kebÀ Heveer keÀe³eoe 2013, DevJe³es OeeskeÀe J³eJemLeeHevee®eer Hetle&lee keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ³eekeÀefjlee OeeskeÀe J³eJemLeeHeve OeesjCe DeeKeues iesues Heeefnpes. ³ee OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer yeeyele
meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee DenJeeueele veceto kes Àues Heeefnpes. mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer Kee$eer Peeueer Heeefnpes efkeÀ
OeeskeÀe J³eJemLeeHeve ÒeCeeueer ner HetjsMeer Je ³eesi³e Deens.
7) meceevelee (Equity ):
meceevelee cnCepes meJee¥vee meceeve JeeieCetkeÀ osCes. kebÀHeveer®³ee meJe& mebyebOeer le IeìkeÀebvee ³eesi³e Je
meceeve JeeieCetkeÀ efoueer Heeefnpes. Òeceb[U efve³eceveeletve meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®³ee mebj#eCee®eer
Kee$eer efvecee&Ce Peeueer Heeefnpes.
8) menYeeie (Participation ):
keÀce&®eejer Je YeeieOeejkeÀ ³eeb®ee menYeeie ne ®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®ee cenÊJee®ee IeìkeÀ
Deens. ne menYeeie Òel³e#e efkebÀJee ÒeeefleefveOeerkeÀ Demesue Hejblet l³eeletve mebyebOeerle IeìkeÀeuee cele ÒekeÀì
keÀjC³ee®es mJeeleb$³e efceUeues Heeefnpes lej®e lees menYeeie DeLe&HetCe &þ j s u e .munotes.in

Page 78

789) Dee®eejmebefnlee (Code of Ethics ):
kebÀHeveerleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀeuee Dee®eejmebefnlee ueeiet nesles. ³ee®ee DeLe& Òel³eskeÀ IeìkeÀeves
efveleercetu³eeb®es Dee®ejCe keÀ©ve veweflekeÀ keÀe³e& keÀjeJeerle. efJeMesmeJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe keÀjC³eemeeþer efveleercetu³es efJe®eejele IesJetve efveCe&³e I³eeJesle Je
keÀe³ex keÀjeJeerle. lemes®e DeveweflekeÀ J³eJenej nesCeej veenerle. ³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ leer Keyejoejer I³ee Jeer.
³eekeÀefjlee meJe& DeeefLe&keÀ J³eJenejebceO³es HeejoMe&keÀlee DeHesef#ele Deens Je l³eeb®es ÒekeÀìerkeÀjCe nesCes
iejpes®es Deens.
4.10 meejebMe (SUMMARY )
Òeceb[U efve³eceve Deepe®³ee keÀeUe®eer iejpe yeveueer Deens. ns Òeceb[U efve³eceve ³eesi ³e Je
ÒeeceeefCekeÀHeCes JneJes ³eemeeþer efve³ecevee®eer efve³eecekeÀ j®evee le³eej keÀjC³eele Deeueer Deens. ³ee j®evesceO³es
efJeefJeOe mebmLee Je keÀe³eÐeeb®ee DebleYee&Je neslees. mesyeer®eer ceeie&oMe&keÀ lelJes efuemìerie De@ûeerceWì keÀuece 49
Üejs JeeHejueer iesueer p³eeves mJeleb$e meb®eeuekeÀeb®eer YetefcekeÀe DeefOekeÀ meeceL³e&Jeeve yeveueer. meeJe&peefvekeÀ
kebÀHeveerceO³es uesKeeHeefj#eCe meefceleer®eer iejpe Je cenÊJe Jee{ues. YeeieOeejkeÀ Je Flej mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee
efnleeb®³ee mebj#e Ceemeeþer meb®eeuekeÀ ceb[Ue®eer YetefcekeÀe yeouele iesueer. Òeceb[U efve³eceve DeHe³eMeer þ©
ve³es ³eekeÀefjlee ®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®es DeeJeM³ekeÀ IeìkeÀ DeefOekeÀ efJe®eejele IesCes iejpes®es yeveues.
4.11 mJe³ebDeO³e³eve (SELF STUDY )
1) Òeceb[U efve³eceveevegmeej YeeieOeejkeÀ Je Flej mebyebefOele IeìkeÀeb®eer megjef#elelee ³eeJej efìHe efuene.
2) meb®eeuekeÀ ceb[Ue®³ee yeouel³ee YetefcekesÀJej ®e®ee& keÀje.
3) Yeejleeleerue Òeceb[U efve³ecevee®³ee DeHe³eMee®eer keÀejCes Je HeefjCeece mHe< ì keÀje.
4) ®eebieu³ee Òeceb[U efve³ecevee®es IeìkeÀ keÀesCeles Deensle?
Jemlegefve<þ ÒeMve -
De) efjkeÀec³ee peeieer Keeueer efouesu³ee He³ee&³eeHewkeÀer ³eesi³e He³ee&³e efuengve Jeeke̳e Hegvne efuene.
1) õõõõ Yeeieeb®³ee efkebÀceleer efmLej þsJeC³ee meeþer Je Jee{efJeC³eemeeþer ceole keÀjles.
(DeveweflekeÀ J³eJemee³e, Òeceb[U, efve³eceve, Üs2) Òeceb[U efve³ecevee®³ee cenÊJee®ee GodosMe, meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®ee efJe®eej keÀ©ve
õõõ -®eer efkebÀcele / cetu³e Jee{efJeCes ne D eens. (HegjJeþeoej, ceO³emLe, YeeieOeejkeÀ)
3) ef[meWyej, 1992 ceO³es õõõõ meefceleerves `meJeexlke=À<ì ke=Àleer®eer Dee®eejmebefnlee'
(Codes of Best Practices) ne DenJeeue pecee kesÀuee pees peieceev³e Peeuee.
(ke@À[yejer, vejsMe®ebê, Sve.Deej. veeje³eC ec e t l e e a )
4) ®eebieu³ee Òeceb[U efve³eceveecegUs DeeefLe&keÀ DenJeeueebceO³es ÒeeceeefCekeÀHeCee DeeefCe õõõö
DeeCeCes Meke̳e nesles. (DeveewHe®eeefjkeÀlee, HeejoMe&keÀlee, DeÒeemebefiekeÀlee)
5) uesKeeHeefj#eCe meefceleerceO³es keÀceerlekeÀceer 3 meb®ee uekeÀ DemeeJesle l³eeHewkeÀer peemleerle peemle õõ
meb®eeuekeÀ DemeeJesle. (keÀe³e&keÀejer, DekeÀe³e&keÀejer, mJeleb$e)munotes.in

Page 79

796) Yeejleeleerue Òeceb[U efve³eceve DeHe³eMee®es õõõõ -ns SkeÀ keÀejCe Deens.
(HeejoMe&keÀlee, keÀeueyeenîe uesKee ceevekesÀ, Òeeceeef CekeÀHeCee)
ye) Keeueerue Jeeke̳es ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene.
1) veeJeueewefkeÀkeÀ ieceeJeCes ne Òeceb[U efve³ecevee®³ee DeHe³eMee®ee HeefjCeece Deens.
2) keÀe³e&keÀejer meb®eeuekeÀeb®³ee kebÀHeveer®³ee owveboerve J³eJemLeeHeveele me¬eÀer³e menYee ie vemelees.
3) Yeejleer³e Òeceb[U efve³ecevee®es O³es³e meJe& mebyebefOele IeìkeÀeb®³ee efnleeb®es mebj#eCe keÀjCes ns Deens.
4) uesKeeHeefj#eCe meefceleerves Je5) kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 ®³ ee keÀuece 129 DevJe³es kebÀHeveer®³ee efJelleer³e He$ekeÀebletve kebÀHeveer®³ee
Ie[ecees[eR®eer mel³e Je ÒeeceeefCekeÀ ceeefnleer efoueer iesueer Heeefnpes.
6) osMee®³ee keÀe³eoeÒeCeeueerves ueeouesu³ee keÀe³e&He×leer DeeefCe Dee®eejmebefnlee cnCepes keÀ e³eos nes³e.
keÀ) ³eesi³e pees[îee pegUJee.
’De“ ieì ’ye“ ieì
1) vejsMe ®ebê meefceleer DenJeeue 1)1999
2) [e@. peceMeso pes. F&jeveer meefceleer 2)2003
3) kegÀceej cebieuece efyeuee& meefceleer 3)19992
4) ke@À[yejer meefceleer DenJeeue 4) 2004
5)ve@Meveue HeÀeTb[sMeve Dee@HeÀ keÀe@Heexjsì ieJn&vevme 5)2002
4.12 meboYe& (REFERENCE )
1) H. Kent Baker & Ronald Anderson, ‘Corporate Governance -A
Synthesis of Theory, Research and Practice’, Wiley Publishers.
2) Polgrave Macmilan, ‘Corporate Gover nance and Sustainability -
The Role of the Board of Directors’, Springe.
3) Thomas Clarke, ‘Corporate Governance : Critical Perspectives
on Business and Management’ Routledge.
4) Larry E. Ribstein, ‘The Rise of The Uncorporation’, Oxford
University Press.
5) Okechukwu Pawrence Emeogloali, ‘Corporate Governance and
Strategic Decision Making’, Intech.
munotes.in

Page 80

805
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeesUKe -1
(INTRODUCTION TO CORPORATE
SOCIAL RESPONSIBILITY -I)
IeìkeÀ j®evee :
5.1 GefÎ<ìs
5.2 ÒemleeJe vee
5.3 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer -mebkeÀuHevee
5.3.1 DeLe& Je J³eeK³ee
5.3.2 JewefMe<ìîes
5.4 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer J³eeHleer
5.5 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es meÐeefmLeleerle meceepeeme Demeuesues cenlJe
5.6 Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCe
5.7 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Òeefleke=Àleer (Model)
5.8 Òece[bU meeceeefpekeÀ peyeeyeoej er Jee{er®es IeìkeÀ
5.9 Yeejleeleerue Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerkeÀefjlee veeceebefkeÀle Heeefjleesef5.10 meejebMe
5.11 Jemletefve<þ ÒeMve
5.12 meboYe& HegmlekesÀ
5.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
nîee DeY³eeme IeìkeÀeletve efJeÐeeL³ee¥vee Keeueer ue meb%ee Je cegÐeeb®ee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Deens.
1.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer nîee meb%es®ee DeLe& Je mJeªHe mecepeeJetve IesCes.
2.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es cenlJe Je J³eeHleer ceeefnle keÀ©ve IesCes.
3.Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCe Je Òeceb [U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DebceueyepeeJeCeer Òeefleke=Àleer DeY³eemeCes.
4.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es efJeefJeOe ceeie& peeCetve IesCes.
5.Yeejleeleer Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerkeÀefjlee efJeefJeOe veeceebefkeÀle Heeefjleesef

Page 81

815.2 Òemlee Jevee(INTRODUCTION)
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer efkebÀJee J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner mebkeÀuHevee
meJee¥vee Heefjef®ele DeMeer®e Deens. J³eJemee³e ner SkeÀ mJeleb$e J³ekeÌleercelJe Demeuesueer mebmLee Demetve leer
DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ mJeªHee®eer Deens. ³ee®ee DeLe&, DeeefLe&keÀ GefÎ<ìeb®eer HeefjHetleea keÀjleevee®e
J³eJemee³eeme meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer®eer peeCe þsJeCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
J³eJemee³e ner mebmLee meceepee®ee SkeÀ DeefJ eYeep³e Yeeie Demetve meceepee®³ee ceeuekeÀer®³ee
efJeefJeOe meeOeve mebHeÊeer®ee GHe³eesie keÀ©ve DeeefLe&keÀ GefÎ<ìîes meeO³e keÀjlees. ÒeecegK³eeves je<ì^eleerue peer
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je jepekeÀer³e HeefjefmLeleer Demesue, l³eeJej leer GefÎ<ìî es DeJeuebyetve Demeleele.
YeejleemeejK³ee osMeeceO³es efceÞe DeLe&J³eJemLesle Keepeieer Je mejkeÀejer #es$e neleele nele Ieeuetve
GÐeesieOebos keÀjerle Demeleele. DeMee DeLe&J³eJemLesle HeÀe³eoe efceUefJeC³eeyejesyej®e meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
GÐeesieeb veer IesCes DeefYeÒesle Demeles.
p³ee J³eJemee³eele veHeÀe efceUCeej veener DeMee efþkeÀeCeer keÀesCeleener meg%e ceeCetme iegbleJeCetkeÀ
keÀjCeej veener. leLeeHeer, DeeefJe&keÀ ³eebveer cnìu³ee ÒeceeCes, p³ee ÒeceeCes peieC³ee®es ÒecegKe GefÎ<ì KeeCes
efkebÀJee Heesì YejCes ns vemeles, l³ee®eÒeceeCes HeÀe³eoe / veHeÀe efceUefJeCes ns®e J³eJemee³ee®es SkeÀcesJe GefÎ<ì
nesJet MekeÀle veener. Heerìj [^keÀj nîeebveer nîee yeeyeleerle ³eesi³e Meyoele efJeJejCe kesÀues Deens, lees cnCelees,
GÐeesieOebÐeeHeg{er ue ÒecegKe GÎsMe peemleerle peemle veHeÀe efceUefJeCes ne vemetve leesìe ve nesC³eemeeþer Je
DeeefLe&keÀ GefÎ<ìebceOeerue OeeskesÀ ìeUC³eemeeþer pees HeÀe³eoe DeeJeM³ekeÀ Deens lees meeO³e keÀjCes ne Deens.
cnCetve Deepe®³ee peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Heefj efmLeleerle veHe̳eeyeeyele®eer HeejbHeeefjkeÀ mebkeÀuHevee yeouetve
kesÀJeU YeeieOeejkeÀ DeLeJee GÐeesiemebmLee nîee®³ee®e HeÀe³eÐee®ee efJe®eej ne SketÀCe GefÎ<ìebceOeerue kesÀJeU
SkeÀ uenevemee Yeeie þjlees.
J³eJemee³ee®³ee ÒeieleerceO³es meceepee®³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee menYeeie Demelees Demes keÀeceieej,
ûeenkeÀ, osCeskeÀjer, mejkeÀej Je meceepe nîee IeìkeÀeb®es ³eesieoeve J³eJemee³eele Demeles. l³eecegUs l³eeb®³ee
DeHes#eeb®ee HeeþHegjeJee Je meeceeefpekeÀ yeebOeeruekeÀer®eer Hetle&lee Òeceb[Ue®³ ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerletve HetCe&
nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
Lees[ke̳eele, Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es GefÎ<ì ns J³eJemee³ee®³ee ke=ÀleerceOetve ûeenkeÀ,
keÀce&®eejer, meceepe, YeeieOeejkeÀ nîee IeìkeÀeb®³ee Òeieleer keÀefjlee Je He³ee &JejCee®³ee mebj#eCeekeÀefjlee
Òe³elve keÀjCes Je ³eesieoeve osCes nes³e.
5.3 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer -mebkeÀuHevee
5.3.1 DeLe& Je J³eeK³ee (Meaning & Definition) :
J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner GÐeesieOebÐee®³ee efveCe &³eebceOetve meceepeeJej Je
He³ee&JejCeeJej mekeÀejelcekeÀ HeefjCeece keÀjCeejer Demeles. Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner ef®ejbleve
efJekeÀemeeJej DeeOeeefjle Demetve l³eeceO³es Deejesi³e Je meceepee®³ee keÀu³eeCekeÀejer ³eespeveeb®ee meceeJesMemunotes.in

Page 82

82neslees. lemes®e J³eJemee³ee®es pes DeeOeejmlebYe (stakeholders) Demeleele l³eeb®³ee DeHes#eeb®eer Hetleea
efJe®eejele IesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
yeesJesve nîee (Bowen) J³eJemLeeHeve Meem$e%ee®³ee celes, meeceeefpekeÀ GefÎ<ìîes Je cetu³es
nîeeb®³ee ¢<ìe rves ³eesi³e Demes efveCe&³e, OeesjCes Je ke=Àleer keÀjC³ee®eer peyeeyeoejer cnCepes Òeceb[U meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer nes³e.
kegÀyìPe Je Dees[esvesue nîeebveer Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer J³eeK³ee KeeueerueÒeceeCes
kesÀueer Deens. l³eeb®³ee celes, ’mJeefnleemeeþer Òe³elve keÀjleevee Flejeb®³ee nkeÌkeÀebvee Je JewOe efnleebvee OekeÌkeÀe
ueeieCeej veener ns HeenC³ee®eer J³eJemee³ee®eer peyeeyeoejer cnCepes meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer.“
’Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ne SkeÀ J³eJemee³ee® ee mekeÀejelcekeÀ ¢ef<ìkeÀesve Demetve
l³eeÜejs J³eJemee³ee®³ee efJeefJeOe IeìkeÀebvee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCe HetjkeÀ HeÀe³eos osJetve
ef®ejbleve efJekeÀemeekeÀefjlee ³eesieoeve osCes nes³e.“
uee@[& ne@uces Je efj®e[& Je@ìme (Lord Hol me & Rechard Watts) nîeeb®³ee celes
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer cnCepes, ’J³eJemee³ee®eer meelel³eHetCe& vewleerkeÀlesves JeeieC³ee®eer yeebefOeuekeÀer
Demetve l³eeÜejs DeeefLe&keÀ efJekeÀeme Je keÀce&®eejer DeeefCe mLeeefvekeÀ meceepee®eer peerJeve ceeve iegCeJeÊee
Gb®eeJeC³eemeeþer ³eesieoeve osCes nes³e.“
Lees[ke̳eele, meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner J³eJemee³eeves meceepee®³ee Je He³ee&JejCee®³ee
keÀu³eeCeekeÀefjlee mJele: Heg{ekeÀej IesJetve DeeHeu³ee ³eesieoeveeletve HetCe& keÀjC³ee®eer ef¬eÀ ³ee Deens.
meeceeefpekeÀ Yeeve Je ³eesieoeve ns J³eJemee³eemeeþer DeeOeer Ssef®íkeÀ nesles. Hejblet Deelee DeeHeu³ee veHe̳eeletve
efJeefMe<ì efnmmee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer HetCe& keÀjC³eemeeþer osCes ns keÀe³eÐeeÜejs yebOevekeÀejkeÀ kesÀues Deens.
5.3.2 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer JewefMe<ìîes (Features of CSR) :
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer JewefMe<ìîes KeeueerueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
1) J³eJemee³ee®³ee efJeefJeOe DeeOeejmlebYeebMeer mebyebefOele (Related with dif ferent
stake holders) :
J³eJemee³ee®es YeeieOeejkeÀ ns pemes cegK³e DeeOeejmlebYe cnCetve YetefcekeÀe yepeeefJeleele, lemes®e
keÀce&®eejer, ûeenkeÀ, HegjJeþeoej DeeefCe mLeeefvekeÀ ueeskeÀ nîeebJej meg×e J³eJemee³e DeJeuebyetve Demeleele.
l³eecegUs nîee DeeOeejmlebYee®³ee efJeefJeOe DeHes#ee efkebÀJee ceeieC³ee HetCe& keÀjCes J³eJemee³eeme ¬eÀceÒeeHle þjles.
2)He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve (Environmental Protection &
Management) :
He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve ner J³eJemee³ee®eer veweflekeÀ peyeeyeoejer Deens. efJeefJeOe vewmeefie&keÀ
meeOevemebHeÊeer®ee GHe³eesie keÀ©ve Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce&leer J³eJemee³e keÀjlees. He³ee&³eeves Keefvepes, HeeCeer,
pebieues F. meeOevemebHeÊeer®ee Nneme nesJetve He³ee&JejCee®es mebletueve {emeUles. l³eecegUs vewmeefie&keÀ meeOevemunotes.in

Page 83

83meeceûeer®ee He³ee&Hle JeeHej keÀjCes l³eeb®es mebj#eCe Je mebJeOe&ve keÀjCes, l³ee®eer veemee[er Je neveer LeebyeefJeCes ner
J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer þjles.
3)DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ef YeVelee (Alignment of Social &
Economic responsibilities) :
J³eJemee³eeves DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³eebceO³es efYeVelee kesÀueer Heeefnpes Demes
J³eJemLeeHeve lep%eeb®es cele Deens. l³eecegUs veHeÀe efceUefJeCes ns lej J³eJemee³ee®es cegK³ e GefÎ<ì Demeles®e.
Hejblet nîee JewefMe<ìîeebÜejs Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer mebkeÀuHeves®ee GHe³eesie J³eJemee³eeme DeeefLe&keÀ
¢<ìîee keÀmee nesF&ue nîeekeÀ[s ue#e JesOeues peeles.
4)ueeskeÀkeÀu³eeCeeHes#ee DeefOekeÀ J³eeHekeÀ (More Broad tha n Philonthropy) :
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoeje r®es mJeªHe ns ueeskeÀkeÀu³eeCeeHes#ee DeefOekeÀ J³eeHekeÀ Demetve
HeÀkeÌle meceepeeleu³ee ogye&ue IeìkeÀebkeÀ[s ceoleer®ee nele Heg{s keÀjCes vemetve Òeceb[Ue®³ee ke=Àleer keÀMee
meceepeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee þjleerue, nîeeb®ee meceeJesMe neslees. J³eJemee³ee®³ee cegK³e keÀe³ee¥ceO³es
GlHeeove, efJeHeCeve, ceveg<³eyeU J³eJemLeeHeve, efJeÊeer³e J³eJemLeeHeve F. ®ee meceeJesMe neslees. Òeceb[Ueves
nîee meJe& keÀe³ee¥®es SkeÀef$ekeÀerkeÀjCe Òeceb[U mee ceeefpekeÀ peyeeyeoejerle keÀjeJe³ee®es Demeles.
5)Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer keÀe³eÐeeves yebOevekeÀejkeÀ (Mandatory by Act) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 135 vegmeej, keÀener kebÀHev³eebvee ceeieerue leerve JeefceUefJeuesuee Sket ÀCe mejemejer veHe̳ee®³ee 2… Yeeie Heg{erue DeeefLe&keÀ JeÒekeÀuHeebJej Ke®e& keÀjCes yebOevekeÀejkeÀ Deens. p³ee kebÀHev³ee keÀuece 135 Debleie&le meceeefJe<ì nesle veenerle
l³eebvee Jejerue Deì yebOevekeÀejkeÀ veener.
p³ee kebÀHev³eeb®es efveJJeU ceeueceÊee cegu³e 500 keÀesìer efkebÀJee l³eeHes#ee peemle efkebÀJee JeeefGuee{eue ª. 1000 keÀesìer efkebÀJee l³eeHes#ee peemle efkebÀJee efveJJeU veHeÀe ª. 5 keÀesìer efkebÀJee l³eeHes#ee
peemle SkeÀe DeeefLe&keÀ Je< ee&le Demelees l³eebvee ’Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer meefceleer“ ieefþle keÀjeJeer
ueeieles Je l³ee meefceleerme keÀceerle keÀceer veHe̳ee®³ee 2… jkeÌkeÀce Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
keÀe³ee&Jej Ke®e& keÀjeJeer ueeieles.
6)meeceeefpekeÀ yeoueebmeeþer Òesefjle (Social Change Oriented) :
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee keÀe³ee¥ceOetve meeceeefpekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeCes Meke̳e
nesles. pemes
keÀewMeu³e efJekeÀeme ÒeefMe#eCe keÀe³e&¬eÀce
He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve
oeefjêî e Je efveke=À<þ Deenej efveceg&ueve
Deejesi³e mesJee ÒekeÀuHe
je<ì^er³e Jeejmee mebj#eCe
ogye&ue IeìkeÀebmeeþer efMe#eCe megefJeOee
KesU Je ¬eÀer[e mebJeOe&ve F.munotes.in

Page 84

847)oerIe&keÀeueerve ¢<ìerkeÀesve (Long Term Approach) :
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer® es ÒekeÀuHe oerIe&keÀeueerve HeefjCeece ue#eele IesJetve kesÀues
Heeefnpesle. keÀeceieej, ûeenkeÀ, YeeieOeejkeÀ Je F. DeeOeejmlebYe kebÀHeveer®³ee oerIe&keÀeueerve DeefmlelJeemeeþer
GHe³egkeÌle þjleele; l³eecegUs meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer ner oerIe&keÀ eueerve HeefjCeece efJe®eejele IesJetve
efmJekeÀejeJeer.
8)efJeÍJemle mebkeÀuHevee (Concept of Trusteeship) :
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner mebkeÀuHevee cenelcee ieebOeer®³ee `efJeÍJemle mebkeÀuHevesMeer'
mebyebefOele Deens. nîee efJeÍJemle m ebkeÀuHevesvegmeej DeeHeCeepeJeU Demeuesu³ee ceeueceÊes®es DeeHeCe efJeÍJemle
Deenesle Je DeefOekeÀ ceeueceÊee DemeCeeN³ee Þeercebleebveer l³ee®ee JeeHej ogye&ue IeìkeÀebmeeþer keÀjeJee.
l³eevegmeej J³eJemee³eekeÀ[s Demeuesu³ee veHe̳ee®ee GHe³eesie meceep ee®³ee G×ejekeÀefjlee keÀjCes nîee
efJeÍJemle mebkeÀuHevesÜejs DeefYeÒesle Deens. cnCetve®e SketÀCe meceepee®³ee GefÎ<ìîeeb®³ee Je cetu³eeb®³ee ¢<ìerves
³eesi³e DeMeer meeceeefpekeÀ OeesjCes DeeKeCes, efveCe&³e IesCes Je l³eeb®eer keÀe³e&Jeener keÀjCes ns Òel³eskeÀ GÐeesiee®es
keÀle&J³e®e þjles.
5.4Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer J³eeHleer (SCOPE OF CSR )
J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer J³eeHleer ce³ee&efole DeLee&ves Iesleu³eeme HeÀkeÌle kebÀHeveer
keÀe³eÐee®³ee 135 keÀuecee Debleie&le ³e sCeeN³ee kebÀHev³eebvee®e yebOevekeÀejkeÀ Deens. pej J³eeHekeÀ DeLee&ves
DeeHeCe meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer J³eeHleer Heeefnueer lej J³eJemee³ee®³ee efJeefJeOe DeeOeejmlebYeeb®³ee
yeeyeleerleu³ee peyeeyeoeN³ee l³eele meceeefJe<þ nesleele.
Òeceb[U m eeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer J³eeHleer KeeueerueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
meJe&meeOeejCeHeCes J³eJemee³ee®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerJej HeefjCeece keÀjCeejs Hee®e IeìkeÀ
Dee{Utve ³esleele. les cnCepes ceeuekeÀ, keÀce&®eejer, ûeenkeÀ, meceepe DeeefCe mejkeÀej nîee IeìkeÀebvee®e
J³eJemee³ee®es DeeOeejmlebYe (stake holders) Demes cnCeleele. J³eJemee³eeme nîee IeìkeÀebyeeyeleerle
Keeueerue peyeeyeoeN³ee Heej Hee[eJ³ee ueeieleele.
De) YeeieOeejkeÀ DeLeJee ceeuekeÀebyeeyele®eer peyeeyeoejer
ye) keÀce&®eeN³eebyeeyele®eer peyeeyeoejer
keÀ) meceepee®³ee meboYee&le Demeuesueer peyeeyeoejer
[) ûeenkeÀeb®³ee yeeyeleerleerue peyeeyeoejer
F) mejkeÀej®³ee yeeyeleerleerue peyeeyeoejermunotes.in

Page 85

85
De) YeeieOeejkeÀ / ceeuekeÀebyeeyele®eer peyeeyeoejer (Responsibilitie s towards
shareholders) :
YeeieOeejkeÀ ns J³eJemee³ee®es ceeuekeÀ Demetve cegK³e DeeOeejmlebYe Demeleele. l³eebveer l³eeb®eer
ye®ele J³eJemee³eeceO³es DeefOekeÀ ojeves HejleeJee efceUefJeC³eemeeþer iegbleefJeuesueer Demeles l³eecegUs
YeeieOeejkeÀebyeeyel e®³ee J³eJemee³ee®³ee peyeeyeoeN³ee KeeueerueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
1) iegbleJeCetkeÀerJej ³eesi³e ojeves HejleeJee (Reasonable return on Investment)
YeeieOeejkeÀebvee l³eebveer iegbleefJeuesu³ee Yeeb[JeueeJej ³eesi³e ojeves HejleeJee DeHes ef#ele Demelees.
YeeieOeejkeÀebvee J³eJemLeeHeveekeÀ[tve efve³eefcele ³eesi³e ojeves ueeYeebMe DeHesef#ele Demelees.
2)Yeeb[Jeuee®ee ³eesi³e JeeHej (Proper use of shareholder’s funds) :
YeeieOeejkeÀebvee J³eJemee³eeves Yeeb[Jeuee®ee GHe³eesie He³ee&Hle jerleerves keÀjCes DeHesef#ele Demeles.
keÀceer GlHevve efceUC³ee®ee efkebÀJee leesìîeele peeC³ee®ee ÒekeÀuHeebceO³es iegbleJeCetkeÀ keÀjCes DeeJe[le veener.
3)YeeieOeejkeÀeb®³ee efve³eefcele meYee (Regular meeting of shareholders) :
J³eJemee³eeyeÎue ®eer ceeefnleer efceUefJeCes Je l³eeyeeyele OeesjCe þjefJeC³ee®ee DeefOekeÀej ne
YeeieOeejkeÀeb®ee Demelees. l³eekeÀefjlee YeeieOeejkeÀeb®³ee efve³eefcele meYee J³eJemee³eeves Iesleu³ee Heeefnpesle.
YeeieOeejkeÀebvee ³eesi³e leer ceeefnleer Je kebÀHeveer®e er DeeefLe&keÀ efmLeleer nîee meYeebceO³es mecepeeJetve meebieCes
cenÊJee®es Demeles.
4)peueo mesJee (Prompt Service) :
J³eJemee³eeves YeeieOeejkeÀebvee efJeefJeOe mesJee peueo Je leelkeÀeU He×leerves HegjefJeu³ee Heeefnpes.
pemes YeeienmleeblejCe, ue eYeebMe ®eueve yeoueCes F. l³eecegUs YeeieOeejkeÀebceO³es SkeÀ ÒekeÀej®ee efJeMJeeme
efvecee&Ce keÀjlee ³eslees.
5)ÒeLece ÒeeOeev³e (First Preference in Capital Rasing) :
J³eJemee³eeme veJeerve Yeeb[Jeue GYeejCeer keÀjeJe³ee®eer Demeu³eeme, meÐeefmLele erleerue
YeeieOeejkeÀebvee iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eeme ÒeLece ÒeeOeev³e ÐeeJes. nkeÌkeÀe®es meceYeeie (Right Issue)
efJeÐeceeve YeeieOeejkeÀebvee efJekeÀlee ³esleele.munotes.in

Page 86

866)³eesi³e ceeefnleer®eer GHeueyOelee (Avaibility of Information ):
J³eJemee³eeleerue Ie[ecees[eR®eer ceeefnleer YeeieOeejkeÀebvee efoueer iesueer Heeefnpes. J³eJemee³ee®es
Debeflece uesKes (Final Account) J³eJeefmLele efjleerves le³eej keÀ©ve l³ee®es DebkesÀ#eCe (Audit)
keÀ©ve I³eeJes. YeeieOeejkeÀebvee veHeÀe leesìe He$ekeÀ Je leeUsyeboe® ³ee Òeleer DebkesÀ#eCeeveblej GHeueyOe
keÀjeJ³eele.
7)J³eJemee³e efJemleej Je Jee{ (Growth & Expanssion of Business) :
J³eJemee³eeves efJemleeJe Je efJekeWÀêerkeÀjCe ÒekeÀuHe neleer IesCes YeeieOeejkeÀebvee DeHesef#ele Demeles.
l³eecegUs l³ee®³ee meceY eeieeb®es cetu³e Jee{tve kebÀHeveer®³ee veeJeueewefkeÀkeÀele Jee{ nesles.
8)J³eJemee³e Òeeflecee (Business Image) :
Deepe®³ee mHeOex®³ee ³egieele J³eJemee³e veeJeueewefkeÀkeÀ Je Òeeflecee nîee HeÀej cenÊJee®³ee ceeveu³ee
peeleele. l³eecegUs ®eebieu³ee Òeefleces®ee HeÀe³eoe peeoe HejleeJee efceUC³eemeeþer YeeieOeejkeÀebvee DeHesef#ele
Demeles.
ye)keÀce&®eeN³eebyeeyele®eer peyeeyeoejer (Responsibilities towards Employees )
GÐeesie J³eJemee³ee®es ³eMe Je DeefmlelJe ns yengleebMeefjl³ee keÀce&®eeN³eeb®³ ee keÀe³e&#ecelesJej
DeJeuebyetve Demeles. J³eJemee³ee®es GefÎ<ì meeO³e keÀjC³eeceO³es keÀce&®eeN³eeb®ee ceesuee®ee Jeeìe Demelees.
GlHeeovee®es ÒeceeCe Je GlHeeovee®ee opee& ne keÀce&®eeN³eebvee Òeeslmeenve keÀmes efoues Deens ³eebJej DeJeuebyetve
Demelee s. l³eecegUs GÐeesieeves keÀce&®eeN³eebvee ÒesjCee osC³eemeeþer l³eeb®³ee meboYee&leerue efJeefJeOe meeceeefpekeÀ
peyeeyeoeN³ee HetCe& kesÀu³ee Heeefnpesle.
1)³eesi³e Jesleve Je Yelles (Reasonable Salary & Allowances ):
keÀce&®eeN³eebvee l³eeb®es peer Jeveceeve mJeeefYeceeveeves peieC³eemeeþer ³eesi³e les Jesleve Je YeÊes
(DeeefLe&keÀ ueeYe) osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. DeeefLe&keÀ ueeYeebceO³es yeesveme, Deejesi³e YeÊee, keÀjceCetkeÀ
YeÊee, ÒeJeeme YeÊee F. ®ee meceeJesMe neslees. yeepeejHesþsleerue Jee{ l³ee efkebÀceleer Je ceneieeF& ³eeb®ee meecevee
keÀjC³eemeeþer keÀce&®eeN³eeb®³ee Heieejele megOeejCee Je Jeeef2)keÀecee®eer nceer (Job Security ):
J³eJemee³eeves l³eeb®³ee keÀce&®eeN³eebvee keÀecee®eer nceer / megjef#elelee efoueer Heeefnpes. oerIe&
keÀeueeJeOeer keÀefjlee keÀce&®eeN³eebvee leelHegjl³ee mJeªHee®es keÀece osJet ve³es. pej keÀeceieejebvee l³eeb®³ee
veeskeÀjerle keÀe³ece kesÀues veener lej l³eeb®³eekeÀ[tve J³eJemee³eeme DeHesef#ele menkeÀe³e& efce Ule veener.
3)keÀecee®³ee efþkeÀeCe®eer HeefjefmLeleer (Good wating conditions ):
keÀce&®eeN³eebvee keÀecee®eer efþkeÀeCe®eer HeefjefmLeleer ner ®eebieu³ee ÒekeÀejs GHeueyOe keÀ©ve efoueer
Heeefnpes. KesUleer nJee, ÒeMemle keÀecee®es efþkeÀeCe, mJe®í lee, efHeC³ee®es HeeCeer, keBÀìerve megefJeOee, megj#es®eer
meeOeves F. GHeueyOelee keÀe³e&#ecelesme HeesOJeveer Òeot

Page 87

874)Deejesi³e Je megj#ee GHee³e (Health & Safety Measures) :
keÀce&®eeN³eeb®³ee Deejesi³ee®es Je efpeefJelee®es mebj#eCe ÒeeOeev³eeves J³eJemee³eeves keÀjCes DeefYeÒesle
Demeles. l³eekeÀefjlee Deejesi³e leHeemeCeer, [e@keÌìjeb®eer keÀe³ece mJeªHeer GHeueyOelee , megj#ee meeOeves
(efMejm$eeCe, neleceespes, jyejer yetì F.) ®eer J³eJemLee ceesþîee ÒeceeCeeJej keÀjCes DeefveJee³e& þjles.
5)³eesi³e jespeieej OeesjCe (Proper employment policies ):
keÀce&®eeN³eeb®eer efve³egkeÌleer, ye{leer, yeoueer, efveJe=Êeer F . meboYee&le J³eJemLeeHeveeves ³eesi³e l³ee
OeesjCeeb®eer efveefM®eleer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. keÀce&®eeN³eebvee ye{leer osleevee l³eeb®³ee DevegYeJee®ee Je
iegCeJeÊes®ee efJe®eej IesCes iejpes®es Demeles.
6)keÀce&®eejer keÀu³eeCe (Employee Welfar e):
GÐeesieOebÐeeveer keÀce&®eeN³eeb®³ee keÀu³eeCeekeÀefjlee efJeefJeOe ÒekeÀej®eer mesJee osCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
Goe. keÀce&®eejer YeefJe<³e efveJee&n efveOeer, HesvMeve, keÀjceCegkeÀer®eer meeOeves, KesUe®es meeefnl³e Je HeìebieCe,
meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce, keBÀìerve megefJeOee, efJeÞeece ie=ns F. ®eer GHeueyOelee keÀce&®eeN³eebvee Òeeslmeenve osles.
7)keÀeceieej mebIeìvee ceev³elee (Recognition to workers union ):
GÐeesie J³eJemee³eele DeewÐeesefiekeÀ Meeblelee jeKeCes ns J³eJemLeeHevee®es keÀe³e& Demeles. l³eekeÀefjlee
yengleebMe keÀce&®eeN³eeb®es ÒeefleefveOeerlJe keÀjCeeN³ee keÀeceieej mebIeìvesme ceev³elee osCes ner J³eJemee³ee®eer
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer þjles.
8)keÀeceieejebvee J³eJemLeeHeveele menYeeie (Worker’s Participation i n
Management ):
J³eJemee³eeves keÀeceieejebveer J³eJemLeeHeveele menYeeie I³eeJee cnCetve Òeeslmeeefnle kesÀues Heeefnpes.
efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee ceeiee¥veer keÀce&®eeN³eebvee J³eJemLeeHeveele menYeeieer keÀ©ve Ieslee ³esles. pemes
keÀeceieejeb®³ee Òeefl eefveOeeRvee meb®eeuekeÀ ceb[UeJej efve³egkeÌleer iegCeJeÊee Jeleg&UebceO³es ÒeefleefveOeerlJe, meg®evee Je
le¬eÀej Hesìer, F.
9)le¬eÀej efveJeejCe He×leer (Grievance Procedure ):
keÀce&®eeN³eeb®³ee le¬eÀejer neleeUC³eemeeþer ³eesi³e DeMeer le¬eÀej ef veJeejCe He×leer J³eJemee³eeves
jeyeefJeueer Heeefnpes. keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee keÀce&®eeN³ee®³ee le¬eÀejer®es efveJeejCe leelkeÀeU nesC³eemeeþer
le¬eÀej efveJeejCe He×leer me#ece DemeeJeer.
10)keÀejkeÀero& efJekeÀeme (Career Development) :
keÀce&® eeN³eeb®³ee efJekeÀemeekeÀefjlee J³eJemee³eeves l³eebvee efJeefJeOe ye{leer®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve
ÐeeJ³eele. pemes DeefOekeÀej Òeoeve, cenÊJee®³ee keÀeceeJej efve³egkeÌleer F.
keÀ)meceepee®³ee meboYee&le Demeuesueer peyeeyeoejer (Responsibility to wards
Society) :
GÐeesie J³eJemee³e ne SkeÀ meceepee®ee IeìkeÀ Demetve lees meceepe®es keÀener osCes ueeielees.
J³eJemee³e p³ee Heefjmejele keÀe³e&jle Demelees lesLeerue meceepee®³ee Keeueerue DeHes#ee GÐeesieekeÀ[tve
Demeleele.munotes.in

Page 88

881)meeOeve mebHeÊeer®ee H e³ee&Hle GHe³eesie (Optimum use of Resources) :
vewmeefie&keÀ meeOeve mebHeÊeer ner ogefce&U Demetve efle®ee ³eesi³e lees He³ee&Hle GHe³eesie J³eJemee³eeves
kesÀuee Heeefnpes. cnCepes®e keÀesCel³eener meeOevemebHeÊeer®ee DeHeJ³e³e efkebÀJee yespeyeeyeoej HeCes GHe³eesie nesCeej
veener ns HeenCes J³eJemee³ee®eer peyeeyeoejer Demeles.
2)He³ee&JejCee®es mebj#eCe (Protection of Environment ):
He³ee&JejCee®es mebj#eCe Je mebJeOe&ve ner meJee¥®eer®e veweflekeÀ peyeeyeoejer Demetve J³eJemee³ee®eer
meeceeefpe keÀ peyeeyeoejer Deens. nJee, HeeCeer, OJeveer F. ®es ÒeogGHee³e³eespevee keÀjCes cenÊJee®es Demeles. GÐeesieOebÐee®³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esletve yeensj He[CeeN³ee ÒeogefJee³et efkebÀJee HeeC³eecegUs meceepeeme nevee r Heesn®eCeej veener nîee®eer o#elee J³eJemee³eeves IesCes DeeJeM³ekeÀ
Deens.
3)meceepe keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&¬eÀce (Social Welfare Activities ):
meceepeeuee J³eJemee³eekeÀ[tve efJeefJeOe keÀu³eeCekeÀejer keÀe³e&¬eÀceekeÀefjlee DeeefLe&keÀ ceole efk ebÀJee
osCei³ee DeHesef#ele Demeleele. Goe. oeefjêîe efvecet&ueve, Mew#eefCekeÀ mebmLeevee ceole, KesU Je ¬eÀer[e
keÀe³e&¬eÀceeb®es Òee³eespekeÀjCe F. J³eJemee³e ueeskeÀeb®³ee keÀu³eeCee®³ee ¢<ìerves Deejesi³e leHeemeCeer efMeefyej,
J³emevecegkeÌleer keÀe³ e&¬eÀce, mJe®ílee DeefYe³eeve F. keÀe³e&¬eÀce jeyeJet MekeÀles.
4)meceepeeleerue ogye&ue IeìkeÀebvee ceole (Help to weaker section of society )
J³eJemee³eeves meceepeeleerue DeeefLe&keÀ ¢<ìîee ogye&ue Je efoJ³eebie ueeskeÀebkeÀefjlee ceoleer®ee nele
Heg{s kesÀuee Heeefnpes. DeeefLe&keÀ ¢<ìîee keÀcekegÀJele ueeskeÀebvee jespeieeje®eer mebOeer, efoJ³eebieebvee efJeMesefJeÐeeL³ee¥vee Jenîee HegmlekeÀeb®es JeeìHe DeMee mJeªHeele meceepeeleerue DeeefLe&keÀ ¢<ìîee iejerye ueeskeÀebvee Je
efoJ³eebiee bvee ceole kesÀueer peeles.
5)ceeieemeuesu³ee YeewieesefuekeÀ #es$eele ceole (Help to Backward areas) :
GÐeesieeves DeeefLe&keÀ ¢<ìîee ceeieemeuesu³ee YeewieesefuekeÀ #es$eele DeeHeu³ee MeeKee keÀe{tve lesLes
jespeieeje®³ee mebOeer GHeueyOe keÀ©ve Ðee J³eele. l³eecegUs lesLeerue ueeskeÀebvee jespeieej efceUtve l³eeb®³ee
¬eÀ³eMekeÌleerceO³es Jee{ nesJet MekesÀue. l³ee®eyejesyej lesLeerue YeewieesefuekeÀ #es$ee®ee efJekeÀeme meg×e nesF&ue.
6)vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer keÀeUele ceole (Help in Natural Calam ities) :
jesiejeF&, YetkebÀHe, ®e¬eÀerJeeoU, Hetj, Deeie ueeieCes F. ÒekeÀej®³ee vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer keÀeUele
GÐeesie Oebos meceepeemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer ceole keÀ© MekeÀleele. meO³ee mebHetCe& peieeceO³es keÀesefJe[ -
19 ®³ee ceneceejer ves Oe gceekegÀU Ieeleuesuee Deens. l³eecegUs osMeebleie&le Deejesi³e mesJee DeHegN³ee Je
legìHegbp³ee He[le Deens. DeMee nîee efyekeÀì HeefjefmLeleerle efjuee³evme, ìeìe, efyeuee& F. GÐeesiemecetn
ne@mHeerìue GYeejCeer, Dee@keÌmeerpeve ceerìj, JnWefìuesìjme&, De Bìerpesve ìsmì F. meeþer DeeefLe&keÀ ceole
keÀjerle Deensle.
7)jespeieej efveefce&leer (Employment Generation ):
J³eJemee³eebveer jespeieej efveefce&leermeeþer meJe&leesHejer Òe³elve keÀ©ve mLeeefvekeÀ ueeskeÀebvee
GHeefpeefJekesÀ®³ee mebOeer efvecee& Ce keÀjeJ³eele. l³eecegUs lesLeerue ueeskeÀeb®ee yesjespeieejer®ee ÒeMve megìC³eeme
ceole nesF&ue.munotes.in

Page 89

89[)ûeenkeÀeb®³ee yeeyeleerleerue peyeeyeoejer (Responsibility towards
Consumers ):
ûeenkeÀeb®es meceeOeeve ns®e Òel³eskeÀ J³eJemee³ee®es Debleerce GefÎ<ì Demeles. pees He³e¥le ûeenkeÀeb®³ee
iejpee Je DeHes#ee HetCe& kesÀu³ee peele veener leesHe³e¥le keÀesCeleener GÐeesieOeboe veHeÀe efceUJet MekeÀCeej veener.
l³eecegUs meÐeefmLeleerle, ‘Consumer is ghe God’ Demes cnìu³eeme JeeJeies þjCeej veener.
Keeueerue ÒekeÀejs J³eJemee³e ûeenkeÀeb®³ee DeHes#ee HetCe& keÀ©ve l³eebvee mesJee osJet MekeÀleele.
1)³eesi³e efkebÀcele (Reasonable Price ):
ûeenkeÀebvee l³eebveer efouesu³ee cetu³ee®³ee ceesyeou³eele Jemlet®eer mesJee Je GHeYeesie nJee Demelees.
l³eebvee Òel ³eskeÀ Jemlet Je mesJes®eer JeepeJeer efkebÀcele nJeer Demeles. l³eecegUs ûeenkeÀebvee HejJe[sue DeMeer JeepeJeer
efkebÀcele GÐeesieeves l³eeb®³ee Jemlet Je mesJeebkeÀefjlee ûeenkeÀebkeÀ[tve I³eeJeer.
2)³eesi³e opee& (Good Quality ):
J³eJemee³eeves Ie sleuesu³ee efkebÀceleer®³ee ceesyeou³eele Jemlet Je mesJeeb®ee G®®e opee& jeKeuee
Heeefnpes. l³eekeÀefjlee ûeenkeÀeb®³ee le¬eÀejeR®eer Je DeHes#eeb®eer oKeue IesJetve Jemletb®ee opee& Jee{efJeC³eemeeþer
veJeerve leb$e%eeve Je He×leeR®ee GHe³eesie kesÀuee H eeefnpes.
3)efJe¬eÀ³eesÊej mesJee (After Sale Services) :
ûeenkeÀebvee Jemlet Kejsoer veblej keÀe³e&#ece efJe¬eÀ³eesÊej mesJeeb®eer DeHes#ee Demeles. cegK³ele: p³ee
Jemletb®eer ceeb[Ceer efkebÀJee pees[Ceer keÀþerCe Demeles l³ee keÀefjlee lep%e ceolev eerme DeeJeM³ekeÀ Demeleele.
cnCetve GÐeesieebveer meJe& ÒekeÀej®³ee efJe¬eÀ³eesÊej mesJee osC³eemeeþer keÀe³e&#ece ³eb$eCee GYeejCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
4)ÒeeceeefCekeÀ peeefnjele (Honest Advertisement ):
mHeOex®³ee ³egieele Jemlet Je mesJeeb®eer pe eefnjele ne efJeHeCevee®ee DeefJeYeep³e Yeeie Deens. Hejblet
J³eJemee³eeves ûeenkeÀeb®eer efoMeeYetue nesF&ue DeMee peeefnjeleer ìekeÀCes ³eesi³e Demeles. Jemlet Je mesJeeb®es
iegCeOece& Je GHe³eesie DeJeemleJe He×leerves peeefnjeleerÜejs ceeb[Ces ns mecee pe efJeIeelekeÀ ke=Àl³e Deens. l³eecegUs
J³eJemee³eebveer ÒeeceeefCekeÀHeCes Jemlet Je mesJeeb®eer peeefnjele keÀjeJeer.
5)le¬eÀejeR®es efveJeejCe (Redressal of Complaints ):
ûeenkeÀebveer kesÀuesu³ee le¬eÀejeR®es efvejekeÀjCe keÀjCes ne ³eMemJeer GÐe esiee®ee Hee³ee Demelees.
ûeenkeÀebveer kesÀuesu³ee Decetu³e met®eveeb®ee DeeojHetJe&keÀ efmJekeÀej keÀjCes ns DeeoMe& GÐeesiee®es ue#eCe Deens.
ûeenkeÀ le¬eÀejer mees[efJeC³eemeeþer mJeleb$e ³eb$eCes®eer GYeejCeer keÀ©ve DeeHeu³ee keÀce&®eeN³eebvee DeeJeM ³ekeÀ
les ÒeefMe#eCe ÐeeJes.
6)cekeÌlesoejer ÒeLeebvee DeeUe (Avoid Monopolistic Practices ):
Jemletb®ee keÀeUe yeepeej, ke=Àleerce ìb®eeF&, peeoe efkebÀcele DeekeÀejCes Jemletb®ee meeþe keÀ©ve
þsJeCes, cekeÌlesoejer³egkeÌle HeefjefmLeleer efvecee&Ce keÀjCes F. ÒeLee cekeÌlesoejer ÒeLee Demetve l³eeÜejs ûeenkeÀeb®eer
efHeUJeCetkeÀ nesle Demeles. l³eecegUs GÐeesieebveer Deefve<ì cekeÌlesoejer ÒeLeeb®ee JeeHej ìeUeJee.munotes.in

Page 90

907)ûeenkeÀ mebj#eCe (Consumer Safety ):
GÐeesieeves Jemlet Je mesJeeb®eer efveefce &leer keÀjleevee ûeenkeÀeb®³ee Deejesi³ee®ee efJe®eej keÀ©ve
He³ee&JejCe HetjkeÀ GlHeeove keÀjeJes. p³ee Jemlet megjef#ele veenerle l³ee yeepeejHesþsle DeeCet ve³es. ûeenkeÀebvee
Jemlet megjef#ele efjl³ee neleeUC³eemeeþer ³eesi³e l³ee meg®evee Je ceeefnlee r Jemletbmeesyele J³eJemee³eeves ÐeeJeer.
8)mebMeesOeve Je efJekeÀeme (Research & Development) :
J³eJemee³eeves JemletbceO³es meelel³eeves veJeerve yeoue keÀjC³eekeÀefjlee mebMeesOeve Je efJekeÀeme
keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeuee Heeefnpes. l³eecegUs DeÐeeJe le leb$e%eeve efJekeÀefmele nesF&ue Je ûeenkeÀebvee l³ee®ee ueeYe
efceUt MekesÀue.
F)mejkeÀej®³ee yeeyeleerleerue peyeeyeoejer (Responsibilities towards
Government)
GÐeesiemebmLee Je mejkeÀej nîeeceO³es HejmHejmebyebOe Demeleele. mejkeÀej ner SkeÀ keÀ e³eosMeerj
efve³eb$eCe keÀjCeejer mebmLee Demetve GÐeesieeves keÀe³eÐee®ee ceeve jeKetve J³eJemee³e keÀjCes Je meJe& keÀjeb®ee
YejCee JesUsJej keÀjCes DeHesef#ele Demeles. l³ee®eÒeceeCes mejkeÀejvesner keÀe³eos keÀjleevee meelel³e jeKeCes Je
keÀe³eos keÀjC ³eeHetJeea l³eele yeoue keÀjC³eeHetJeea GÐeesiemebmLeebMeer efJe®eej efJeefvece³e keÀjCes eflelekesÀ®e
cenÊJee®es Deens. mejkeÀej meg×e J³eJemee³eekeÀ[tve Keeueerue ÒeceeCes efJeefJeOe meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee HetCe&
keÀjC³ee®eer DeHes#ee þsJeles.
1)keÀjeb®ee YejCee (Payment of Taxes ):
GÐeesie J³eJemee³eeves meJe& ÒekeÀej®³ee keÀjeb®ee YejCee efve³eefceleHeCes Je JesUsJej keÀjC³ee®eer
DeHes#ee mejkeÀejkeÀ[tve kesÀueer peeles. pej J³eJemee³eekeÀ[tve keÀj JesUJesj Yejues iesues veenerle lej
mejkeÀejk eÀ[tve meceepeesHe³eesieer ÒekeÀuHeebJej Ke®e& keÀjCes De[®eCeer®es nesles. l³eecegUs J³eJemee³eebveer efJeefJeOe
ÒekeÀej®es keÀj YejCes cnCepes SkeÀ meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer mecepeueer Heeefnpes.
2)keÀe³eÐee®es Heeueve (Obey of Rules & Regulations ):
mejkeÀejkeÀ[tve GÐeesieOebÐeeb®es keÀecekeÀepe meceepeesHe³eesieer nesC³eemeeþer efJeefJeOe OeesjCes DeeKeueer
peeleele. l³ee OeesjCeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer jep³e Je keWÀê mejkeÀej keÀe³eos Je efve³ece le³eej
keÀjleele. l³ee efve³ece Je keÀe³eÐeeb®es Heeueve keÀeìskeÀesjHeCes J³eJemee³eekeÀ[tve nesCes DeHesef#ele Demeles.
3)ceeieeme #es$eeb®ee efJekeÀeme (Development of Backward Areas ):
GÐeesie J³eJemee³eebveer ceeieeme #es$eeb®ee efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer mejkeÀej®³ee OeesjCeebvee Heeefþbyee
efouee Heeefnpes. l³eevegmeej DeeefLe&keÀ¢<ìîee ceeieeme YeeieeceO³es J³eJemee³e meg© keÀ©ve meceleesue efJekeÀeme
keÀjC³ee®³ee GefÎ<ìebvee mene³³e keÀjlee ³esles.
4)vewmeefie&keÀ DeeHeÊeeR®es efvejekeÀjCe (Help in Natural Calamities) :
vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee keÀeUele pemes ceneceejer, jesiejeF&, YetkebÀHe, ceneHetj F. GÐeesieebveer
mejkeÀejuee DeeefLe&keÀ ceole keÀjeJeer. vewmeefie&keÀ DeeHeÊeerceO³es mejkeÀej ceesþîee ÒeceeCeeJej Deefve³eesefpele
Ke®e& keÀ© MekeÀle veener. l³ee ¢<ìer ves mejkeÀejuee DeMee HeefjefmLeleerle ceole keÀjC³ee®es OeesjCe
GÐeesieebveer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer cnCetve efmJekeÀejeJes.munotes.in

Page 91

915)Ye´<ìe®eejeme DeeUe (Refrain from corrupt practices)
GÐeesieebveer DeeHeu³eeuee DeûenkeÌkeÀ efceUeJee DeLeJee DeJeepeJe er DevegketÀue JeeieCetkeÀ efceUeJeer
cnCetve DeeefLe&keÀ ceeiee&ves mejkeÀejer ³eb$eCeebvee DeekeÀefefkebÀJee Jemlet mJeªHeele uee®e IesC³ee®eer meJe³e ueeieles Je l³ee®ee HeefjCeece Flej meb mLeebJej neslees.
6)HejkeÀer³e ®eueve efceUefJeCes (Foreign Exchange Earning ):
GÐeesie J³eJemee³eebveer DeeHeu³ee Jemletb®eer efve³ee&le Jee{Jetve osC³eemeeþer HejkeÀer³e ®eueve efceUefJeCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles. HejkeÀer³e ®eueve ns DeeJeM³ekeÀ Dee³e ele keÀjCes lemes®e keÀpee&®es J³eepe osCes F.
keÀejCeebmeeþer mejkeÀejuee DeeJeM³ekeÀ Demeles.
7)jepekeÀer³e efmLejlee (Political Stability ):
GÐeesie #es$eeves osMeeceO³es jepekeÀer³e efmLejlee DemeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues Heeefnpes. keÀesCelesner
efmLej mejkeÀej ns Meeblelee Je efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer GHe³egkeÌle þjles. l³eecegUs mejkeÀej DeefmLej
keÀjC³ee®³ee keÀesCel³eener neue®eeueeRvee GÐeesieebveer menkeÀe³e& keÀ© ve³es.
HeÀ)osCeskeÀN³eebyeeyele peyeeyeoejer (Responsibility towards Supplie rs):
1.J³eJemee³eeves osCeskeÀN³eeb®eer efyeues JesUsJej osC³ee®es OeesjCe þsJeeJes.
2.J³eJemee³eeves osCeskeÀN³eeb®³ee efnleemeeþer Òe³elve keÀjeJes.
3.J³eJemee³eeves osCeskeÀN³eebMeer ®eebieues mebyebOe þsJeeJesle.
4.J³eJemee³eeves osCeskeÀN³eebvee DeJeepeJee r HeÀe³eos efceUC³eeme Deeûen keÀ© ve³es.
5.ceesþîee GÐeesieebveer osCeskeÀN³eebJej efJeefJeOe ceeO³eceeÜejs o[HeCe DeeCet ve³es.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.`Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer' nîee meb%es®eer J³eeK³ee osJetve l³ee®eer JewefMe<ìîes mH e<ì keÀje.
2.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer J³eeHleer mHe<ì keÀje.
3.meceepe Je keÀce&®eeN³eeb®³ee meboYee&le Òeceb[Ue®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³eeb®eer ®e®ee& keÀje.
4.YeeieOeejkeÀ Je mejkeÀej meboYee&leerue GÐeesie J³eJemee³ee®³ee meeceeefpekeÀ p eyeeyeoeN³ee keÀesCel³ee?
5.ûeenkeÀ Je osCeskeÀjer nîeeb®³ee yeeyeleerle Demeuesu³ee Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee keÀesCel³ee?munotes.in

Page 92

925.5 meÐe HeefjefmLeleerle Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es cenlJe
(IMPORTANCE OF CSR)
GÐeesieebveer kesÀJeU veHeÀe efceUefJeCes ne®e SkeÀcesJe nslet vemetve p³ee meceepeeceO³es GÐeesiemebmLee
efveie[erle Deens. l³ee meceepee®es DeeHeCe keÀener osCes ueeielees ner YeeJevee GÐeesiemebmLee ceO³es efvecee&Ce Peeueer
Heeefnpes. meJe&meeOeejCele: Demes cnCele e ³esF&ue keÀer, GÐeesiemebmLeeb®es ÒeeLeefcekeÀ keÀle&J³e cnCepes je<ì^er³e
meeOeve meecegûeer®ee JeeHej HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes keÀjCes Je l³eeb®es peleve keÀjCes nes³e. lemes®e efJeefJeOe
DeeOeejmlebYeeb®³ee DeHes#eeb®eer Hetleea keÀjCes ner J³eJemee³ee ®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer mecepeueer peeles.
Deepe®³ee peeieeflekeÀerkeÀjCe Je mHeOex®³ee ³egieele Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es cenlJe Je GHe³egkeÌlelee
DeefOekeÀ ÒeceeCeele Jee{les. l³eecegUs keÀe³eÐeevegmeej meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer yebO evekeÀejkeÀ Deens efkebÀJee
veener ns ve Heenlee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer efmJekeÀejCes DeHeefjne³e& þjles.
meÐeHeefjefmLeleerleerue Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es cenlJe ve Òemebieeveg©Helee
(Relevance) Keeueerue cegÐeeb®³ee DeeOeejs mHe<ì ke Àjlee ³esF&ue.
1)GefÎ<ìeb®ee ef$ekeÀesCe (Triangle of Objectives) :
J³eJemee³e mebmLesme meeOeejCele: leerve IeìkeÀeb®³ee GefÎ<ìeb®es efceÞeCe meeO³e keÀjeJe³ee®es
Demeles. les leerve IeìkeÀ KeeueerueÒeceeCes :
je<ì^er³e GefÎ<ìs ns J³eJemee³ee®e s Heefnues GefÎ<ì Demetve l³eeÜejs vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer®ee
JeeHej He³ee&HleHeCes keÀjCes Je l³eeb®es mebJeOe&ve keÀjCes ns Demeles. l³ee ¢<ìerves J³eJemee³eeves meeOevemeecegûeer®ee
DeHeJ³e³e ve keÀjlee leer keÀeUpeerHetJe&keÀ JeeHejCes ns SkeÀ meeceeefpekeÀ keÀle&J³e cnCetve ceeveues peeles. cnCetve
Deepe®³ee meÐeefmLeleerle ogefce&U nesle peeCeeN³ee meeOevemebHeÊeer®es peleve Je mebJeOe&ve ns meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer cnCetve cenÊJee®es Deens.
ogmejs GefÎ<ì cnCepes, J³eJemee³ee®³ee iegbleJ eCetkeÀoejebvee l³eeb®³ee Yeeb[JeueeJej ³eesi³e lees
HeÀe³eoe osCes. nîee keÀefjlee DeeJeM³ekeÀ lees veHeÀe efceUJetve YeeieOeejkeÀeb®³ee DeHes#ee HetCe& keÀjlee ³esleele.munotes.in

Page 93

93lemes®e ûeenkeÀebvee ³eesi³e Òeleer®ee ceeue ³eesi³e efkebÀceleerle HegjJetve l³ eeb®³ee DeHes#ee HetCe& keÀjCes;
keÀce&®eeN³eebvee meecegefnkeÀ Òe³elve keÀjC³eemeeþer ÒeJe=Êe keÀjCes Je SketÀCe meceepeeleerue J³ekeÌleeR®es efnle HeenCes
ns GefÎ<ì J³eJemee³eeme meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Üejs HetCe& keÀjlee ³esles.
Lees[ke̳eele, S keÀe®e JesUsme meJe& GefÎ<ìeb®³ee meceleesue J³eJemee³ee®³ee meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejerÜejs IeeueCes Meke̳e nesles.
2)vewleerkeÀ cetu³es HeeUCes (Use of Ethical values ):
GÐeesiemebmLesuee mHeOexuee leeW[ ÐeeJes ueeiele Demeu³eeves efvejesieer mHeOe e& jeKeC³eemeeþer keÀener
veweflekeÀ cetu³es HeeUC³ee®eer DeeCeKeer SkeÀ peyeeyeoejer GÐeesiemebmLesJej Demeles. Òeceb[U meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejerÜeje vewleerkeÀ cetu³es HeeUCes J³eJemee³eeme Meke̳e nesles.
3)Òeceb[U Òeleercee (Corporate Image ):
Òel³eskeÀ GÐeesiemebmLee ner meceepeele®e pevceeuee ³esles Je meceepeele®e Jee{le Demeles. DeeHeCe
meceepeeHeemetve DeefueHle Deenesle, JesUs Je mJeleb$e Deenesle Demes J³eJemee³eeme ceevelee ³esCeej veener.
l³eecegUs Òel³eskeÀ J³eJemee³ee®es ³eMe, peerJeve -cejCe Je efJekeÀeme ns efle®³ee meceepeeleerue ÒeeflecesJej®e
DeJeuebyetve Demeles. l³ee¢<ìerves Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer Hetle&lee J³eJemee³ee®eer mekeÀejelcekeÀ
Òeeflecee efvecee&Ce keÀjC³eeme cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeles.
4)ceeveJ e mebmeeOeve DeekeÀefÒeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejercegUs kegÀMeue, keÀe³e&#ece Je ngMeej keÀce&®eeN³eebvee DeeHeu³ee
GÐeesieekeÀ[s DeekeÀefkesÀueer peele Demeu³eeme l³ee GÐeesiee®eer Òeeflecee megOeejles Je ®eebieues ceveg<³eyeU DeekeÀef5)iegbleJeCetkeÀoejebvee DeekeÀefGÐeesiemebmLee meeceeefpekeÀ Yeeve þsJet ve pej meJe& IeìkeÀebvee ³eesi³e lees HejleeJee Je JeeieCetkeÀ osle
Demesue lej l³ee J³eJemee³eeceO³es iegbleJeCetkeÀoej Yeeb[Jeue iegbleefJeC³eeme GlmegkeÀ Demeleele. J³eJemee³ee®eer
DeeefLe&keÀ #ecelee meg×e Òeceb[Ue®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee He tle&lesceOetve ceespeueer peeles. l³eecegUs
iegbleJeCetkeÀoej DeMee GÐeesieebkeÀ[s DeekeÀef6)meceepee®ee Heeefþbyee (Support by Society ):
GÐeesie mebmLesves pej meceepee®eer Òeieleer keÀjC³eeletve DeeHeuee Jeeìe G®eueuee veener lej efl e®es
efnlemebbyebOe Oeeske̳eele ³esleerue Je meceepeele Demeuesueer Òeeflecee [eieUueer peeF&ue. meceepee®³ee Heeefþbyee
GÐeesiemebmLes®³ee meJe& keÀe³ee&vee DeeJeM³ekeÀ Demelees. GÐeesiemebmLesves meceepee®³ee yeouee®ee DeHes#ee
ogue&ef#ele kesÀu³ee lej meceepee®ee oyeeJe Jee{le peeJetve mejkeÀej®ee nmle#esHe nesJetve keÀe³eÐee®³ee
ye[i³eeves meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee HetCe& keÀjeJ³ee ueeieleerue.
7)GÐeesiee®ee efJekeÀeme Je DeefmlelJe (Business Survival & Development) :
mebIeefìle meceepee®ee GÐee siemebmLee ne DeefJeYeep³e Yeeie Deens. meceepee®³ee meJe& IeìkeÀeb®ee
(pemes YeeieOeejkeÀ, keÀce&®eejer, ûeenkeÀ, meceepe Je mejkeÀej) GÐeesieOebÐeeb®³ee pe[CeIe[Ceerle ceesuee®eemunotes.in

Page 94

94Jeeìe Demelees. l³eecegUs nîee IeìkeÀeb®³ee DeHes#eeb®eer Hetle&lee pej mee ceeefpekeÀ peyeeyeoejer®ee ceeO³eceeletve
Peeueer lej GÐeesiee®ee efJekeÀeme nesCes Meke̳e nesles Je DeefmlelJe DeyeeefOele jenles.
8)ûeenkeÀeb®ee Heeefþbyee (Customers Support) :
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer Hetle&lee keÀjleevee ûeenkeÀebv ee ³eesi³e opee&®ee ceeue, JeepeJeer
efkebÀceleerle Je ³eesi³e JesUsJej GHeueyOe Peeu³eeme GÐeesiee®ee SkeÀ DeeMJeeefmele ûeenkeÀ Jeie& le³eej neslees
DeeefCe ne ûeenkeÀ GÐeesiee®³ee DeefmlelJeeme Je efJekeÀefmele neleYeej ueeielees.
5.6Òeceb[U ueeskeÀk eÀu³eeCe (CORPORATE PHILANTROPHY )
ueeskeÀkeÀu³eeCe cnCepes ueeskeÀebkeÀefjlee ®eebieu³ee iees<ìer keÀjCes. nîeeuee®e ogmeN³ee Meyoele
HejesHekeÀej Demes meg×e cnCeleele. ceveg<³e peeleer®³ee keÀu³eeCeekeÀefjlee efkebÀJee HejesHekeÀejekeÀefjlee kesÀuesuee r
keÀesCelesner keÀe³e& efkebÀJee osCeieer cnCepes ueeskeÀkeÀu³eeCe nes³e. iejerye efkebÀJee iejpet ueeskeÀeb®eer ceole efkebÀJee
mene³elee keÀjC³eemeeþer efouesues oeve efkebÀJee Oece&oe³e cnCepes ueeskeÀesHekeÀej efkebÀJee ueeskeÀkeÀu³eeCe nes³e.
ueeskeÀkeÀu³eeCeekeÀefjlee ceesþîee GÐeesie mebmLeekeÀ[tve efou³ee peeCeeN³ee osCei³ee efkebÀJee kesÀuesueer
ceole cnCepes `Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCe' nes³e.
ceeveJeer megOeejCee keÀjC³eemeeþer J³ekeÌleerves efkebÀJee mebIeìvesves neleer Iesleuesues keÀe³e&
ueeskeÀkeÀu³eeCe cnCetve mebyeesOeues peeles.
’Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCe / HejesHekeÀej cnCepes SKeeÐee mebIeìvesves efkebÀJee J³eJemee³e mebmLesves
SKeeÐee Oece&oeme mebmLesle efkebÀJee meeceeefpekeÀ keÀe³e& keÀjCeeN³ee mebmLesle Jemlet efkebÀJee DeeefL e&keÀ mJeªHeele
kesÀuesueer ceole nes³e.“
(Corporate Philonthgrophy involves the act of donation to
chairity or a foundation whose mission is to fight a cause and
delivery social impact. The donations can consist of monetary help
as well as in kind contr ibution).
`efHeÀuee@veLe´e@Heer' ner meb%ee ûeerme ceOetve Deeuesueer Demetve efle®ee DeLe& ceeveJe peeleer®ee JeeìCeeN³ee
ÒesceeyeÎue kesÀuesueer ceole nes³e. Deepe keÀesCel³eener J³ekeÌleerves efkebÀJee mebIeìvesves kesÀuesueer ceole ceeveJe
peeleer®³ ee keÀu³eeCeemeeþer Demeles Je efle®ee meceeJesMe `Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCe' ceO³es neslees. l³ee®ee cegK³e
GÎsMe ueeskeÀpeerJevee®ee opee& Jee{efJeCes ne Demelees. (efceef®eieve HeÀeGb[sMeve)
Jejerue J³eeK³eebJe©ve ueeskeÀkeÀu³eeCe yeÎue Keeueerue le erve JewefMe<ìîes efometve ³esleele.
ceeveJe peeleer yeÎue Òesce, DeemLee Je DeeHeguekeÀer
meJe&meeceev³eeb®³ee keÀu³eeCeekeÀefjlee GHe³eesie
ueeskeÀpeerJevee®ee opee& Jee{efJeCes ne GÎsMemunotes.in

Page 95

95Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCee®es efJeefJeOe ceeie& Deensle.
J³eJeme e³e mebIeìveekeÀ[tve DeeefLe&keÀ osCei³ee efkebÀJee Jemletb®³ee mJeªHeele Yesìer efou³ee peeleele.
DeMee ÒekeÀej®³ee ceoleerme mJes®íe Devegoeve efkebÀJee DevegªHe Yesìer (Matching gifts or
Volunteer grants) Demes cnCeleele. nîee J³ekeÌleer efjkeÌle keÀesC el³eener ÒekeÀej®eer osCeieer mesJee
mJeªHeele efoueer lej l³eeme `efyeiej DeeefLe&keÀ osCeieer' (Non -monetary Donations) Demes
cnCeleele.
yeN³ee®e JesUsme Oece&oe³e Je ueeskeÀkeÀu³eeCe nîee meb%ee meejK³ee®e DeLee&ves JeeHeju³ee peeleele.
DecesefjkesÀc eO³es Oece&oe³e nîee®ee DeLe& iejerye Je iejpet ueeskeÀebvee nesCeeN³ee Yeemeele ceole keÀjCes; lej
ueeskeÀkeÀu³eeCe (Philonthropy) cnCepes nesCeeN³ee Yeemee®es cetU MeesOetve l³ee®ee mecetU vee³eveeì
keÀjCes nes³e. Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCee®ee nslet ne ce gK³ele: cegK³e ÒeMve mees[efJeCes ne®e Demelees.
Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCee®es ceeie& (Channels or types of Corporate
Philonthropy) :
Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCee®es efJeefJeOe ceeie& Deensle. l³eeceO³es cegK³ele: Keeueerue oesve ceeiee&®ee
meceeJesMe nesle es.
1) mJes®íe Devegoeve efkebÀJee Deveg©He Yesì (Volunteer grants or Matching Gifts)
2) efyeiej DeeefLe&keÀ mesJee osCeieer (Non -monetary service donations)
mJes®íe Devegoeve efkebÀJee DevegªHe Yesì (Volunteer grants or Matching
Service Donations )nîeeÜejs cegK³ele: mebIeìvesleerue keÀce&®eejer mJes®íe Devegoeve efyeiej veHeÀe
mebIeìveebvee osleele. p³ee meceepeele l³eeb®es keÀce&®eejer keÀe³e&jle Demeleele l³eeb®³ee Üejs mJes®íe
Devegoevee®es efve³eb$eCe kesÀues peeles. meeOeejCele: DeMee ÒekeÀejele kebÀHeveer efkebÀJee J³eJemee³e mebIeìvee
DeeefLe&keÀ osCeieer DeMee efþkeÀeCeer osleele keÀer pesLes l³ee®es keÀce&®eejer ue#e þsJet MekeÀleerue. lemes®e DeeefLe&keÀ
osCeieer®³ee SsJepeer DevegªHe Yesì (Matching Gifts) Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCe meeOeues pee les.
Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCee®es keÀe³e&¬eÀce (Corporate Philonthropic
Programmes) :
DevegªHe Yesìer
DeeefLe&keÀ osCeieer
mebIe mJes®íe Devegoeve
Heieejeletve keÀHeele
JeeefmeeceeefpekeÀ osCei³ee
Debleie&le osCei³ee GYeejCeer F.munotes.in

Page 96

96Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCee®es HeÀe³eos (Advantages of Corporate
Philonthorpy ):
Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCe ne SkeÀ meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®ee IeìkeÀ Deens. Òeceb[U meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer ner J³eJemee³ee®³ee efJeefJeOe DeeOeejmlebYe IeìkeÀeb®³ee DeHes#ee He tCe& keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves
jeyeefJeues peeCeejer mebkeÀuHevee Deens. l³eecegUs Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es DeeHeCe cegÎe ¬eÀceebkeÀ
5.5 ceO³es Heeefnuesues cenÊJe DeeHeCe nîee efþkeÀeCeer Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCee®es HeÀe³eos cnCetve IesJet
MekeÀlees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer Òemebieeveg©Helee Je cenlJe efJeMeo keÀje.
2.Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCe nîee meb%esJej meefJemlej ìerHe efuene.
3.Òeceb[U ueeskeÀu³eeCe ner meb%ee mHe<ì keÀ©ve l³ee®es efJeefJeOe ÒekeÀ ej meebiee.
4.YeeieOeejkeÀ Je mejkeÀej meboYee&leerue GÐeesie J³eJemee³ee®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee keÀesCel³ee?
5.ûeenkeÀ Je osCeskeÀjer nîeeb®³ee yeeyeleerle Demeuesu³ee Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee keÀesCel³ee?
5.7Òeceb[U meeceee fpekeÀ peyeeyeoejer®³ee Òeefleke=Àleer (MODELS OF CSR )
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner meb%ee Hegjeleve keÀeUeHeemetve Òe®eefuele Demetve peeieeflekeÀ
mlejeJej efle®eer DebceueyepeeJeCeer efJeefJeOe ÒekeÀejs nesle Deens. Òeceb[U meeceeefpekeÀ pe yeeyeoejer®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®³ee Òeefleke=ÀleeryeÎue DeY³eemekeÀ, J³eJemee³e Je meceepe nîeeb®³eele efYeVelee
Dee{Utve ³esles. DeeHeCe Keeueerue keÀener cenÊJee®³ee Òeefleke=ÀleeR®ee Dee{eJee IesJet.
1)ueeì HeefjCeece Òeefleke=Àleer (Rippl eE f f e c t sM o d e l ) :
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee DebceueyepeeJeCeerkeÀefjlee ner Òeefleke=Àleer 1995 ceO³es meer.
ceeme&[sve Je pes. DeB[efjDee@HeÀ nîeebveer meg®eefJeueer. nîee Òeefleke=ÀleerÜejs cegK³ele: leerve cegK³e IeìkeÀeb®ee
efJe®eej J³e Jemee³e mebIeìvesves efmJekeÀeje³e®ee Deens. l³eele 1) DeeefLe&keÀ 2) meeceeefpekeÀ Je 3) He³ee&JejCe
Deejesi³e nîee leerve GefÎ<ìeb®ee meceeJesMe neslees. Hejblet nîee leervener IeìkeÀeb®eer meefJemlej DeMeer efJeYeeieCeer
kesÀuesueer efometve ³esle veene r. He³ee&JejCe meblegueve Je Deejesi³ee®ee efJe®eej GÐeesie mebIeìves®³ee Debleie&le
OeesjCeeÜejs keÀjerle Demeu³ee®es efomeles. pemes meeb[HeeC³ee®ee efve®eje Je Òeef¬eÀ³ee OeesjCe, Ieve keÀ®eje
OeesjCe, Gpee& OeesjCe F. GÐeesiemebmLee yeefnmLe OeesjCee®e e DeJeuebye keÀ©ve meg×e He³ee&JejCee®es GefÎ<ì
meeO³e keÀ© MekeÀleele. l³eele cegK³ele: GlHeeove peerJeve meeKeUer, Oetj Je l³eep³e HeoeLe& Glmepe&ve,
Pee[eb®eer ueeieJe[ DeeefCe ef®ejbleve efJekeÀeme ³eeb®ee meceeJesMe neslees. Hejblet nîee Òeefleke=Àlee rÜejs He³ee&JejCemunotes.in

Page 97

97mebj#eCee®es GefÎ<ì meeO³e keÀjleevee vescekesÀ keÀe³e keÀjeJe³ee®es Je keÀmes keÀjeJe³ee®es nîeeyeÎue meefJemlej
ceeie&oMe&keÀ met®evee GHeueyOe veenerle. He³ee&JejCe meblegueveemeeþer ÒeecegK³eeves nefjle leb$e%eevee®ee JeeHej
megef®ele keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs leb$e%eevee®ee JeeHeje®ee HeefjCeece He³ee&JejCe DeJeveerefle ceO³es ve neslee
He³ee&JejCe HetjkeÀ (Environmental friendly) Demelees. Lees[ke̳eele nîee Òeefleke=Àleer®ee ÒeecegK³eeves
Yej DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ GefÎ<ìe ®³ee HeefjHetleea yejesyej®e He³ee&JejCe j#eCe Je mebJeOe&ve nefjle
leb$e%eevee®ee JeeHej Je ef®ejbleve efJekeÀemeeJej efometve ³eslees.
2)ef®ejbleve efJekeÀeme Òeefleke=Àleer (Sustainable Development Model ):
GÐeesieOebÐeebvee meeceeefpekeÀ peyeeyeoe jer keÀe³e&¬eÀcee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®³ee Òeefleke=Àleer
(Model) ceO³es `ef®ejbleve efJekeÀeme Òeefleke=Àleer' ®eer meer. Dejme Je pes. ¬eÀe@GLej ³eebveer 2009 ceO³es
DeesUKe keÀ©ve efoueer. ef®ejbleve efJekeÀeme nîee mebkeÀuHeves®ee DebefiekeÀ ej nîee Òeefleke=Àleer ceO³es keÀjC³eele
Deeuee Deens. ef®ejbleve efJekeÀeme ner mebkeÀuHevee He³ee&JejCe HetjkeÀ Demetve DeeefLe&keÀ GefÎ<ìeb®³ee Hetle&les
yejesyej®e, meeceeefpekeÀ He³ee&JejCe Je meebmke=ÀeflekeÀ cetu³eeb®eer peHeCetkeÀ l³eeletve metef®e le kesÀueer Deens.
efvemeiee&®³ee efJeefJeOe meeOeve mebHeÊeer®ee GHe³eesie keÀjleevee He³ee&JejCee®eer neveer nesCeej veener ³ee®eer o#elee
nîee Òeefleke=ÀefleÜejs Iesleueer peeles. ef®ejbleve efJekeÀeme Òeefleke=Àleer Üejs meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
DebceueyepeeJeCeer keÀjC³ee®³ee He×leer®eer JewefMe<ìîes Keeueerue ÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1) J³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀ GefÎ<ìeb®eer Hetle&lee ner l³ee®³ee DeefmlelJeekeÀefjlee Je efJekeÀemeekeÀefjlee
cetueYetle Demeleele.
2) He³ee&JejCee®ee mecelee sue jeKeC³eekeÀefjlee He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve ns Heg{erue efHe{îeeb®³ee
¢<ìerves cenÊJee®es ceeveues Deens.
3) meceepeeleu³ee meJe& IeìkeÀebvee meeceeefpekeÀ v³ee³e osJetve oeefjêîe efvecet&ueve Je ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es
mebj#eCe ns nîee Òeefle ke=Àleer®es cetueYetle JewefMe<ìîe Deens.
4) meebmke=ÀeflekeÀ Je DeO³eeeflcekeÀ cetu³eeb®ee efJekeÀeme Je peleve, GÐeesieeb®³ee meeceeefpekeÀ cetu³eeb®ee
DeJeuebye Je J³ekeÌleeRvee l³ee ÒekeÀej®eer JeeieCetkeÀ ner nîee Òeefleke=ÀleerÜejs meeO³e keÀjeJe³ee ®eer JewefMe<ìîes
cnCelee ³esleerue.
Lees[ke̳eele , ef®ejbleve efJekeÀemee®es mJeHve meekeÀej keÀjC³eemeeþer nîee Òeefleke=Àleer®ee GHe³eesie
kesÀuee peelees. GÐeesieOebÐee®³ee Jeeì®eeueer ceO³es DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ GefÎ<ìeb®eer meebie[ Ieeuet ve ceeveJe
peeleer®³ee keÀu³eeCee®ee ceeie& efvecee&Ce keÀjC³ee®es GefÎ<ì nîee Òeefleke=ÀleerceO³es Deens. yeN³ee®e JesUsme
DeeefLekeÀ Je meeceeefpekeÀ GefÎ<ìs ner HejmHej efJejesOeer pejer Yeemele Demeueer lejer l³eeb®ee cesU IeeueC³ee®es
keÀe³e& J³eJemLe eHekeÀeme keÀjeJes ueeieles.
nîee ef®ejbleve efJekeÀemee®³ee Òeefleke=ÀleerÜejs Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®ee SkeÀ J³eeHekeÀ
¢<ìerkeÀesve efmJekeÀejuee iesuee Deens. Hejblet nîee meeþer vescekesÀ keÀe³e keÀje³e®es efkebÀJee keÀesCel³ee iees<ìeR® ee
l³eele DebleYee&Je nesF&ue nîee®es meefJemlej efJeMuesHe³ee&JejCee®ee Nneme nesJet ve³es Je Heg{erue efHe{îeebvee meJe& vewmeefie&keÀ meeOevemeecegûeer efceUeJeer l³eemeeþer l³ee®es
mebJeO e&ve keÀjC³ee®es efJeefJeOe mHe<ì Demes ceeie& nîee Òeefleke=Àleerle Dee{Ule veener; ner l³ee Òeefleke=Àleer®eer
ce³ee&oe®e cnCeeJeer ueeiesue.munotes.in

Page 98

983)ke@Àjesue®es ®eej IeìkeÀ Òeefleke=Àleer (Four -factors model of Carrol ):
ke@Àjesue nîeebveer ceeb[uesu ³ee ®eej IeìkeÀ Òeefleke=ÀleerÜejs meefJemlejefjl³ee J³eJemee³ee®es
meceepeeyeÎue Demeuesues oeef³elJe mHe<ì kesÀues peeles. DeeefLe&keÀ, keÀe³eosMeerj, veweflekeÀ Je Ssef®íkeÀ Demes
®eej IeìkeÀ efkebÀJee mlebYe nîee Òeefleke=Àleerle meeceeJeues Deens. nîe e Òeefleke=ÀleerÜejs Òel³e#eele Òeceb[Uele
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerkeÀ[s HeenC³ee®ee SkeÀ ¢<ìerkeÀesve efceUlees. nîee Òeefleke=Àleerleerue Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es
kesÀuesues meefJemlej JeCe&ve ns l³ee®es JewefMe<ì ceeveues peeles.
Keeueerue Deeke=Àleer Üejs ke@Àjesue®eer Òeefleke=Àleer mHe<ì nesles.
DeeefLe&keÀ peyeeyeoejerceO³es J³eJemee³eeves meceepee®³ee iejpes®³ee Jemletb®es GlHeeove keÀ©ve veHeÀe
efceUefJeC³ee®ee GÎsMe ceeb[uee Deens. pes J³eJemee³e nîeeceO³es keÀceer He[leele les DekeÀe³e&#ec ec n C e t v ei e C e u e s
peeleele Je l³eebvee efJeefJeOe meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee HetCe& keÀjlee ³esle veenerle. l³ee Òeefleke=Àleerleerue ogmeje
cenÊJee®ee IeìkeÀ -keÀe³eosMeerj peyeeyeoejer cnCepes J³eJemee³eeves l³eeb®ee DeeLee|keÀ peyeeyeoeN³ee keÀe³eoe
Je efve³ece nîeeb®³ee Debleie&le®e HetCe& kesÀu³ee Heeefnpesle. veweflekeÀ peyeeyeoeN³ee nîee DeefueefKele mJeªHee®³ee
JeeieCetkeÀer meboYee&leerue cetu³es Je He×leer Demeleele. Ssef®íkeÀ peyeeyeoeN³ee nîee J³eJemee³ee®³ee Oece&oe³e
mJeªHee®³ee efJeefJeOe ³ eespeveeb®ee J³eJemee³eeves kesÀuesuee efmJekeÀej Demelees. Jejerue Deeke=Àleer ceOetve
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®ee Òel³eskeÀ IeìkeÀe®es ÒeceeCe mHe<ì nesles.
4)3 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Òeefleke=Àleer (3C S RM O D E L ):
2006 ceO³es ceesnve DeeefCe efj®e[& nîee efJe®eejJebleebveer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Je l³ee®³ee
[eJeHes®eeb®eer DebceueyepeeJeCeer nîeebceOeerue leHeÀeJele otj keÀ©ve J³eJemLeeHekeÀebvee SkeÀ ceeie&oMe&keÀ ÒeCeeueer
meeceeefpekeÀ GefÎ<ìs ³ee®ee cesU SkeÀe®e JesUsme Ieeuet ve Jee{l³ee veweflekeÀ cetu³eeb®ee DeHes#ee keÀMee HetCe&
keÀjlee ³esleerue ns mHe<ì kesÀues. Keeueerue Deeke=ÀleerÜejs 3C S RM O D E L ner mebkeÀuHevee mHe<ì
nesF&ue.munotes.in

Page 99

99
Jejerue 3C S RM O D E L ceOetve legueveelcekeÀ DeY³eeme kesÀu³eme SkeÀ®e meb%es®ee JeeH ej
keÀ©ve Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es leerve JesieUs ¢<ìerkeÀesve efometve ³esleele. lemes®e nîee
Òeleerke=ÀleerÜejs Òeceb[U meeceeefpekeÀ, peyeeyeoejer®³ee mebkeÀuHeves®eer DemeesefDeeke=Àleer®³ee He=Le:keÀjCee letve Òel³eskeÀ IeìkeÀe®ee DemeCeeje mebyebOe Je yeebefOeuekeÀermeg×e mHe<ì nesles. ceveesje
Òeefleke=Àleerletve meJee&le cenÊJee®es DeeefLe&keÀ GefÎ<ì, l³ee KeeueesKeeue keÀe³eosMeerj, veweflekeÀ Je meJee&le keÀceer
ÒeceeCeele Oece&oe³e IeìkeÀe®ee GuuesKe efomelees. SkeÀceskeÀebvee ísoCeejer Jelet&Us Òeefleke=Àleer ns efJeefJeOe
IeìkeÀeb®es HejeJeuebefyelJe oMe&efJeleele. lej keWÀêer³e Jele&tUebceOetve keWÀefêle ÒeceeCe ns efJeefJeOe IeìkeÀebyeeyeleerle
mHe<ì nesles.
5)He³ee&JejCe SkeÀeeflcekeÀlee Je me ceepe Deejesi³e Òeefleke=Àleer (Environmental
Integriety & Community Health Model)
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee Òeefleke=ÀleeRceO³es He³ee&JejCe SkeÀeeflcekeÀlee Je meceepe
Deejesi³e ner Òeefleke=Àleer js[ceve nîee efJe®eejJebleeves ceeb[ueer. DecesefjkesÀleu³ee yengleebMe kebÀHev³eebveer nîee
Òeefleke=Àleer®ee efmJekeÀej kesÀuesuee Deens. Òeceb[Ue®³ee efJeefJeOe GefÎ<ìebceOetve He³ee&JejCe SkeÀeeflcekeÀlee Je
ceeveJeer Deejesi³e nîee oesve IeìkeÀebkeÀ[s ue#e osC³eemeeþer J³eJemee³e ceole keÀjle es. Òeceb[U He³ee&JejCee®³ee
efJeefJeOe ³eespevee mebj#eCeekeÀefjlee Je mebJeOe&ve efJekeÀefmele kesÀu³ee peeleele. lemes®e efvejesieer ceeCemes ner
DeefOekeÀ keÀe³e&#ecelesves Je ®eebieues keÀece keÀ© MekeÀleele. nîee ceeie&oMe&ve lelJee®ee DeJeuebye meec eeefpekeÀ
Deejesi³e megOeejCesmeeþer kesÀuee peelees. l³eecegUs Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeJeuebefyelJee®ee ueeYe ne
J³eJemee³eeme meg×e efceUlees.munotes.in

Page 100

1006)Òeceb[U veeieefjkeÀlJe Òeefleke=Àleer (Corporate Citizenship Model ):
nîee Òeefleke=Àleerve gmeej Òeceb[U ner meceepee®ee veeiejerkeÀ Deens Je l³eeme Keeueerue ®eej DeìeR®eer
Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles.
1) efve³eefceleHeCes meceeOeeveekeÀejkeÀ Hetle&Lee
2) ef®ejbleve DeeefLe&keÀ keÀe³e&Jeener
3) veweflekeÀ ke=Àleer
4) ®eebieueer Jele&CetkeÀ
Jejerue meJe& Deìer HetCe& keÀjC³eemeeþer J³eJemee³eeme efJeefJeOe meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee Heej
Hee[eJ³ee ueeieleele.
7)YeeieOeejkeÀ Je DeeOeejmlebYe Òeefleke=Àleer (Stock holders & Stake holders
model ):
YeeieOeejkeÀ Je DeeOeejmlebYe Òeefleke=À leer Deeke=ÀleerÜejs KeeueerueÒeceeCes oMe&efJelee ³esF&ue.
mJele:
(Self)1
GlHeeokeÀlee
(Proctivism )2
ÒeieleMeeruelee
(Progressivism )jme IesCes
(Interest )ÒesjkesÀ
(motives)
veweflekeÀ
(Moral )3
Oece&oe³e
(Philonthropy )4
veweflekeÀ DeeoMe&lee
(Ethical Idealism )keÀle&J³e
(Duty )
GlHeeokeÀlee ns keÀesCel³eener GÐeesiemebmLes®es ÒeeLeefcekeÀ GefÎ<ì ceeveues peeles Je l³eeletve
DeefOekeÀeefOekeÀ veHeÀe efceUefJeuee peelees. ÒeieleerMeeruelee ne ogmeje IeìkeÀ Demetve l³eeÜejs Òeceb[Ueme
mJele: ®³ee Jele&CegkeÀerletve jme IesJetve keÀece keÀjeJes ueeieles Je meceepee®³ee keÀu³eeCeemeeþer JeeHej keÀjeJee
ueeielees. Oece&oe³e ³eespeveebÜejs efJeefJeOe DeeOeejmlebYeevee neleeUeJes ueeieles. J³eJemee³ee®³ee efJeefJeOe
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀ uHeebÜejs veweflekeÀ oeef³elJe HetCe& keÀjeJes ueeieles. veweflekeÀ DeeoMe&lee nîee ®eewL³ee
IeìkeÀe®eer mebueivelee ner J³eJemee³eeves efceUefJeuesu³ee veHe̳ee®³ee efJeYeeieCeerMeer Demetve ceeveJeer
keÀu³eeCeemeeþer l³ee®ee ³eesi³e lees efnmmee JeeHejue ei e s u e eH e e e f n p e s .
8)Oece&oe³e ³eespevee Òeefleke=Àleer (Philanthropic model) :
nîee Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Òeefleke=Àleer®ee Yej J³eJemee³ee®³ee Oece&oe³e ³eespeveebJej
Demelees. J³eJemee³ee®es cetU GefÎ<ì DeeefLe&keÀ Òeieleer Demetve ve HeÀe efceUefJeCes J³eJemee³ee®³ee efJemleej Je
efJekeWÀêerkeÀjCeemeeþer DeeJeM³ekeÀ þjles. J³eJemee³eeves efceUefJeuesu³ee veHe̳ee®ee ³eesi³e lees efnmmee Oece&oe³e
³eespeveebJej Ke®e& nesCes DeHesef#ele Deens. pemes Deejesi³e, efMe#eCe, oeefjêîe, efvecet &ueve, yesjespeieej
ÒeefMe#eCe, F. meeþer osCei³ee efceUefJeuesu³ee veHe̳eeletve osCes DeeJeM³ekeÀ þjles. YeejleeceO³es kebÀHeveer
keÀe³eoe, 2013 keÀuece 135 vegmeej efceUefJeuesu³ee veHe̳ee®³ee keÀceerle keÀceer 2… (ceeieerue leerve
Je

Page 101

1019)veweflekeÀ Òeefleke=Àleer (Ethical Model) :
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ceO³es veweflekeÀ cetu³eeb®ee DeJeuebye ne veweflekeÀ Òeefleke=Àleer®ee
Deelcee Deens . nîeeÜejs meceepee®³ee efJeefJeOe peyeeyeoeN³ee J³eJemee³e Ssef®íkeÀ efjl³ee efmJekeÀejlees. meceepe
ne J³eJemee³eekeÀ[tve efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee DeHes#ee keÀjerle Demelees. l³ee DeHes#eeb®eer Hetle&lee veweflekeÀ¢<ìîee
J³eJemee³eeves keÀjCes DeefYeÒesle Demeles. J³eJemee³e ne meceepee®³ee ceeuekeÀer®³ee efJeefJeOe meeOevemebHeÊeer®ee
efJeMemle Demetve l³ee®ee HeÀe³eoe meJe& IeìkeÀebHe³e¥le Heesn®eefJeC³ee®es keÀe³e& J³eJemee³eele keÀjeJes ueeieles.
10)Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer veJeerve Òee fleke=Àleer (New model of CSR) :
Òebce[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer Gl¬eÀebleer ner keÀeueceeveevegmeej nesle iesueer Deens. HeÀej
HetJeea, J³eJemee³e keÀesCeleerner meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner Ssef®íkeÀefjl³ee efmJekeÀejC³eeme le³eej veJnleer.
Hejblet efJeefJeOe DeeOeejmlebYee®³ee Jee{l³ee oyeeJeecegUs J³eJemee³eeme veweflekeÀ¢<ìîee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
ner keÀeceieej, ûeenkeÀ, mejkeÀej Je meceepee®³ee yeeyeleerle efmJekeÀejCes Yeeie He[ues. l³eevegmeej Deelee
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee efJeefJeOe Òeefleke=Àleer DeeHeCe ceeies Heeefnu³ee ÒeceeCes Òe®eefuele Demetve l³eele
veeefJev³elee ³esle Deens. Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee veJeerve Òeefleke=Àleer®eer ceeb[Ceer Keeueerue
Deeke=ÀleerÜejs kesÀueer peeles.
yeUkeÀì
(Strong )meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
(+)meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
(-)
DeeefLe&keÀ #ecele e
(Financial
Capacity)keÀcepeesj
(Poor )meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
(-)meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
(+)
Jejerue Deeke=ÀleerÜejs veJeerve meeceeefpekeÀ Òeefleke=Àle erletve DeeefLe&keÀ #ecelee Je veweflekeÀlee nîeeb®ee
mebyebOe DeOeesjsefKele keÀ©ve l³eeJej DeeOeeefjle meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer Hetle&lee keÀceer DeefOekeÀ ÒeceeCeele
oMe&efJeC³eele Deeueer Deens. J³eJemee³ee®eer DeeefLe&keÀ #ecelee Je veweflekeÀle e HeeleUer pej oesvner yeUkeÀì
Demeleerue lej®e meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner Heej Hee[ueer peeles, Dev³eLee J³eJemee³e meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer efmJekeÀejC³eeme DemeceLe& þjlees.
5.8Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Jee{er®es IeìkeÀ (DRIVERS OF
CSR)
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer nîee mebkeÀuHeves®es cenlJe keÀeueceeveevegmeej Jee{le®e Deeues
Deens. l³eemeeþer peyeeyeoej Demeuesu³ee IeìkeÀeb®es efJeJes®eve DeeHeCeebme Keeueerue ÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1)mejkeÀejves kesÀuesues keÀe³eos (Government Legislation) :
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 DevJe³es Òel³eskeÀ kebÀHeveeruee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Hetle&lee keÀjCes
yebOevekeÀejkeÀ Deens. keÀuece ¬eÀceebkeÀ 135 kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ÒeceeCes p³ee J³eJemee³ee®eer Guee{eue
1000 keÀesìer ª efkebÀJee ceeueceÊee cetu³e 500 keÀesìer Je efveJJeU veHeÀe 5 keÀesìer Hes#ee DeefOekeÀ (ceeieerue
leerve Je³eespeveebJej Ke®e& keÀjCes yebOevekeÀejkeÀ De ens.munotes.in

Page 102

1022)ûeenkeÀeb®³ee J³eJemee³eekeÀ[tve DeHes#ee (Customer’s Exceptations of
Firms ):
ûeenkeÀ ne SkeÀ J³eJemee³ee®ee cenÊJee®ee DeeOeejmlebYe Demetve l³eeb®³ee J³eJemee³eekeÀ[tve
DemeCeeN³ee DeHes#ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Heej Hee[C³eeme Yeeie He[ leele. pemes Jemlegb®ee efve³eefcele
HegjJeþe, JeepeJeer efkebÀceleer, He³ee&JejCeHegjkeÀ GlHeeove He×leer, meeOevemebHeÊeer®ee He³ee&Hle GHe³eesie F.
ûeenkeÀebvee J³eJemee³eekeÀ[tve pej DeHes#eeHetefle& nesJet MekeÀueer veener lej Flej He³ee&³eeb®ee MeesO e
l³eeb®³eekeÀ[tve Iesleuee peelees. l³eecegUs ûeenkeÀ DeHes#ee HetCe& keÀjC³eekeÀ[s ue#e osleele.
3)ûeenkeÀ oyeeJe ieì (Consumer Lobby Groups ):
ceeieerue IeìkeÀebmeesyele®e, Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Jee{C³eeme Fbìjvesì Je meeceeefpekeÀ
ceeO³eces peyeeyeoej Deensle. meeceeefpekeÀ ceeO³eceebÜejs oyeeJe ieì le³eej keÀjCes Je l³ee ceeO³eceeletve l³eeb®eer
GefÎ<ìs meeO³e keÀjCes menpe Meke̳e nesles. p³ee ceO³ece efkebÀJee ceesþîee kebÀHeveer, He³ee&JejCeeJej efJeHeefjle
HeefjCeece keÀjerle Deme leele l³eebvee meceepeceeO³eceebÜejs OeejsJej Oejues peeles.
4)peeieeflekeÀerkeÀjCe (Globalisation ):
peeieeflekeÀerkeÀjCe ne SkeÀ Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerJej HeefjCeece keÀjCeeje IeìkeÀ Deens.
peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs Deeblejje<ì^er³e keb ÀHev³ee DeefOekeÀ Hewmee Je meÊes®ee JeeHej keÀ©ve efJeMesefJekeÀmeveMeerue osMeebJej meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee ³eespeveebÜejs ÒeYeeJe ìekeÀleele. lemes®e oesve
osMeebceOeerue mebmke=Àleerleerue leHeÀeJele nîeecegUs meg×e Òeceb[U meeceeefpekeÀ p eyeeyeoejer SkeÀ eqkeÌue<ì
Òeef¬eÀ³ee nesles. yengje<ì^er³e kebÀHev³eekeÀ[erue ceeueceÊee, meÊee Je Hewmee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee ³eespevee
Jee{erme keÀejCeerYetle þjles.
5)He³ee&JejCee®ee meceleesue (Environmental Degradation ):
J³eJemee³e GÐ eesieOebÐeebkeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej nesCeeje FbOevee®ee JeeHej, nesCeejs ÒeotJe Jee³etªHeer keÀ®eje, nJeeceeve yeoue, Jee{les leeHeceeve, vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®eer Ieì F. ÒeMveebcegUs
kebÀHeveer®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®ee Òe Mve SsjCeerJej Deeuee Deens. J³eJemee³eeme mLeeefvekeÀ ueeskeÀebkeÀ[tve
menkeÀe³e& efceUefJeC³eekeÀefjlee l³eeb®es ÒeMve mees[efJeCes Je He³ee&JejCe meceleesue meeOeCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
6)Òeceb[U Òeeflecee (Corporate Image ):
Deepe®³ee efmLeleerle G ÐeesieOebos DeeHeu³ee DeeOeejmlebYee®³ee yeeyeleerle KetHe peeieªkeÀ
Demeleele. ûeenkeÀ, keÀeceieej, iegbleJeCetkeÀoej, efJeÊeer³emebmLee, meceepeceeO³eces, mejkeÀej F. IeìkeÀ
J³eJemee³eekeÀ[tve meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es Heeueve keÀjC³eeme J³eJemee³eem e Yeeie Hee[leele. l³eecegUs
yengleskeÀ GÐeesiemebmLee Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerkeÀ[s efJeMes³eespeveebJej ®eebieueer jkeÌkeÀce Ke®e& keÀjleele. He³ee&³eeves l³ee®ee HeÀe³eoe meceepeeleerue meJe& IeìkeÀebmeesyele
J³eJemee³eeme meg×e neslees.
7)ceeefnleer®ee HegjJeþe (Flow of Information ):
Fbìjvesì Je Flej FueskeÌì^e@efvekeÌme ceeO³eceeb®ee GHe³eesie keÀ©ve efJeefJeOe ceeefnleer®eer GHeueyOelee
nesles. l³eecegUs p³ee J³eJemee³eekeÀ[tve veHe̳ee®eer efJeYeeieCee r HeejoMe&keÀ jerleerves nesle veener. l³eebvee
oerIe&keÀeueeJeOeerve mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles. GÐeesie J³eJemee³e efJeefJeOe efyeiej mejkeÀejer mebmLeebvee
(NGO) meeceeefpekeÀ keÀe³ee&keÀefjlee osCei³ee osJetve DeeHeueer peyeeyeoejer HetCe& keÀjleele.munotes.in

Page 103

1038)Òeceb[U mebmke=Àleer (Corporate Culture ):
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner Òeceb[U mebmke=Àleer Je G®®e J³eJemLeeHevee®eer cetu³es nîeebJej
meg×e DeeOeeefjle Deens. pemes jleve ìeìe, Deefpece Òescepeer, veeje³eCe cetleea, efjuee³evm eF .
DeemLeeHeveebceOetve meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer yeeyele meceepeeefYecegKe mebmke=Àleer peesHeemeueer peeles. nîee
J³ekeÌleeRkeÀ[tve GoejHeCes meceepee®es ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer osCei³ee efou³ee peeleele.
9)Deeblejje<ì^er³e ceevekesÀ (Internation al Standarisation ):
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer cetu³es, ceeie&oMe&keÀ lelJes Je ÒeceeCes ner Deeblejje<ì^er³e
mlejeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ þjleele. Deeblejje<ì^er³e kebÀHev³ee mJele:®eer Je
je<ì^e®eer Òeeflecee m eebYeeUC³eekeÀefjlee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee ³eespevee jeyeJeleele.
10)meebmke=ÀeflekeÀ ÒeLee (Cultural traditions ):
Òel³eskeÀ osMeeleerue meebmke=ÀeflekeÀ ª{er, HejbHeje Je ÒeLee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee Jee{erme
keÀejCeerYetle þjleele. ieCesMeeslmeJe, veJeje$e -GlmeJe, ef¸emeceme F. meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee peHeC³eekeÀefjlee
J³eJemee³e osCei³ee osleele.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eekeÀefjlee efJeefJeOe Òeefleke=Àlee r®eer
(Models) ®e®ee& keÀje.
2) Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer Jee{ nesC³eeme keÀejCeerYetle Demeuesues IeìkeÀ efJeMeo keÀje.
5.9Yeejleeleerue Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerkeÀefjlee veeceebefkeÀle Heejleesef(PRESTIGIOUS A WARDS FOR CSR IN INDIA )
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerkeÀefjlee Yeejleele efJeefJeOe ÒekeÀej®eer HeeefjleesefkeÀeceefiejer keÀjCeeN³ee GÐeesiemebmLeevee efoueer peeleele. meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee kesÀuesu³ee
keÀeceefiejercegUs meJe&®e IeìkeÀebvee ueeYe nesle Demeu³eecegUs GÐeesieebvee ÒesjCee cnCetve efJeefJeOe mejkeÀejer Je
efyevemejkeÀejer HeeleUerJej je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e HegjmkeÀej / HeeefjleesefHegjmkeÀejebkeÀefjlee meeceeefpekeÀ peyee yeoejer #es$eele veeefJeC³eHetCe& efkebÀJee DeefleMe³e G®®emJeªHee®eer
keÀeceefiejer keÀjCeeN³ee J³eJemee³eeb®eer efveJe[ kesÀueer peeles.
1)Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer je<ì^er³e HegjmkeÀej (National CSR Awards) :
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerkeÀe fjlee ne HegjmkeÀej Yeejle mejkeÀej, kebÀHeveer keÀe³e&Jeener ceb$eeue³e
nîeeb®eskeÀ[tve efouee peelees . nîee Heeefjleesef

Page 104

104meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee keÀe³ee&le Glke=À<ìHeCee DeeCeC³eekeÀefjlee efJeefJeOe Ò ekeÀej®³ee GÐeesieebceO³es
mHeOee& efvecee&Ce keÀjCes.
GÐeesieebvee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer mebHetCe& Hee$e jkeÌkeÀce Ke®e& keÀjC³eeme Òeeslmeenve osCes.
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer keÀe³ee&®ee HeefjCeece, veeefJeC³elee, leb$e%eevee®ee GHe³eesie, H e³ee&JejCee®es ÒeMve,
ef®ejbleve efJekeÀeme F. leHeemetve IesCes.
GÐeesieeb®³ee efJeefJeOe meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespeveeb®ee HeÀe³eoe meceepeeleerue MesJe쮳ee
IeìkeÀebHe³e¥le Je osMeeleerue ogie&ce #es$eele Heesn®eefJeCes.
je<ì^er³e meeceeefpek eÀ peyeeyeoejer HegjmkeÀejekeÀefjlee Keeueerue ieìebceOetve Depe& YeeieefJeues
peeleele.
ceb$eeue³e / Yeejle mejkeÀej efJeYeeie
jep³e mejkeÀejs Je keWÀêMeeefmele ÒeosMe
J³eeJemeeef³ekeÀ mebmLee
je<ì^er³e mlejeJejerue GÐeesie Je J³eeHeej mebIeìvee pemes FICCI, CII, ASSOCHAM,
SIDBI, Yeejleer³e JeeefCep³e ceb[Us F.
veeceebkeÀve meeoj keÀjCeejer mebmLee JesieJesieUîee ieìebceOetve 10 ÒekeÀej®³ee HegjmkeÀejebkeÀefjlee
Depe& keÀ© MekeÀles. GÐeesie efkebÀJee J³eJemee³e meg×e mJeleb$eefjl³ee ³eesi³e l³ee ieìe meeþer HegjmkeÀejekeÀefjlee
Depe& keÀ© MekeÀleele. SketÀCe 20 ÒekeÀej®eer HeeefjleesefHegjmkeÀej ÒekeÀej (ieì) (Catagories of Awards) :
De)HegjmkeÀej meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Glke=À<ìlee HegjmkeÀej (Corporate Awards for
Excellence in CSR ):
nîee HegjmkeÀeje®eer Hee$elee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerJej Ke®e& kesÀuesu³ee jkeÀcesJej Keeueerue
ÒekeÀejs ®eej HegjmkeÀej DeeOeeefjle Deens.
De) 100 keÀesìer efkebÀJee l³eeHes#ee peemle jkeÌkeÀce CSR Jej Ke®e& keÀjCe eN³ee kebÀHev³ee
ye) 10 keÀesìer Hes#ee DeefOekeÀ Hejbleg 100 keÀesìer Hes#ee keÀceer Ke®e& keÀjCeeN³ee kebÀHev³ee
keÀ) 1 keÀesìer Hes#ee DeefOekeÀ Hejbleg 10 keÀesìer Hes#ee keÀceer Ke®e& keÀjCeeN³ee kebÀHev³ee
[) 1 keÀesìer Hes#ee keÀceer Ke®e& keÀjCe ejs GÐeesie
³eeHewkeÀer SkeÀ HegjmkeÀej ceO³ece Je ueIegGÐeesieebmeeþer jeKeerJe Demelees.
ye)ogie&ce / DeeJneveelcekeÀ YetYeeieele meeceeefpekeÀ keÀeceefiejer HegjmkeÀej (CSR Awards
for CSR in Difficult terrains ):
YeewieesefuekeÀ ¢<ìîee keÀþerCe D eLeJee ogie&ce Yeeieele efkebÀJee DeeJneveelcekeÀ #es$eele meeceeefpekeÀ
keÀe³e& keÀjCeeN³ee DeemLeeHeveebkeÀefjlee ne HegjmkeÀej efouee peelees. l³eeceO³es ÒeecegK³eeves Hee®e YeewieesefuekeÀ
#es$e meeceeJeues peeleele. nîeeceO³es SkeÀ HegjmkeÀej ceO³ece Je ueIeg GÐeesieebmeeþer jeKeerJe Demelees.munotes.in

Page 105

105De) GÊej Yeejle
ye) F&Meev³e Yeejle
keÀ) HetJe& Yeejle
[) HeefM®ece Yeejle
F) oef#eCe Yeejle
keÀ) je<ì^er³e Deûe¬eÀce #es$eele ³eesieoeve meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer HegjmkeÀej (CSR Awards
for contribution National Priority Areas ):
je<ì^er³e ¢<ìîee Deûe¬eÀce osC³eele Deeuesu³ee #es$eele Glke=À<ì keÀeceefiejer Je ³eesieoeve osCeeN³ee
DeemLeeHeveebkeÀefjlee ne HegjmkeÀej efouee peelees. nîeeceO³es 11 HegjmkeÀej efJeefJeOe #es$eele Òeeslmeenve
osC³eekeÀefjl ee efoues peeleele. nîeeceO³es SkeÀ HegjmkeÀej ueIeg Je ceO³ece GÐeesieekeÀefjlee jeKeerJe Demelees.
2)Yeejleer³e GÐeesie Je JeeefCep³e ceb[U mebIe HegjmkeÀej (Fedration of Indian
chambers of commerce & industry CSR awards ):
efHeÀkeÌkeÀer nîee mebmLe sÜejs Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer HegjmkeÀej ne Yeejleeleerue Heefnuee
HegjmkeÀej 1999 Heemetve meg© Peeuee. nîee HegjmkeÀeje®ee cegK³e GÎsMe Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
#es$eele GÐeesieekeÀ[tve keÀjC³eele ³esCeeN³ee Òe³elveeb®eer veeWo IesJe tve Òeeslmeenve osCes ne nes³e. ceeieerue
JeTEA, INFOSYS, TATA CHEMICALS, IISCO, GUJRAT AMBUJA
CEMENT, CAIRN INDIA GÐeesieebvee nîee HegjmkeÀejeves mevceeefvele kesÀues Deens.
FICCI -AWARDS ®es Keeueerue ÒekeÀejebceO³es efJelejCe kesÀues peeles.
De) efHeÀkeÌkeÀer meerSmeDeej ceefnuee meyeueerkeÀjCe HegjmkeÀej (FICCI CSR Award for
women empowerment)
ye) efHeÀkeÌkeÀer meerSmeDeej efMe#eCe Je keÀewMeu³e efJekeÀeme HegjmkeÀej (FICCI CSR Award f or
education & skill development)
keÀ) efHeÀkeÌkeÀer meerSmeDeej Deejesi³e, HeeCeer Je efve&peblegkeÀerkeÀjCe HegjmkeÀej (FICCI CSR Award
Health, Water & Sanitization)
[) efHeÀkeÌkeÀer meerSmeDeej He³ee&JejCe meblegueve HegjmkeÀej (FICCI CSR Award for
Environment Sustainability)
F) efHeÀkeÌkeÀer meerSmeDeej Flej HegjmkeÀej (for domain’s other than the above four
categories)
HeÀ) efHeÀkeÌkeÀer meerSmeDeej veeefJeC³elee HegjmkeÀej (FICCI CSR Award for exemplary
innovation)
ie) efHeÀkeÌkeÀer meerSmeDeej ueIeg Je ceO³ece GÐeesie HegjmkeÀej (FICCI CSR Award for small
& medium enterprise having turnover up to 200 cr. p.a.)
3)ieesu[ve efHekeÀe@keÀ De@Jee[& (Golden Peacocks Award ):
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer #es$eeleuee ne SkeÀ ceevee®ee HegjmkeÀej Deme tve lees Fbmìerìîegì
Dee@HeÀ [e³ejskeÌìme& ceeHe&Àle 1991 ceO³es meg© Peeuee. ceeieerue 29 Je

Page 106

106vesle=lJe Je Glke=À<þlee keÀefjlee je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e HeeleUerJej ceev³elee HeeJeuee Deens. nîee
HegjmkeÀejekeÀefjlee ojJe³esleele. p³ee kebÀHev³eebvee `ieesu[ve efHekeÀe@keÀ De@Jee[&' efceUlees l³eebvee SkeÀ Jepeeefnjele meeceûeerJej JeeHejlee ³eslees.
ieesu[ve efHekeÀe@keÀ De@Jee[& peieeleerue mlejeJej Keeueerue keÀejCeebcegUs efJeMesDeens.
ieesu[ve efHekeÀe@keÀ HegjmkeÀej efJepesl³ee®eer efveJe[ DeefleMe³e keÀeUpeerHetJe&keÀ Je HeejoMe&keÀ He×leerves
lep%e ueeskeÀebkeÀ[tve ke sÀueer peeles.
nîee De@Jee[&cegUs peeieeflekeÀ mlejeJej l³ee kebÀHeveer®eer ceev³elee Jee{les Je l³eeb®³ee GlHeeoveeme SkeÀ
cegêe efJeMJeemeen&lee efceUles.
HegjmkeÀej efJepesl³ee DeemLeeHevesme SkeÀ JeefceUlees.
HegjmkeÀeje®³ee ceeveebkeÀve Depee&keÀefjlee mebHetCe& keÀce&®eeN³eeb®eer SkeÀ ìerce le³eej nesJetve l³ee kebÀHeveer®³ee
Debleie&le J³eJemLee ÒeCeeueerle megOeejCee nesles.
pejer Depe& keÀjCeeN³ee kebÀHeveerme HegjmkeÀej ef ceUeuee veener lejer peeieeflekeÀ mlejeJej SkeÀ opee& Je
mevceeve efceUlees.
`ieesu[ve efHekeÀe@keÀ De@Jee[&' Keeueerue #es$eele meeceeefpekeÀ keÀeceefiejer keÀjC³eekeÀefjlee efoues
peeleele.
1. ieesu[ve efHekeÀe@keÀ He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve HegjmkeÀej -je<ì^er³e
2. ieesu[ve efHekeÀe@keÀ Deejesi³e Je megjef#elelee HegjmkeÀej -je<ì^er³e
3. ieesu[ve efHekeÀe@keÀ veeefJeC³elee HegjmkeÀej -je<ì^er³e
4. ieesu[ve efHekeÀe@keÀ Gpee& keÀe³e&#ecelee HegjmkeÀej -je<ì^er³e
5. ieesu[ve efHekeÀe@keÀ Òeceb[U efve³eceve Glke= À<þlee HegjmkeÀej -je<ì^er³e
6. ieesu[ve efHekeÀe@keÀ Òeceb[U efve³eceve Glke=À<þlee HegjmkeÀej -peeieeflekeÀ
7. ieesu[ve efHekeÀe@keÀ ef®ejbleve efJekeÀeme HegjmkeÀej -peeieeflekeÀ
8. ieesu[ve efHekeÀe@keÀ ef®ejbleve efJekeÀeme HegjmkeÀej -peeieeflekeÀ
9. ieesu[v e efHekeÀe@keÀ Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer HegjmkeÀej -je<ì^er³e
10.ieesu[ve efHekeÀe@keÀ Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer HegjmkeÀej HegjmkeÀej -peeieeflekeÀ
11.ieesu[ve efHekeÀe@keÀ ceeveJeer mebmeeOeve HegjmkeÀej -je<ì^er³e
12.ieesu[ve efHekeÀe@keÀ p eesKeerce J³eJemLeeHeve HegjmkeÀej -je<ì^er³e
13.ieesu[ve efHekeÀe@keÀ veeefJeC³elee J³eJemLeeHeve HegjmkeÀej -je<ì^er³e
14.ieesu[ve efHekeÀe@keÀ je<ì^er³e iegCeJeÊee HegjmkeÀej -je<ì^er³e
15.ieesu[ve efHekeÀe@keÀ J³eJemee³e Glke=À<þlee HegjmkeÀej -je<ì^er³e
16.ieesu[ve efHekeÀe@keÀ je<ì^er³e ÒeefMe#eCe HegjmkeÀej -je<ì^er³e
17.ieesu[ve efHekeÀe@keÀ veeefJeC³elee GlHeeove Je mesJee HegjmkeÀej -je<ì^er³emunotes.in

Page 107

1074)ASSOCHAM meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer HegjmkeÀej (ASSOCHAM Awards
for CSR ):
The Associated chambers of commerc e and Industry of india
(ASSOCHAM) ner SkeÀ Yeejleeleerue J³eeHeejer mebIeìveeb®eer efMeKej mebmLee Deens. nîee
mebmLeskeÀ[tve meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer #es$eele keÀece keÀjCeeN³ee GÐeesieebvee `meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
Glke=À<þlee HegjmkeÀej' efouee pe elees. l³ee®eyejesyej ASSOCHAM keÀ[tve Keeueerue meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer #es$eele GÊece keÀeceefiejer keÀjC³eekeÀefjlee HegjmkeÀej efoues peeleele.
GÊece meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Heg{ekeÀej HegjmkeÀej
GÊece GlHeeove veeefJeC³elee J³eJemee³e HegjmkeÀ ej
GÊece opee& peleve J³eJemee³e HegjmkeÀej
GÊece iegCeJeÊee J³eJemLeeHeve J³eJemee³e HegjmkeÀej
5)meerSmeDeej FbcHe@keÌì De@Jee[& (CSR Impact Awards ):
meerSmeDeej FbcHe@keÌì HegjmkeÀej ne NGOBOX nîee mebmLeskeÀ[tve Hegjmke=Àle kesÀuesuee Deens.
lemes®e oeueefce³ee Yeejle HeÀeGb[sMeve nîee mebmLes®ee meg×e menYeeie meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer #es$eele
Òeeslmeenve osC³eekeÀefjlee nîee HegjmkeÀejele Deens. efJeefJeOe GÐeesieeb®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHeeb®ee
nesCeeje HeefjCeece Je yeng -DeeOee jmlebYe ¢<ìerkeÀesve Glke=À<ì efjl³ee osCeeN³ee GÐeesieebkeÀefjlee nîee
HegjmkeÀeje®es veeceebkeÀve kesÀues peeles.
nîee HegjmkeÀeje®eer GefÎ<ìs KeeueerueÒeceeCes Deensle.
GÊece Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHe MeesOeCes
meerSmeDeej ÒekeÀuH eeb®eer ³eMeefmJelee DeOeesjsefKele keÀjCes
meerSmeDeej ÒekeÀuHeeb®eer HeefjCeecekeÀejkeÀlee Jee{efJeC³eemeeþer Òeeslmeenve osCes
G®®e opee&®³ee meerSmeDeej ÒekeÀuHe HeefjCeece osCeeN³eeb®ee mevceeve keÀjCes.
meerSmeDeej -®eebieu³ee ÒeLeeb®es nmleeblejCe / efJeefvece³e keÀjCes
Keeueerue meeceeefpekeÀ #es$eele ns HegjmkeÀej efoues peeleele.
Deejesi³e o#elee (Health care)
efMe#eCe (Education)
keÀewMeu³e efJekeÀeme (Skill Development)
peerJeve ®eefjleeLe& (Livelyhoods)
He³ee&JejCe (Environment)
Jee@Me (Water, Sanitization & Hygiene)
ceefnuee meyeueerkeÀjCe (Women Empowerment)
ûeeceerCe efJekeÀeme (Rural Development)
efJeMes

Page 108

108keÀce&®eejer mJe³ebmesJekeÀ Heg{ekeÀej (Employee Volunteering Initiatives)
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyee yeoejer ÒekeÀuHe (CSR Projects of the year)
efJeMesmeerSmeDeej HeÀeGb[sMeve Dee@HeÀ o F&³ej
meerSmeDeej yesmì FbcHe@keÌì Dee@HeÀ o F&³ej
meerSmeDeej FbHueerceWefìbie Spevmeer Dee@HeÀ o F&³ej
6)F&F&HeÀ meerSmeDeej De@Jee[&me (Global CSR A wards by EEF ):
Gpee& Je He³ee&JejCe HeÀeGb[sMeve (Energy & Environment Foundations)
ceeHe&Àle peeieeflekeÀ mlejeJej ns HegjmkeÀej efoues peeleele. p³ee GÐeesieebkeÀ[tve J³eJemee³ee®es YeefJeleJ³e
veweflekeÀ cetu³eeb®³ee, HeejoMe&keÀ He×leerves ef®ejblev e efJekeÀemeekeÀ[s DeeCeues peeles l³eeb®³ee mevceeveeLe& ne
HegjmkeÀej peeieeflekeÀ HeeleUerJej efouee peelees. J³eeJemeeef³ekeÀ ®eUJeUerme Òeeslmeenve osCeeje ne
Deeblejje<ì^er³e HegjmkeÀej ceeveuee peelees.
nîee HegjmkeÀeje®es keWÀefêle IeìkeÀ Keeue erueÒeceeCes Deensle.
meerSmeDeej J³eJemLeeHeve
J³eJemee³eele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es SkeÀef$ekeÀjCe
mLeeefvekeÀ ueeskeÀeb®³ee Je #es$eeb®³ee efvekeÀ[ervegmeej meerSmeDeej
Deejesi³e efJecee keÀe³e&¬eÀce
KesU Je ¬eÀer[e keÀe³e&¬eÀce
jespeieej efveefc e&leer keÀefjlee meerSmeDeej
ef®ejbleve Goj efveJee&n, efMe#eCe Je Deejesi³e keÀe³e&¬eÀce
DeeHeueer J³eJemLeeHeve Je DeeefCeyeeCeer keÀeUeleerue mesJee
Hee$elee (Eligibility) :
nîee HegjmkeÀejekeÀefjlee meJe& #es$eeleerue meeJe&peefvekeÀ, Keepeieer, ce esþs Je ceO³ece DeeefCe ueIeg
GÐeesieOebos veeceebkeÀve Depe& Ye© MekeÀleele. lemes®e GÐeesie ns GlHeeove efkebÀJee mesJee efveefce&leerMeer efveie[erle
Demet MekeÀleele. pes GÐeesie ®eebieu³ee ÒeLeeb®ee DeJeuebye keÀ©ve Flej GÐeesieebkeÀefjlee DeeoMe& þjl eele
l³eebvee Òeeslmeenve osC³ee®ee GÎsMe nîee HegjmkeÀejeceeies Deens. l³eecegUs J³eJemLeeHeve, mebyebefOele mebIe,
keÀce&®eejer Je meJe& DeeOeejmlebYeebvee veweflekeÀ Òeeslmeenve efceUles.munotes.in

Page 109

109DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Yeejleeleerue Òeceb[U me eceeefpekeÀ peyeeyeoejer keÀefjlee Demeuesu³ee veeceebefkeÀle HeeefjleesefìerHe efuene.
5.10 meejebMe (SUMMARY )
keÀesCeleener J³eJemee³e ne l³ee®³ee meYeesJeleeue®³ee meeceeefpekeÀ IeìkeÀebHeemetve DeefueHle jent
MekeÀle veen er; keÀejCe J³eJemee³e ne DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efjl³ee meceepee®ee DeefJeYeep³e IeìkeÀ Deens.
meceepeeceO³es iegbleJeCetkeÀoej, ûeenkeÀ, keÀeceieej Je mejkeÀej nîeeb®ee meceeJesMe neslees. meceepee®³ee nîee
efJeefJeOe IeìkeÀeb®³ee J³eJemee³eekeÀ[tv e JesieJesieUîee DeHes#ee Demeleele. l³eecegUs nîee J³eJemee³ee®³ee
DeeOeejmlebYe IeìkeÀeb®³ee yeouee®eer, GVeleer®eer Je efJekeÀemee®eer oKeue J³eJemee³eeves Iesleueer Heeefnpes.
l³ee®eyejesyej He³ee&JejCe yeouee®eer Je mebj#eCee®eer meg×e peyeeyeoejer Ie sleueer Heeefnpes. l³eemeeþer
J³eJemee³eeves efJeefJeOe keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeCes DeeJeM³ekeÀ þjles. Lees[ke̳eele nîee DeeOeejmlebYe IeìkeÀeb®³ee
meboYee&leerue peyeeyeoeN³ee nîee J³eJemee³ee®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoeN³ee cnCetve DeesUKeu³ee peeleele.
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es GefÎ<ì ns J³eJemee³ee®³ee ke=ÀleerceOetve efJeefJeOe DeeOeejmlebYeeb®³ee
ÒeieleerkeÀefjlee Je He³ee&JejCee®³ee mebj#eCeekeÀefjlee Òe³elve keÀjCes Je ³eesieoeve osCes nes³e. nîee meJe&
DeeoejmlebYeeb®³ee DeHes#ee Je iejpe eb®ee DeY³eeme nîee ÒekeÀjCeele DeeHeCe kesÀuee Deens. lemes®e Òeceb[U
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®eer efJeefJeOe Òeefleke=Àleer, l³ee®es cenlJe, Òeceb[U ueeskeÀkeÀu³eeCe ³ee IeìkeÀeb®ee meg×e
Dee{eJee Iesleuesuee Deens. Yeejleeleerue Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerkeÀefjlee Demeuesu³ee veeceebefkeÀle
Heeefjleesef5.11 Jemletefve<þ ÒeMve
De) Keeueerue efouesu³ee He³ee&³ee bceOetve ³eesi³e He³ee&³e e®eer efveJe[ keÀ©ve efJeOeeve HetCe& keÀje.
1) õõõõ keÀe³eÐeevegmeej meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es oeef³elJe ns Òeceb[UebJej yebOevekeÀejkeÀ
Deens. (kebÀHeveer keÀe³eoe 2013, ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe 1986, Sce.Deej.ìer.Heer. keÀe³eoe
1969)
2) kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ®³ee õõõ keÀueceevegmeej meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer oeef³elJe
yebOevekeÀejkeÀ Deens. (135, 49, 45)
3) Òeceb[Ue®³ee DeeOeejmlebYeeyeeyele Demeuesueer peyeeyeoejer cnCepes õõõõ nes³e.
(meerSmeDeej, meerDeejSce, keÀeHeexjsì ieJn&vemed)
4) Òeceb[U meeceeefpekeÀ p eyeeyeoejer je<ì^er³e HegjmkeÀej ne õõõõ mebmLesceeHe&Àle efouee peelees.
(kebÀHeveer keÀe³e&Jeener ceb$eeue³e, efHeÀkeÌkeÀer, Gpee& Je He³ee&JejCe HeÀeGb[sMeve)munotes.in

Page 110

1105) ieesu[ve efHekeÀe@keÀ De@Jee[&me®eer meg©Jeele õõõõ Je(1991, 1992, 1997)
ye) Keeueerue efJeOeeve s®etkeÀ keÀer yejesyej les meebiee.
1) Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerÜejs meeceeefpekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCeues peeleele.
2) Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®ee GÎsMe keÀce&®eeN³eeb®ee Jew³eeqkeÌlekeÀ efJe keÀeme ne Deens.
3) Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner efJeefJeOe GÐeesiemebmLeeÜeje efmJekeÀejueer peeles.
4) keÀeceieejeb®ee efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle menYeeie ne l³eebvee Òeeslmeeefnle keÀjC³eeme GHe³egkeÌle þjlees.
5) Gpee& Je He³ee&JejCe HeÀeGb[sMe ve leHexÀ efouee peeCeeje HegjmkeÀej je<ì^er³e mlejeJejerue Deens.
keÀ) pees[îee ueeJee.
’De“ ieì ’ye“ ieì
1) keÀce&®eeN³eebyeeyele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer De) osCei³ee
2) ûeenkeÀebyeeyele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ye) keÀjeb®es JesUsJej YejCes
3)mejkeÀejyeeyele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer keÀ) ³eesi³e opee&®³ee Jemlet Je mesJee
4) YeeieOeejkeÀebyeeyele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer [) iegbleJeCetkeÀerJej ³eesi³e ceesyeouee
5) meceepeeyeeyele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer F) keBÀìerve Je Deejeceie=neb ®eer J³eJemLee
’De“ ieì ’ye“ ieì
1) efHekeÀe@keÀ ieesu[ve De@Jee[& De) 1999
2) meerSmeDeej FbcHe@keÌì De@Jee[& ye) NGOBOX
3) efHeÀkeÌkeÀer HegjmkeÀej keÀ) 1991
4) ve@Meveue meerSmeDeej De@Jee[& [) Gpee& Je He³ee&JejCe HeÀeGb[sMeve
5) F&F&SHeÀ De@Jee [&me F) kebÀHeveer keÀe³e&Jeener ceb$eeue³e
5.12 meboYe& HegmlekesÀ (REFERENCES)
1) Strategic management -L.M. Prasad -Sultan Chand & Sons,
New Delhi
2) Business Ethics & Corporate Social Responsibility, Michael Vaz,
Avrova Vaz -Manan Prakashan, Mumb ai
3) Strategic Management -N. K. Shree Vardhan, Rinky Rajwan’s,
Jeet D. Joshi -Himalaya Publishing House, Mumbai
4) Corporate Social Responsibility -David Crowther, Gulen Areas,
Bookboon.
5) J³eJemee³e J³eJemLeeHeve -Òee. meg. ie. oeleej, Òee. efJe. D e. peesMeer, vejWê ÒekeÀeMeve, HegCes.
munotes.in

Page 111

1116
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeesUKe -2
(INTRODUCTION TO CORPORATE
SOCIAL RESPONSIBILITY -II)
IeìkeÀ j®evee :
6.1 GefÎ<ìs
6.2 ÒemleeJevee
6.3 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Je Yeejleer³e GÐeesie
6.4 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejeryeeyele keÀe³eÐeebie&le lejletoer
6.5 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Ke®e& Dee{eJee (Score Card)
6.6 Yeejleeleerue Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer YeefJeleJ³e
6.7 efyeiej -mejkeÀejer mebIeìvee Je Deeblejje<ì^er ³e mebmLeeb®eer meerSmeDeejyeeyele YetefcekeÀe
6.8 Òece[bU meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es J³eJemee³eele SkeÀeeflcekeÀerkeÀjCe
6.9 meejebMe
6.10 Jemletefve<þ ÒeMve
6.11 meboYe& HegmlekesÀ
6.1 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
efJeÐeeL³ee¥vee nîee DeY³eeme IeìkeÀeletve Keeueerue IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Deens.
1.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Je Yeejleer³e GÐeesie ³eeb®ee menmebyebOe DeY³eemeCes.
2.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejeryeeyele keÀbHeveer keÀe³eÐeeleerue lejletoer ceeefnleer keÀ©ve IesCes.
3.Yeejle eleerue Òebce[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es YeefJeleJ³e DeY³eemeCes.
4.efyeiej mejkeÀejer mebIeìvee Je Deeblejje<ì^er³e mebmLeeb®eer meerSmeDeejyeeyele YetefcekeÀe leHeemeCes.
5.meerSmeDeej ®es J³eJemee³eele SkeÀeeflcekeÀerkeÀjCe OeesjCe ceeefnle keÀ©ve IesC es.
6.2 Òe mlee Jevee (INTRODUCTION)
ceeieerue ÒekeÀjCeele DeeHeCe Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer nîee meb%es®ee DeLe& Je JewefMe<ìîes
nîeeb®ee DeY³eeme kesÀuee. lemes®e meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ®es cenlJe efJeefJeOe Òeefleke=Àleer Je nîeekeÀefjleemunotes.in

Page 112

112Yeejleeleerue veeceebefkeÀle HeeefjleesefkeÀeueeJeOeerle Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner Ssef®íkeÀ jeefnuesueer vemetve kebÀHeveer keÀe³eÐeevegmeej
yebOevekeÀejkeÀ Peeuesuee r Deens. Yeejleele ceeieerue keÀener JeDeepe DeHeu³eeuee meerSmeDeej ner SkeÀ ®eUJeU Peeuesueer efometve ³esles. efyeiej mejkeÀejer ³eb$eCee Je
Deeblejje<ì^er³e mebmLee osKeerue ³eeceO³es cenÊJee®eer Ye tefcekeÀe yepeeJeerle Deens. Lees[ke̳eele, nîee ÒekeÀjCeele
DeeHeCeebme Yeejleeleerue meerSmeDeej ®eer HeefjefmLeleer Je YeefJeleJ³e ³eeb®ee meKeesue DeY³eeme ÒemleeefJele
Deens.
6.3Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Je Yeejleer³e GÐeesie (CSR & INDIAN
CORPORATIONS )
Yeejleer³e GÐeesie meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner keÀe³eÐeeves yebOevekeÀejkeÀ nesC³ee®³ee DeeOeerHeemetve
Ssef®íkeÀefjl³ee efmkekeÀejle Deeuesues Deens. kebÀHeveer keÀe³eoe (megOeejerle) 2013 keÀuece 135 vegmeej
kebÀHev³eebvee ceeieerue l eerve JeJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees. p³ee kebÀHev³eeb®eer Jeeefl³eeb®es efveJJeU ceeueceÊee cetu³e 500 keÀesìer H es#ee peemle Deens efkebÀJee SKeeÐee kebÀHeveer®ee efveJJeU
JeeefJej Ke®e& keÀjeJeer ueeieles. Yeejleeleerue keÀener ÒecegKe kebÀHev³eeb®eer ³e emeboYee&leerue keÀeceefiejer®ee Dee{eJee
Keeueerue ÒeceeCes Ieslee ³esF&ue.
1) ìeìe mecetn (Tata Group ):
ìeìe mecetneleerue efJeefJeOe kebÀHev³ee pemes ìeìe ceesìme&, ìeìe mìerue, ìeìe keÀvmeueìvmeer,
ìeìe ìer, F. meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer #es$eele cenÊJee®eer keÀeceefiejer yepeeefJeleele. ìeìe mecetn ne
ef®ejbleve efJekeÀemeekeÀefjlee meceepee®³ee keÀu³eeCeeLe& Je He³ee&JejCee®³ee mebj#eCeekeÀefjlee Keeueerue #es$eele
efJeefJeOe ³eespevee jeyeefJelees.
Deejesi³e Health
efJeÐeeOepece Education
keÀewMeu³e Employbility of Skilling
JemegbOeje Environment
Dece=leOeeje Drinking water
DeeOeej Affirmative Action
mesJee Volunteering
Deeblejje<ì^er³e Heg{ekeÀej International Initiatives
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee Hetle&leskeÀefjlee ìeìe mecetnekeÀ[tve Oece&oe³e efJeMJemle mebmLee
(Social Trust) mLeeHeve kesÀuesu³ee Demetve l³eeceeHe&Àle efJe%eeve Je leb$e%eeve, Deejesi³e mebMeesOeve,
meeceeefpekeÀ DeY³eeme F. #es$eele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespevee jeyeefJele Deens. (³eeefMeJee³e ì^mì
keÀ[tve efy eiej mejkeÀejer mebmLeebvee osCei³ee Je ceole efMe#eCe, Deejesi³e efvecee&Ce Je peerJeve
®eefjleeLee&keÀefjlee efou³ee peeleele.munotes.in

Page 113

1132)FveHesÀefmemed HeÀeGb[sMeve (Infosys Foundation ):
FveHeÀesefmeme nîee kebÀHeveerves meerSmeDeej keÀe³e& HeÀej meg©Jeelee rHeemetve®e meg© kesÀues Demetve
1996 ceO³es FveHeÀesefmeme HeÀeGb[sMeve ®eer mLeeHevee kesÀueer. FveHeÀesefmeme HeÀeGb[sMeve keÀ[tve Òeceb[U
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee efJeefJeOe ÒekeÀuHeebvee mene³³e kesÀues peeles. l³eele ûeeceerCe Yeeieeleerue ieje rye
ueeskeÀ Jeb®eerle ueeskeÀ, ceeveefmekeÀ ¢<ìîee efJekeÀueebie ueeskeÀ efkebÀJee meceepeeleerue DeeefLe&keÀ¢<ìîee keÀcekegÀJele
ueeskeÀebvee ceole kesÀueer peeles. efMe#eCe, oeefjêîe efvecet&ueve, YetkeÀ Je kegÀHeesDeeHeÊeer J³eJemLeeHeve Je ûeeceerCe efJekeÀeme ns cegK³e Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee #es$eele
FveHeÀesefmeme HeÀeGb[sMeve keÀe³e& keÀjles. 2018 -19 ®³ee JeeefkeÀesìer veHe̳ee®³ee 2…) 342 keÀesìer ª. ®ee Ke ®e& meerSmeDeej ÒekeÀuHeeJej kesÀuee Deens. Þeerceleer megOee
cegleea ³eebveer ³ee HeÀeGb[sMeve®³ee ceeO³eceeletve YejerJe keÀeceefiejer kesÀuesueer efometve ³esles. Òeceb[U meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer ÒekeÀuHeele DeveeLe cegues, ûeeceerCe Yeeieeleerue ieje rye ueeskeÀ, celeercebo Je F. Jebef®ele IeìkeÀebvee
ceole kesÀueer peeles.
3)Deeefol³e efyeuee& ie=He (Aditya Birla Group ):
Deeefol³e efyeuee& ie=He keÀ[tve meceepee®³ee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ efJekeÀemeekeÀefjlee meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer #es $eele YejerJe ceole kesÀueer peeles. ³eeceO³es ÒeecegK³eeves ceeieeme Je DeeefLe&keÀ keÀcekegÀJele
IeìkeÀebmeeþer peerJeveMewueerle Jee{ keÀ©ve ceeveJeer efJekeÀeme efveoxMeebkeÀ (HDI) Jee{efJeC³eeJej Yej efouee
peelees. Deeefol³e efyeuee& ie=He leHexÀ ’De eefol³e efyeuee& meceepe Heg{ekeÀej Je ûeeceerCe efJekeÀeme keWÀê mLeeHeve
kesÀues Demetve meew. jepeÞeer efyeuee& nîee l³ee keWÀêe®³ee ®esDejceve Deensle. Deeefol³e efyeuee& keWÀê 7000
Kes[îeeb®³ee ceeO³eceeletve 9 ueeKe ueeskeÀebHe³e¥le Heesn®eues Deens. efyeuee& ie=He ceOeerue efJeefJeOe kebÀHev³ee Goe.
ûeeefmece, Deuì^eìskeÀ, efnboeukeÀes F. kebÀHev³eeb®³ee Mespeejerue Kes[s efveJe[tve l³eeb®ee mebHetCe& efJekeÀeme
keÀjC³ee®es keÀe³e& meerSmeDeej ÒekeÀuHeebÜejs kesÀues peeles. l³eeb®eeÜejs 5000 cesef[ke Àue ke@ÀcHe Je 20
ne@mHeerìue®³ee ceeO³eceeletve ueeKees ueeskeÀebvee Deejesi³e mesJee osC³ee®es keÀe³e& kesÀues peeles. 70 ueeKe ueneve
cegueebvee HeesefueDeeW®es [esme osC³ee®es keÀece, 56 MeeUeceeHe&Àle 46,500 efJeÐeeL³ee¥vee efMe#eCe osC³ee®es
keÀece, 4,50,000 cegueebvee meewj Gpee& efoJes, 63,000 cegueebvee ogHeej®es pesJeCe Je 95,000
ueeskeÀebvee keÀewMeu³e efJekeÀeme ÒeefMe#eCe osC³ee®es keÀe³e& efyeuee& ie=He®³ee meerSmeDeej ceeHe&Àle Peeues Deens.“
4)efjuee³evmed Fb[mì^erpe (Reliance Industries ):
meceepee®es peerJeveceeve Gb®eeJeC³ee®³ee GÎsMeeves efjuee³evmed Fb[mì^erpe®³ee ceeO³eceeves
meerSmeDeej ÒekeÀuHe DeefleMe³e Glke=À<ì efjleerves keÀe³e& keÀjleele. Keeueerue meele IeìkeÀebJej ÒeecegK³eeves
ue#e efoues peeles.
ûeeceerCe Hegve&j®evee (Rural Development)
Deejesi³e ( Health)
efMe#eCe (Education )
efJekeÀemeekeÀefjlee ¬eÀer[e Je KesU (Sports for Development)
DeeHeÊeer keÀeueeJeOeerle ceole (Disaster Responses)
mebmke=Àleer Je Jeejmee (Culture & Heritage)
veeiejer megOeejCee (Urban Renewal)munotes.in

Page 114

114efjuee³evmed HeÀeGb[sMeve ceeHe&Àle yengleebMe meerSmeDeej keÀe³e& kesÀues peeles. 2010 ceO³es nîee
HeÀeGb[sMeve®eer mLeeHevee Peeueer Demetve Þeerceleer veerlee Sce. Debyeeveer ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer ceeieerue 10
Jeefjuee³evme Fb[mì^erpe ves 771 keÀesìer ª. Jeerue meele ue#³e #es$eeJej meerSmeDeej ÒekeÀuHeeletve Ke®e&
kesÀues. efjuee³evme Fb[mì^erpe ®es meeceeefpekeÀ efJekeÀeme lelJe%eeve cegK³ele: ÒeceeCe (Scale), HeefjCeece
(Impact) Je ef®ejbleve (Sustainability) nîee leerve IeìkeÀebJej DeeOeeefjle Deens. cee®e& 2018
He³e¥le efjuee³evme efJekeÀeme keÀe³e& 20 ueeKe Hes#ee DeefOekeÀ ueeskeÀebHe³e¥le Heesn®eues Deens.
5)ceefnbêe De@v[ ceefnbêe (Mahindra & Mahindra ):
ceefnbêe De@v[ ceefnbêe kebÀHeveerves Keeueerue efJeefJeOe meerSmeDeej ÒekeÀuHe ceefnbêe ie=He leHexÀ jeyeefJeues
Deensle.
kesÀ.meer. ceefnbêe Sp³egkesÀMeve ì^mì
ceefnbêe ÒeeF&[ mketÀume
vevner keÀefJe ÒekeÀuHe
DeeHeelekeÀeueerve c eole
cegbyeF&leerue leerve c³egefveefmeHeue yeieer®ee vegleveerkeÀjCe
keÀeye&ve[e³e Dee@keÌmeeF&[ efve³eb$eCe keÀe³e&¬eÀce
keÀuee Je mebmke=Àleerme Òeeslmeenve
ìskeÀ ceefnbêe®³ee meeceeefpekeÀ keÀe³ee&®eer DebceueyepeeJeCeer ìskeÀ ceefnbêe HeÀeGb[sMeve (TMF)
ceeHe&Àle kesÀueer peeles. nîee HeÀeGb[sMeve®eer mLeeHevee 2007 ceO³es Peeueer.
6)pes.Sme.[yu³et ie=He (JSW Group ):
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner efJemle=le meb%ee Demetve l³ee®ee GHe³eesie ef®ejbleve efJekeÀeme
DeeefLe&keÀ mece=×er De eefCe meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCee®es HeÀe³eos meJe& DeeOeejmlebYeeHe³e¥le Heesn®eefJeC³ee®es
OeesjCe pes.Sme.[yu³et. ie=Heves DebefiekeÀejues Deens. pes.Sme.[yu³et. ie=He ne Dees.Heer. efpeboeue ie=He ®ee SkeÀ
Yeeie Demetve l³eeb®³ee YeejleYej cetueYetle #es$eele J³eJemee³e ®eeueefJeues peeleele. meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer®³ee #es$eele keÀe³e& keÀjC³eemeeþer pes.Sme.[yu³et. HeÀeGb[sMeve®eer mLeeHevee 1979 ceO³es
kesÀuesueer Demetve l³eeb®³ee ceeHe&Àle Keeueerue #es$eele keÀe³e& kesÀues peeles.
mJe®ílee DeefYe³eeve (Cleanliness Campaign)
Deejesi³e ( Health)
efMe#eCe ( Education)
¬eÀer[e Je KesU (Sports)
keÀuee Je mebmke=Àleer (Arts & Culture)
jespeieej #ecelee efveefce&leer (Employability & Vocational Education )
leb$e%eeve ÒeefMe#eCe (Technical Training )
efMe#ekeÀ ÒeefMe#eCe (Teachers Training)munotes.in

Page 115

115pes.Sme.[yu³eg. HeÀeGb[sMeve ves Yeejleeleerue 11 jep³eeleerue 15 efpeunîeebceO³es DeeHeu³ee
keÀecee®ee þmee GceìefJeuee Demetve kebÀHeveer Heefjmejeleerue Kes[îeeleerue 10 ueeKe ueeskeÀebHe³e¥le Heesn®eues
Deensle .
7)yepeepe ie=He (Bajaj Group ):
yepeepe ie=He ne ceneje<ì^eleerue SkeÀ veeJeepeuesuee GÐeesie mecetn Demetve keÀceueve³eve
peveceeueeue yepeepe HeÀeGb[sMeve ceeHe&Àle meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es oeef³elJe Heej Hee[ues peeles. nîee
HeÀeGb[sMeve cee He&Àle meceepee®eer DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ SkeÀeeflcekeÀ Òeieleer keÀjC³ee®³ee ³eespevee
jeyeefJeu³ee peeleele. nîee GefÎ<ìHetle&leskeÀefjlee HeÀeGb[sMeveves 100 Hes#ee DeefOekeÀ JeOee& efpeunîeeleerue
Kes[îeebceOetve peguew 2009 Heemetve keÀe³e& kes Àues Deens. l³eeb®eer cegK³e #es$e KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
peueñeesleeb®ee SkeÀeeflcekeÀ efJekeÀeme (Integrated water resource development)
MesleerefJekeÀeme ( Agriculture Development)
HeeUerJe ÒeeCeer efJekeÀeme ( Live stock development)
ceefnuee meyeueerkeÀjCe Je ÒeefMe#eCe (Women Empowerment & Training)
#ecelee yeebOeCeer (Capacity Building)
yepeepe efHeÀvemeJn& nîee ie=He®³ee ceeO³eceeletve ®eeueC³eeN³ee kebÀHeveerletve meeceeefpekeÀ keÀe³ee&®es
efJeefJeOe ÒekeÀuHe jeyeefJeues peeleel e. l³eele ÒeecegK³eeves
oeefjêîe, YetkeÀ Je kegÀHeesefMe#eCe, jespeieej efveefce&leer Je keÀewMeu³e efJekeÀeme
ceefnuee meyeueerkeÀjCe
He³ee&JejCe megj#ee Je meceleesue
keÀuee, mebmke=Àleer Je Jeejmee peleve
³eg×eleerue mewefvekeÀeb®³ee ef JeOeJee Helveer Je l³eeb®³ee cegueebkeÀefjlee ceole
ûeeceerCe efJekeÀeme ÒekeÀuHe
HebleÒeOeeve mene³³elee efveOeerme ceole F.
8)Yeejle Hesì^esefue³ece keÀeHeexjsMeve efueefceìs[ (BPCL ):
Yeejle Hesì^esefue³ecekeÀ[tve SkeÀeeflcekeÀefjl³ee Keeueerue Hee ®e cetueYetle #es$eele meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer®es ÒekeÀuHe neleer Iesleues peeleele.
peue mebOeejCe (Water Conservation)
efMe#eCe ( Education)
keÀewMeu³e efJekeÀeme (Skill Development)
meceepe efJekeÀeme (Community Development)
Deejesi³eMeem$e (Hygine )munotes.in

Page 116

116efMe#eCe #es$eele mebieCekeÀ DeeOeeefjle efMe#eCe keÀe³e&¬eÀceebie&le GjCe -HeveJesue (je³eie[) Je
ueKeveew ceOeerue 12700 cegueebHe³e¥le ueeYe Heesn®eefJeuee. lemes®e ceneje<ì^eleerue vebogjyeej Je
ceO³eÒeosMeeleerue meeiej nîee oesve efpeunîeeleerue 2200 Kes[îeeleerue MeeUebceOetve 1 ueeKe
efJeÐeeL³ee¥vee efMe#eCe efJepeuemebOeejCee®³ee #es$eele 23 og(Water scarce to water positive) efvecee&Ce kesÀues Je Demes®e 21 Kes[îeebceO³es keÀece Depetve
®eeuet Deens.
9)Dee@F&ue De@v[ ve@®ejue ie@me keÀeHeexjsMeve (ONGC) :
nîee ceneceb[UeceeHe&Àle GÐeespekeÀlee efJekeÀeme Je GojefveJee&n meeOeve efveefce&leer®³ee ³eespevee
jeyeefJeu³ee iesu³ee. He³ee&JejCe mebj#eCe, efvemeiee&®es mebJeOe&ve, Jeejmee efþkeÀeCeeb®es peleve Demes ÒekeÀuHe
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Debleie&le jeyeefJeues iesues. efveleer Dee³eesiee®³ee efveoxMeevegmeej DeesSvepeermeer ves 20
efpeunîeeb®eer efveJe[ keÀ©ve l³eeb®eer DeeefLe&keÀ J e meeceeefpekeÀ efmLeleer efJekeÀefmele keÀjC³ee®es ÒekeÀuHe neleer
Iesleues. 2018 -19 ceO³es 4000 Hes#ee DeefOekeÀ ÒekeÀuHe osMee®³ee keÀeveeskeÀesHeN³eele jeyeefJeues.
Deejesi³ee®³ee #es$eele 300 Keeìeb®es megmeppe ©iCeeue³e Deemeece ceOeerue efmeJeemeeie j³ e s L e s
GYeejC³eekeÀefjlee 313 keÀesìer ªHe³eeb®ee efveOeer Ke®e& keÀ©ve l³ee®ee HeÀe³eoe peJeUHeeme 1 ueeKe
©iCeebvee nesle Deens.
10)je<ì^er³e kesÀefcekeÀume De@C[ HeÀefì&uee³ePej efueefceìs[ (RCF) :
je<ì^er³e kesÀefcekeÀume De@C[ HeÀefì&uee³ePej e fue. nîee kebÀHeveer leHexÀ ì^e@cyes Heefjmejele 25
efJeveeDevegoeefvele MeeUebceOetve ceOeu³ee megÆerle iejpet cegueebvee ogHeej®es pesJeCe efoues peeles. ³eeefMeJee³e
ûeeceerCe efJekeÀeme, Deejesi³e mees³eer DeeefCe efMe#eCe #es$eele efJeefJeOe meeceeefp ekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHe jeyeefJeues
peeleele. Deej.meer.SHeÀ. ves 2018 -19 ³ee JekesÀues.
MeslekeÀjer ÒeefMe#eCe keWÀêe®³ee ceeO³eceeletve GlHeeove Jee{ermeeþer MeslekeÀer leb$e%eevee®es Òeef Me#eCe
efoues peeles. mebMeesOekeÀ Je MeslekeÀjer nîeeb®³eeleerue ojer keÀceer keÀjC³ee®es keÀe³e& ’MeslekeÀjer ÒeefMe#eCe keWÀê “
(FTC) 1988 ceO³es veeieHetj ³esLes Je 1998 ceO³es LeU ³esLes mLeeHeve kesÀues. nîee ÒeefMe#eCe keWÀêe®ee
ueeYe peJeUHeeme 30,0 00 MeslekeÀN³eebveer Iesleuee. nîee ÒeefMe#eCe keWÀêele DeÐeeJele ÎkeÀÞeeJ³e ceeO³ece,
Jeie&Keesu³ee, Jemeleerie=n F. ®eer. megefJeOee GHeueyOe Deensle.
6.4 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ®³ee keÀe³eÐeebleie&le lejletoer (LEGAL
PROVISION ON CSR )
kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 keÀuece 135 vegmeej Òel³eskeÀ mejkeÀejer efkebÀJee Keepeieer kebÀHeveerme
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer (meerSmeDeej) ³eespevee jeyeefJeCes KeeueerueHewkeÀer keÀesCel³eener SkeÀ efkebÀJee DeefOekeÀ
DeìeR®eer Hetleea kesÀu³eeme yebOevek eÀejkeÀ Deensle.munotes.in

Page 117

1171) p³ee kebÀHev³eeb®es efveJJeU ceeueceÊee cetu³e 500 keÀesìer ª. efkebÀJee l³eeHes#ee peemle efkebÀJee JeeefGuee{eue ª. 1000 keÀesìer ª efkebÀJee l³eeHes#ee peemle efkebÀJee efveJJeU veHeÀe ª. 5 keÀesìer efkebÀJee
DeefOekeÀ Deme sue l³eebvee ceeieerue leerve Jepeyeeyeoejer ÒekeÀuHeebJej Ke®e& keÀjeJee ueeielees.
2) meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee keÀuece 134 (GHekeÀuece 3) vegmeej `Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
meefceleer' (CSRC o m m i t t e e ) ieefþle keÀjeJeer ueeieles.
3) Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer meefceleerme Keeueerue keÀeces keÀjeJeer ueeieleele.
De) Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer yeeyele OeesjCe þjefJeCes Je meb®eeuekeÀ ceb[Ueme keÀUefJeCes.
lemes®e kebÀHeveer keÀe³eoe Mes[îetue VIIceO³es efou³ee ÒeceeCes keÀesCel³ee ³eespevee meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer keÀefjlee efmJekeÀeje³e®³ee Deensle l³eeyeÎue ceeefnleer osCes.
ye) Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespeveebJej Ke®e& keÀjeJe³ee®³ee keÌuee@pe De vegmeej jkeÌkeÀce
meg®eefJeCes.
keÀ) JesUesJesUer kebÀHeveerves efmJekeÀejuesu³ee Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCee®es efve³eceve keÀjCes.
4) De) Òel³eskeÀ kebÀHeveer®³ee meb®eeuekeÀ ceb[Ueves meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer meefceleerves meg®eefJeu³eeÒeceeC es
meeceeefpekeÀ OeesjCeeme ceev³elee osJetve l³ee OeesjCeeb®ee cemegoe kebÀHeveer®³ee DenJeeueele Je
JesyemeeF&ìJej ÒekeÀeefMele keÀjCes.
ye) kebÀHeveer®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCeele veceto kesÀu³ee ÒeceeCes®e ³eespevee efmJekeÀeju³ee®eer
Kee$eer keÀjCes.
5) meb®eeuekeÀ ceb[Ueves kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 vegmeej meg®eefJeu³eeÒeceeCes ceeieerue leerve Jemejemejer veHe̳ee®³ee 2… jkeÌkeÀce meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespeveebJej Ke®e& nesle Demeu³ee®eer
Keelejpecee keÀjCes.
kebÀHeve er keÀe³eoe 2013 ceOeerue Mes[îetue VII:
Keeueerue ³eespeveeb®ee meceeJesMe kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ceOeerue Mes[îetue VIIceO³es keÀjC³eele
Deeuee Deens.
1. oeefjêîe Je YetkeÀ efveceg&ueve
2. efMe#eCee®ee Òemeej
3. ceefnuee meyeueerkeÀjCe Je efuebie meceevele e
4. DeYe&keÀ ce=l³etoj efve³eb$eCe Je ieYe&Jeleer Deejesi³e
5. He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOeve
6. ceuesefj³ee Je Flej efJe7. jespeieej efveefce&leer keÀewMeu³e
8. meeceeefpekeÀ GHe³eesefielee ÒekeÀuHe
9. ûeeceerCe efJekeÀeme ÒekeÀuHe
10.PeesHe [HeÆer Jemleer efJekeÀeme
11.Flej kegÀþu³eener meceeve keÀu³eeCe ³eespeveemunotes.in

Page 118

118keÀesCeleener J³eJemee³e Jejerue meJe&®e meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespevee jeyeJet MekeÀle veener, lej
l³eeHewkeÀer keÀener oesve efkebÀJee leerve ³eespeveebJej ue#e keWÀefêle ke sÀues peeJes.
6.5 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Ke®e& Dee{eJee (ACSR SCORE
CARD )
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner mebkeÀuHevee Deelee veJeerve jeefnuesueer vemetve ceeieerue one
JeBoard) ns SkeÀ meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Je GefÎ<ì ³eeb®es DeeuesKeeÜejs kesÀuesues meeojerkeÀjCe Demeles.
Deelee kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 vegmeej keÀuece 135 DevJe³es 2… jkeÌkeÀce veHe̳ee®³ee
meecee efpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHeeletve Ke®e& keÀjeJes ueeieleele. Keeueerue cenÊJee®³ee DeekeÀ[sJeejerJe©ve
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Ke®e& Dee{eJee efometve ³eslees.
1.yeer.Sme.F&. ceOeerue 200 kebÀHev³eebveer 2015 ceO³es 5,402 keÀesìer ª. Ke®e& kesÀues.
2.efveHeÌìerceOeerue 50 kebÀHev³eebHewkeÀer 32 kebÀHev³eebveer 2… jkeÌkeÀcesHes#ee DeefOekeÀ jkeÌkeÀce meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejerJej Ke®e& kesÀues. ³eeceO³es Dees.Sve.peer.meer., FveHeÀesefmeme, ìer.meer.Sme., Dee³e.ìer.meer.,
efjuee³evme, Sue.ìer.Heer.meer. n îee ÒecegKe kebÀHev³eeb®ee meceeJesMe neslees.
3.yeesmìve meuueeieej kebÀHeveer®³ee DenJeeueevegmeej peJeUHeeme 16,000 Yeejleer³e kebÀHev³ee ojJemegceejs 16,500 keÀesìer ª. meerSmeDeej Jej ³esCeeN³ee Je4.Yeejleeleerue meJee& le ÒecegKe 50 veeWoCeerke=Àle kebÀHev³ee p³eeb®ee efveHleerJej ÒeYeeJe Demelees. l³eebveer
2014 -15 ceO³es 4,600 keÀesìer ª. meerSmeDeej Jej Ke®e& kesÀues. ner jkeÌkeÀce 2013 -14
ceO³es Ke®e& kesÀuesu³ee 4,281 keÀesìer ª. Hes#ee DeefOekeÀ Deens.
5.Yeejleer³e kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 DevJe³es SkeÀ JesieUer mebkeÀuHevee `meef®eJe DebkesÀ#eCe'
(Secratarial Audit) Je keÀe³eÐeeves yebOevekeÀejkeÀ Demeuesues meerSmeDeej ner peieele meJe&ÒeLece
ceeb[ueer iesueer.
6.kebÀHeveer keÀe³eÐeeleerue lejletoervegmeej pej SKeeÐ ee JekeÀceer Demesue lej leer Heg{erue Je7.pej SKeeÐee kebÀHeveerves keÀe³eÐeevegmeej meerSmeDeej Jej jkeÌkeÀce Ke®e& kesÀueer DeLeJee veener kesÀueer lejer
l³eeJe j keÀesCeleerner ob[elcekeÀ keÀejJeeF& meg®eefJeuesueer veener.
8.efveHeÌìer ceOeerue 50 kebÀHev³eebHewkeÀer 9 J³eJemee³eebveer meerSmeDeej ÒekeÀuHeebJej jkeÌkeÀce cebpetj kesÀueer.
Hejbleg l³ee®eer Heg{erue JemHe<ì kesÀueerle. l³eeHewkeÀer ®eej J³eJemee³eebveer meerSmeDeej Ke®e& cebpetj kesÀu³ee®es meebefieleues HeCe
l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer Heg{erue keÀener Je9.Yeejleer³e kebÀHev³eebveer DeeefLe&keÀ Jemene³elee efveOeerme efouesle lej 7 kebÀHev³eebveer 47 keÀesìer ª. `mJe®í Yeejle keÀesMe' ceO³es Ke®e&
kesÀuesle.
Jejerue DeekeÀ[sJeejerJe©ve Je efJeJejCeeJe©ve 2… meerSmeD eej keÀe³eÐeeves yebOevekeÀejkeÀ
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejeryeeyele Keeueerue efve

Page 119

1191. Yeejleeleerue ÒecegKe veeWoCeerke=Àle kebÀHev³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerJej kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ®³ee
lejletoervegmeej Ke®e& keÀjerle Demeu³ee®es efomele veener.
2. kebÀHev³eebveer Heefnues JemebMeesOeve keÀjCes, ÒecegKe #es$e Je efyeiej mejkeÀejer mebmLee (NGO) efveJe[Ces ³eeJej Ke®e& kesÀues.
3. meerSmeDeej yeeyele yejs®emes mHe<ìerkeÀjCe meHìWyej / Dee@keÌìesyej 2014 ceO³es Deeu³eecegUs
kebÀHev³eebveer yeje®emee JesU OeesjCe efveefM®eleerkeÀefjlee®e Iesleuee.
4. kebÀHeveer®³ee meerSmeDeej ÒekeÀuHeeb®ee Ke®e& ne yengleebMe efMe#eCe #es$eeJej Peeu³ee®es efomeles. l³ee
J³eefleefjkeÌle Deûe¬eÀcee®³ee #es$eebceO³es Deejesi³e, He³ee&JejCe, efve&peblegkeÀerkeÀjCe, efHeC³ee®es HeeCeer,
Mesleer mene³³e F. Jej Peeuesuee efomelees.
5. meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue yengleebMe kebÀHev³eebveer MeeUebceO³es ìe@³euesì Je mJe®ílee ie=ns yeebOeC³eeuee
ÒeeOeev³e efoues. jep³e mejkeÀejke=Àle J³eJemee³eebveer cee$e Keepeieer #es$eebHes#ee keÀceer jkeÌkeÀce Ke®e&
kesÀu³ee®es efometve ³esles.
6. efuebie meceevelee DeeefLe&keÀ Je meeceeefpekeÀ Demeceevelee otj keÀjC³ee®es ÒekeÀuHe ueeskeÀefÒe³e þj uesle Je
l³eeJej ceesþîee ÒeceeCeeJej meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHeeJej jkeÌkeÀce Ke®e& Peeueer.
7. ceesþîee kebÀHev³eebkeÀ[s Deelee meerSmeDeej yeeyele ceesþe Fefleneme Je DevegYeJe Demetve l³eebveer
meerSmeDeej efveOeer Ke®e& keÀjC³eemeeþer ®eebieues ceeie& keÀe³e&#ecelesves meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHe
jeyeefJeC³eekeÀefjlee efJekeÀefmele kesÀuesle.
8. meerSmeDeej Je Ke®e& keÀjCeeN³ee kebÀHev³eebveer l³eeb®³ee J³eJemee³eeMeer mebyebefOele ÒekeÀuHe Je p³ee
YeewieesefuekeÀ #es$eele l³ee keÀe³e&jle Deensle l³ee efþkeÀeCeer meerSmeDeej ÒekeÀuHe GYeejuesle.
9. meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Üejs ÒekeÀuHe jeyeefJeC³ee®³ee keÀeceele OeesjCe efveefM®eleerme ueeieuesuee
efJeuebye ns keÀejCe J³eJemee³eebkeÀ[tve meebefieleues peeles.
10.yeN³ee®eMee kebÀHev³eebkeÀ[tv e 2… meerSmeDeej efveOeer®eer lejleto ner meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Heej
Hee[C³eekeÀefjlee Òeeslmeenve osCeejer cnCetve Òeefleef¬eÀ³ee efoueer peeles, lej keÀener J³eJemee³e 2… ner
jkeÌkeÀce SkeÀ veJeerve keÀj cnCetve l³eekeÀ[s yeIeleele.
DeeHeueer Òeie leer leHeemee :
1.Yeejleeleerue ÒecegKe kebÀHev³eeb®eer meerSmeDeej keÀeceefiejer Lees[ke̳eele efJeMeo keÀje.
2.Yeejleele meerSmeDeej yeeyele Demeuesu³ee keÀe³eosMeerj lejletoeR®ee Dee{eJee I³ee.
3.Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerJej Peeuesu³ee Ke®ee &yeeyele Dee{eJee I³ee.munotes.in

Page 120

1206.6Yeejleeleerue Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer YeefJeleJ³e (FUTURE OF
CSR IN INDIA )
Deepe Yeejleeleerue Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner osCei³ee Je Oece&oe³e ³ee Meyoeb®³ee
DeLee&HeefuekeÀ[s iesueer De ens. kebÀHeveer®³ee efJeefJeOe OeesjCeeHewkeÀer SkeÀ cenÊJee®es Òeceb[U meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer OeesjCe Deens. Òel³eskeÀ kebÀHeveerkeÀ[s SkeÀ meerSmeDeej mecegn (Team) Demetve lees mebIe
meerSmeDeej OeesjCes, GefÎ<ìîes Je [eJeHes®e þjefJele Demelees. J³ eJemee³ee®³ee DeboepeHe$ekeÀele meg×e
l³eevegmeej meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHeebkeÀefjlee lejleto keÀjC³eele ³esles.
DeeHeCe Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Ke®e& Dee{eJ³eele Heeefnu³eeÒeceeCes efveHeÌìerceOeerue 32
kebÀHev³ee l³eeb®es meerSm eDeej GefÎ<ì mejemejer veHe̳ee®³ee 2… SJe{s HetCe& keÀ© MekeÀu³ee veenerle. keÀejCe
kebÀHeveer keÀe³eÐeevegmeej pejer meerSmeDeej yebOevekeÀejkeÀ Demeues lejer leer Deì ve HeeUC³eeN³ee
J³eJemee³eebvee keÀesCel³eener ob[elcekeÀ keÀe³e&Jeeneruee meeceesjs peeJes ueeiele veener.
lemes®e SKeeÐee Jeletì Heg{erueJel³eecegUs yeN³ee®e kebÀHev³ee, yebOevekeÀe jkeÀ Demeuesueer meerSmeDeej ®eer jkeÌkeÀce Heg{erue JeHeg{s {keÀuele Demeu³ee®es efometve ³esles. l³ee®eyejesyej DeuHekeÀeueerve meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
ÒekeÀuHeebSsJepeer oerIe& cegoleer®es ÒekeÀuHe neleer Iesleues peeleele.
Yeejleer ³e Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejeryeeyele Keeueerue cegÎs ue#eele ³esleele.
1)cebo ieleerves Òeieleer (Slow Progression CSR) :
Yeejleeleerue kebÀHev³eeb®³ee ceeO³eceeletve meerSmeDeej ÒekeÀuHeeb®eer Hetle&lee Je DebceueyepeeJeCeer
DeefleMe³e cebo ie leerves nesleevee efomeles. meerSmeDeej ÒekeÀuHeebJej Ke®e& nesCeeN³ee jkeÌkeÀcee l³ee l³ee JeKe®e& nesleevee efomele veener. efveOeer DeYeeJeer DeMee ÒekeÀuHeeb®eer HeefjHetleea cebo ieleerves nesles.
2)vekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesve (Negative App roach ):
Yeejleeleerue keÀener kebÀHev³eeb®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerkeÀ[s HeenC³ee®ee vekeÀejelcekeÀ
¢<ìerkeÀesve efometve ³eslees. kebÀHeveer®³ee DeeOeejmlebYeeyeeyele meceepee®es DeeHeCe keÀener osCes ueeielees ne
¢<ìerkeÀesve þsJeC³eeSsJepeer, ke Àe³eÐeeves meerSmeDeej ®eer kesÀuesueer mekeÌleer cnCepes mejkeÀejves Jee{Jeuesuee SkeÀ
peeoe keÀj cnCetve vekeÀejelcekeÀefjl³ee Heeefnues peeles.
3)kebÀHev³eeb®eer ìeUeìeU (Avoidance by Companies ):
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 vegmeej 2… jkeÌkeÀce meerS meDeej Jej Ke®e& keÀjC³ee®eer lejleto
yebOevekeÀejkeÀ Demeueer lejer efle®es GuuebIeve Peeu³eeme keÀesCel³eener ob[elcekeÀ keÀejJeeF&®eer keÀe³eÐeele
met®evee veener. l³eecegUs meerSmeDeej Jej Ke®e& keÀjC³ee®eer kebÀHev³eeb®eer ìeUeìeU efometve ³esles.munotes.in

Page 121

1214)meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer®ee DeYeeJe (Lacks of Social Binding ):
Yeejleeleerue keÀener GÐeesie meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer ve efmJekeÀejlee keÀe³eÐeeleue $etìer
MeesOeleele. DeLee&le®e ìeìe ie=He, efyeuee& ie=He nîee meejK³ee kebÀHev³ee l³eeme DeHeJeeo Demetve l³eeb®³ee Üejs
meceepeekeÀefjlee DeefleMe³e Goej Je ÒeeceeefCekeÀHeCes meerSmeDeej ÒekeÀuHe efmJekeÀejues peeleele.
5)oesve cele ÒeJeen (Two Approaches ):
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee yeeyeleerle mekeÀejelcekeÀ / DeeMeeJeeoer (Optim ist)Je
efvejeMeeJeeoer ( Pessimists) Demes oesve celeÒeJeen efometve ³esleele.
meerSmeDeej efvejeMeeJeeoer YeefJe<³eele kebÀHev³ee HeÀkeÌle leebef$ekeÀlee cnCetve meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejerkeÀ[s yeIeleerue DeMee ³egkeÌleerJeeo keÀjleele. lej DeeMeeJeeo er meerSmeDeej ns SkeÀ meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer®eer yeebefOeuekeÀer cnCetve ³egkeÌleerJeeo keÀjleele.
Lees[ke̳eele, Yeejleele meerSmeDeej pejer keÀe³eÐeeves yebOevekeÀejkeÀ Demeues lejer l³eeyeeyele
GuuebIeve kesÀu³eeme ob[elcekeÀ keÀejJeeF&®eer lej leto nesCes Del³eeJeM³ekeÀ Deens. Dev³eLee HeÀkeÌle keÀener
meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer efmJekeÀejuesu³ee / kebÀHev³ee l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjleerue; Je YeefJe<³eele
kebÀHeveer®³ee DeeOeejmlebYeekeÀ[tve®e kebÀHev³eeb®³ee DeefmlelJeeme OeeskeÀe e fvecee&Ce nesJet MekeÀlees. J³eeJemeeef³ekeÀ
¢<ìerkeÀesvee®eer Je=×er nesJetve meerSmeDeej meceepee®ee efJekeÀeme®ee Je He³ee&³eeves J³eJemee³ee®³ee Òeieleer®ee ceeie&
Demeu³ee®eer peeCeerJe GÐeesieebvee nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
6.7 efyeiej mejkeÀejer m ebIeìvee Je Deeblejje<ì^er³e mebmLeeb®eer meerSmeDeej yeeyele
YetefcekeÀe (ROLE OF NGOS & INTERNATIONAL AGENCIES
IN CSR )
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner Deelee Òel³eskeÀ kebÀHeveer®ee DeefJeYeep³e Yeeie Peeuee Deens.
l³eecegUs kebÀHeveeruee mece epee®³ee GlLeeveemeeþer Je He³ee&JejCee®³ee mebj#eCeemeeþer DeeHeuee menYeeie oslee
³eslees. efyeiej mejkeÀejer mebIeìvee (NGO) nîee KetHe cenÊJee®eer YetefcekeÀe nîee meboYee&le Heej Hee[leele.
l³eeb®³eekeÀ[tve efJeefJeOe mJeªHee®³ee meeceeefpekeÀ megOeej Cee ³eespevee jeyeefJeu³ee peeleele Je l³eeb®es HeÀe³eos
kebÀHeveerme efceUleele. kebÀHev³eebkeÀ[tve ceesþîee ÒeceeCeeJej efyeiej mejkeÀejer mebmLeebvee efJeÊeHegjJeþe kesÀuee
peelees. SvepeerDees nîee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHeebceO³es Yeeieeroej cnCetve keÀe³e& keÀjleele.
kebÀHev³eebkeÀ[tve efceUeuesu³ee meerSmeDeej efveOeer®ee GHe³eesie ³eesi³e l³ee ceeiee&ves HeefjCeecekeÀejkeÀ efjl³ee
kesÀuee peelees. YeejleeceO³es kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 ceOeerue meerSmeDeej®³ee lejletoeRcegUs SkeÀ veJeer e foMee
meerSmeDeejuee efceUeueer Deens.
1)Sve.peer.Dees. nîee meer.Sme.Deej. ÒekeÀuHeebceOeerue Yeeieeroej cnCetve YetefcekeÀe (Role of
NGO as a CSR implementation Partner ):
kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 ceOeerue meer.Sme.Deej. ®³ee Jee{l³ee yeebefOeuekeÀ ercegUs, Sve.peer.Dees.
kebÀHeveer®³ee meer.Sme.Deej. efveOeer ³eesi³e l³ee keÀeceeJej HeefjCeecekeÀejkeÀefjl³ee Ke®e& keÀjleele Je l³ee®eer
keÀe³e&#ecelee meg×e DepeceeJelee ³esles. l³eecegUs Sve.peer.Dees. ns meer.Sme.Deej. DebceueyepeeJeCeerkeÀefjlee Sk eÀ
Yeeieeroej cnCetve YetefcekeÀe yepeeJeleele Je l³eecegUs kebÀHeveer®eer K³eeleer Je yeepeejHesþsleerue Hele Jee{C³eememunotes.in

Page 122

122meg×e ceole nesles. GÐeesie #es$eeleerue veeceebefkeÀle kebÀHev³eebvee meer.Sme.Deej. HeÀkeÌle SkeÀ keÀe³eosMeerj
meeceeefpekeÀ yeebef OeuekeÀer vemetve l³ee®ee GHe³eesie l³eeb®³ee GlHeeoveeb®eer ueeskeÀefÒe³elee Jee{efJeC³eemeeþer Je
SkeÀ ye´B[ cnCetve efJekeÀefmele keÀjC³eele neslees. yeN³ee®e #es$eele, pemes ceeefnle meyeueerkeÀjCe, HeeCeer,
He³ee&JejCe, efve&peblegkeÀerkeÀjCe, Deejesi ³e j#eCe, cegueeb®es nkeÌkeÀ F. kebÀHeveer Je Sve.peer.Dees. ns HejmHej
menkeÀe³ee&ves meer.Sme.Deej. ®es keÀece keÀjerle Deensle.
p³ee JesUsme kebÀHeveer keÀener efveOeer efJeefMe<ì meer.Sme.Deej. keÀe³ee&keÀefjlee osleele. lesJne
HetJe&jef®ele GefÎ<ì îes meeO³e keÀjC³eemeeþer ®eebieu³ee Sve.peer.Dees. ìerce ®eer efveJe[ keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. kebÀHev³eebkeÀ[s yeN³ee®e JesUsme meer.Sme.Deej. ®es keÀece ÒeYeeJeer He×leerves keÀjC³eemeeþer keÀe³e&He×leer
Je ceeveJeer mene³³e GHeueyOe vemeles. DeMee JesUsme Sve.peer.Dees. ns Glke=À<ì Yeeieeroej cnCetve meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer ÒekeÀuHeeb®³ee DebceueyepeeJeCeer keÀefjlee YetefcekeÀe yepeeefJeleele. Sve.peer.Dees. keÀce&®eeN³eebvee Je
l³eeb®³eekeÀ[erue DeefOekeÀeN³eebvee DeeJeM³ekeÀ les ÒeefMe#eCe GHe ueyOe keÀ©ve osleele. Sve.peer.Dees. efJeefJeOe
ÒekeÀej®³ee meer.Sme.Deej. ³eespevee lep%e ueeskeÀeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer Debceueele DeeCeleele Je kebÀHev³ee
l³eebvee DeeJeM³ekeÀ lees efJeÊe HegjJeþe keÀ©ve ³eespekeÀ ³eMemJeer nesleele.
2)’mesJn o e f®eu[^sve“ (Save the Children ):
Sve.peer.Dees.veer mesJn o ef®eu[^sve nîee ye@vej Keeueer yeeuecepetjer jesKeC³ee®es OeesjCe meJe&
peieYej jeyeefJeC³ee®eer YetefcekeÀe Iesleueer Deens. Sve.peer.Dees. DeMee yeeuecepetjer keÀjCeeN³ee cegueebvee efMe#eCe,
Deejesi³e, keÀewMeu³e efJekeÀeme F. keÀe³e&¬eÀceeÜejs meer.Sme.Deej. ®³ee ceoleerves Heg{s DeeCeC³ee®es Je
meyeueerkeÀjCee®es keÀe³e& keÀjleele.
3)DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveele ceole (Disaster Relief ):
DeeHeÊeer J³eJemLeeHeveele Sve.peer.Dees. cenÊJee®e er YetefcekeÀe yepeeefJeleele. DeemeececeOeerue
2012 ceO³es Deeuesu³ee ceneHegjele ieYe&Jeleer Je veJeceelee efm$e³eebvee Deejesi³e, DeVeHegjJeþe Je ÒeefMe#eCee®es
keÀe³e& Sve.peer.Dees. keÀ[tve kesÀues Deens.
4)mebosMe JeenkeÀ (Communication ):
mejke ÀejkeÀ[tve ueeskeÀebkeÀ[s Je ueeskeÀebkeÀ[tve mejkeÀejkeÀ[s mebosMe JeenkeÀe®eer YetefcekeÀe
Sve.peer.Dees. keÀ[tve Heej Hee[ueer peeles. ueeskeÀebvee De[®eCeer®³ee keÀeUele nesCeeje $eeme efkebÀJee l³eeb®es
efJe®eej mejkeÀejkeÀ[s Heesn®eefJeC³ee®es keÀe³e & Sve.peer.Dees. keÀ[tve kesÀues peeles. lej mejkeÀej SKeeÐee
DeeHeÊeer®es efve³eespeve Je DebceueyepeeJeCeer keÀMeer keÀjlee Deens l³ee®eer ceeefnleer ueeskeÀebHe³e¥le Heesn®eefJeC³ee®eer
YetefcekeÀe Sve.peer.Dees. Heej Hee[leele.
5)leebef$ekeÀ mene³³e Je ÒeefMe#eCe (Technical Assistance & Training )
Sve.peer.Dees. Je ÒeefMe#eCe mebmLee SkeÀef$eleefjl³ee leebef$ekeÀ mene³³e Je ÒeefMe#eCe meceepeeleerue
ueeskeÀebvee HegjefJeleele l³ee®ee HeÀe³eoe mejkeÀejer ³eespevee jeyeefJeleevee meg×e neslees.
6)ceefnuee meyeueerkeÀjCe (Women Empowerment ):
Sve.peer.Dees. keÀ[tve ceefnuee meyeueerkeÀjCee®es keÀe³e&meg×e neleer Iesleues peeles. keÀener
Sve.peer.Dees. nîee ceefnueeb®³ee nkeÌkeÀebmeeþer Je l³eebvee v³ee³e efceUJetve osC³eemeeþer keÀe³e&jle Demeleele .
Sve.peer.Dees. nîee mejkeÀej Je ceefnueeb®es ieì nîeeb®³eeleerue ogJ³ee®es meg×e keÀe³e& keÀjleele. Goe. Yeejlemunotes.in

Page 123

123mejkeÀejves TREAD (Trade Related Entrepreneurship Assistance &
Development) nîee ³eespeves Debleie&le ceefnueeb®es DeeefLe&keÀ meyeueerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer J³eJemee³e
mebyebefOele ÒeefMe#eCe, ceeefnleer Je meuuee osC³ee®es keÀe³e& NGO keÀjleele. l³eeveblej ÒeefMeef#ele ceefnueebvee
J³eJemee³e meg© keÀjC³eekeÀefjlee DeeefLe&keÀ ceole GÐeespekeÀlee efJekeÀeme cnCetve kesÀueer peeles.
7)ûeeceer Ce efJekeÀeme (Rural Development ):
Sve.peer.Dees. nîee mJeleb$e efjl³ee efkebÀJee mejkeÀejer Spevmeerped®³ee menkeÀe³ee&ves ûeeceerCe
efJekeÀemee®es keÀe³e& neleer Iesleele. l³eele oeefjêîe efvecet&ueve, jespeieej efveefce&leer, yesjespeieejebvee ÒeefMe #eCe,
efMe#eCee®eer J³eJemLee, Deejesi³e mesJee F. Jej Sve.peer.Dees. keÀ[tve keÀece kesÀues peeles. nîee meJe& efJekeÀeme
³eespeveeb®ee GÎsMe ûeeceerCe Yeeieeleerue ueeskeÀeb®es jenCeerceeve Gb®eeJeCes Je l³ee®es peerJeve megkeÀj keÀjCes ne
Demelees.
Sve.peer.Deesb.®³ee J³eefleefjkeÌle, Deeblejje<ì^er³e mebmLee osKeerue meer.Sme.Deej. ³eespeveebceO³es
menYeeieer nesleele. yeN³ee®eMee Deeblej mejkeÀejer mebIeìvee (Inter Governmental
Organisations) meer.Sme.Deej.®³ee keÀe³ee&le cenÊJee®eer YetefcekeÀe ye peeefJeleele. Goe. UN
Industrial Development Organisation (UNIDO), U ND evelopment
Programmes (UNDP), Un Commission of Human Rights (UNCHR)
JeWorld Bank nîeeb®ee GuuesKe keÀjlee ³esF&ue.
Deeblejje<ì^er³e mebmLeeb®eer YetefcekeÀe (Role of International Ag encies) :
1)meer.Sme.Deej. ³eespeveebceO³es menYeeie (Involved in CSR activities ):
Deeblejje<ì^er³e mebmLee nîee ceesþîee ÒeceeCeele meer.Sme.Deej. ®³ee ³eespeveebceO³es menYeeieer nesle
Deensle. meer.Sme.Deej. ceOeerue efMe#eCe, ÒeefMe#eCe, He³ee&JejC e, Deejesi³e F. #es$eele nîee mebmLee keÀe³e&jle
Deensle.
2)ISO 26000 :
Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue Deeblejje<ì^er³e ÒeceeCeerkeÀjCe mebIeìvee (International
Standarization Organisation) mebmLesves meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee yeeyeleerle ÒeceeCes
efJekeÀefmele keÀ©ve l³eeme “ISO 26000” Demes veeJe efoues. nîee ÒeceeCeevegmeej kebÀHeveerves meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer Heej Hee[leevee keÀmes veweflekeÀ Je HeejoMe&keÀ jenCes iejpes®es Deens l³eeyeÎue ceole nesles.
3)ef®ejbleve efJekeÀeme Je meer.Sm e.Deej. (CSR & Sustainable Development ):
YetlekeÀeUele SKeeÐee GÐeesiee®es ³eMe l³ee J³eJemee³eeves efceUefJeuesu³ee DeeefLe&keÀ GefÎ<ìîeeb®³ee
DeeOeejs®e þjefJeues peele nesles. HeCe Deelee peeieeflekeÀerkeÀjCeecegUs He³ee&JejCee®es ÒeMve mees[efJeues J el ³ e e l e t v e
ef®ejbleve efJekeÀeme meeOeCes ner SkeÀ GÐeesiee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer mecepeueer peeles. l³eecegUs DeeefLe&keÀ
GefÎ<ìeb®³ee HeefuekeÀ[s peeJetve meceepee®eer yeebefOeuekeÀer cnCetve He³ee&JejCe j#eCe Je mebJeOe&ve ner ef®ejbleve
efJekeÀemee®eer yeepet GÐeesieebvee meer.Sme.Deej. ®³ee ceeO³eceeletve meebYeeUeJeer ueeieles.
4)HeeefjleesefyeN³ee®e je<ì^er³e Je Deeblejje<ì^er³e mebmLee meer.Sme.Deej. #es$eele ®eebieueer keÀeceefiejer keÀjC eeN³ee
kebÀHev³eebvee Heeefjleesef

Page 124

1245)He³ee&JejCe keÀe³e&¬eÀce (Environmental Programmes) :
Deeblejje<ì^er³e mebmLeebkeÀ[tve efJeefJeOe He³ee&JejCe keÀe³e&¬e Àce neleer Iesleues peeleele. UNEP
(United Nations Environment Programme) nîee mebmLesceeHe&Àle efJekeÀmeveMeerue
osMeebkeÀefjlee He³ee&JejCe efJe6)He³ee&JejCe DebkesÀ#eCe (Environmental A udit):
Deeblejje<ì^er³e mebmLeebÜejs He³ee&JejCe DebkesÀ#eCe keÀjC³eeme Òeeslmeenve efoues peeles. He³ee&JejCe
DebkesÀ#eCe cnCepes He×leMeerjHeCes, efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerveblej, He³ee&JejCee®³ee DeeJeM³ekeÀleeyeÎue Dee{eJee
IesTve GHeueyOe megefJeOee, OeesjCes Je Demeuesu³ee megefJeOeeb®ee ceeieesJee IesCes nes³e. Goe. International
Chambers of Commerce (ICC) Je US Enviornment Protection
Agency (UEPA) DeMee mebmLee He³ee&JejCe DebkesÀ#eCee®e³ee #es$eele keÀe³e&jle Deensle.
6.8 Òeceb[U meeceeefpekeÀ p eyeeyeoejer ®es J³eJemee³eele SkeÀ$eerkeÀjCe
(INTEGRATING CSR INTO BUSINESS )
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peye eyeoejeryeeyele J³eJemee³eeves Heg{ekeÀej IesCes ne SkeÀ Deepe®³ee peieele
J³eJemee³eeHeg{erue SkeÀ DeeJneve Deens. J³eJemee³ee®³ee DeeOeejmlebYeevee (Stake -holders) veHeÀe
DeeefCe efJekeÀemeeyejesyej®e Depetve keÀenerlejer DeefOekeÀ J³eJemee³eekeÀ[tve DeHesef#ele DeMeles. J³eJemee³eekeÀ[tve
meer.Sme.Deej. ®es J³eJemee³eele SkeÀeeflcekeÀerkeÀjCe keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe Heg{ekeÀej Iesleues peeleele.
KeeueerueÒeceeCes l³eeb®es mHe<ìerkeÀjCe keÀjlee ³esF&ue. nîee mebkeÀuHeves®es cenlJe keÀeueceeveevegmeej Jee{le®e
Deeues Deens. l³eemeeþer peyeeyeoej Demeuesu³ee IeìkeÀeb®es efJeJes®eve DeeHeCeebme Keeueerue ÒeceeCes keÀjlee
³esF&ue.
1)meer.Sme.Deej. DeeefCe ceeveJe mebmeeOeve (CSR & HR ):
meer.Sme.Deej. Deepe HeejbHeeefjkeÀ Oece&oe³e nîee mebkeÀuHevesletve yeensj He[tve veJeerve ³eespeveebÜeje
efJekeÀefmele nesle Deens. GÐeesieeb®³ee meer.Sme.Deej. ³eespeveeb®ee HeefjCeece efJeefJeOe IeìkeÀebJej nes le Demelees.
l³eeleerue keÀce&®eejer efkebÀJee ceeveJe mebmeeOeve ne cenÊJee®ee IeìkeÀ Deens. meer.Sme.Deej. ®³ee ®eebieu³ee
³eespeveebcegUs yegef×ceeve keÀce&®eeN³eebvee DeekeÀefMeke̳e ne sles. SkeÀe peeieeflekeÀ keÀce&®eejer DeY³eemeeletve, ìe@Jeme& Hesefjve, nîeebveer meer.Sme.Deej. uee
keÀce&®eejer Je ceeveJe mebmeeOevee®ee cenÊJee®ee eflemeje IeìkeÀ ceeveues Deens. efJekeÀefmele osMeebceOetve,
keÀce&®eejer GÐeesiee®ee meer.Sme.Deej. Oee sjCeebyeeyele ceeefnleer Iesleele Je l³eeyeeyeleerle GÐeesiee®³ee
Demeuesu³ee K³eeleer®ee efJe®eej kesÀuee peelees.
2)mLeeefvekeÀ #es$ee®ee efJe®eej (Think Locally ):
meer.Sme.Deej. ³eespeveeb®ee efJe®eej keÀjleevee GÐeesie p³ee YeewieesefuekeÀ #es$ee le keÀe³e&jle Demesue
lesLeerue ³eespeveebvee ÒeeOeev³e osCes DeefYeÒesle Demeles. pemes Deej.meer.SHeÀ. nîee meeJe&peefvekeÀ #es$eeleerue
GÐeesieeves keÀejKeev³ee®³ee #es$eeleerue MeslekeÀN³eebmeeþer ÒeefMe#eCe mebmLee GYee©ve l³eebvee meJe& ÒekeÀej®³ee
mees³eer efJeveecetu³e GHeueyOe keÀ©ve osC³eele Deeu³ee efkebÀJee pes.Sme.[yu³et. meejK³ee GÐeesieeves
mLeeefvekeÀebkeÀefjlee keÀewMeu³e efJekeÀemee®ee keÀe³e&¬eÀce jeyeefJeuee.munotes.in

Page 125

1253)GlHeeoveebÜejs meer.Sme.Deej. (Work it into your Product ):
GÐeesiemebmL eebveer meer.Sme.Deej. ®ee efveOeer osCei³ee Je Oece&oe³e osC³eeHes#ee DeeHeues GlHeeove
meeceeefpekeÀ ¢<ìîee keÀmes DeefOekeÀ peyeeyeoej nesF&ue nîeekeÀ[s ue#e oslee ³esF&ue. pemes Hegve&®e¬eÀerle
meeOeveeb®ee GHe³eesie Debleerce GlHeeoveele keÀjlee ³esF& ue keÀe? efkebÀJee Hegve&®e¬eÀerle Gpee& efvecee&Ce keÀjlee
³esF&ue keÀe? nîeeÜejs ûeenkeÀebvee SkeÀ ®eebieuee ye´B[ efJekeÀefmele keÀ©ve oslee ³esF&ue.
4)keÀce&®eejer Je ûeenkeÀeb®³ee Òeefleef¬eÀ³ee (Listen to your Staff & Customers ):
p³ee ueeskeÀebv eer DeeHeu³ee GÐeesieele keÀenerlejer iegbleefJeues Deens l³eeb®ee®e DeeOeej J³eJemee³eeme
meJee&le ceesþe Deens. l³eeb®³ee Òeefleef¬eÀ³ee peeCetve IesJetve pej meer.Sme.Deej. ³eespevee jeyeefJeu³ee lej
l³eeÜejs®e J³eJemee³ee®eer GefÎ<ìîes meeO³e keÀjlee ³ esleerue.
5)meer.Sme.Deej. Je efJeHeCeve ÒeLee (CSR & Marketing Practices ):
pes GÐeesie veweflekeÀlee HeeUtve efJeHeCeve ÒeLee jeyeefJeleele l³eeb®³eeyeÎue ûeenkeÀeb®³ee ceveele G®®e
opee&®es Deeoje®es mLeeve efvecee&Ce nesles. GÐeesieebkeÀ[tve ®eebi eu³ee opee&®es GlHeeove ³eesi³e efkebÀceleerle
ûeenkeÀebvee ceeieCeervegmeej GHeueyOe nesCes cenÊJee®es Demeles. DeveweflekeÀ Je cekeÌlesoejer®³ee J³eeHeejer ÒeLeebvee
DeeUe Ieeuetve meer.Sme.Deej. Je J³eJemee³e ³eeb®es SkeÀeeflcekeÀerkeÀjCe nesJet MekeÀle s.
6)ceefnuee meyeueerkeÀjCe (Women Empowerment ):
meeOeejCele: efJekeÀmeveMeerue osMeebceOetve efuebie Yeso efkebÀJee ueQefiekeÀ Demeceevelee (Gender
Inequality) efometve ³esles. peieeleerue ceesþs GÐeesie ner ueQefiekeÀ Demeceevelee otj keÀjC³eemeeþ er
Heg{ekeÀej Iesle Deens. ceefnueeb®es DeeefLe&keÀ meyeueerkeÀjCe efJeefJeOe ÒeefMe#eCe Je DeeefLe&keÀ mene³³eeletve keÀ©ve
ceefnueebvee DeelceefveYe&j keÀjC³eeJej Yej efouee peele Deens.
7)DeeefLe&keÀ DebleYee&Je (Financial Inclusion ):
GÐeesie Je e fJeÊeer³e mebmLee DeeefLe&keÀ DebleYee&JeekeÀefjlee keÀe³e&jle Deensle. DeeefLe&keÀ DebleYee&Je
cnCepes iejerye Je Jebef®ele meceepe IeìkeÀeme DeeefLe&keÀ cetU ÒeJeenele DeeCeCes nes³e. DeeefLe&keÀ
DebleYee&JeekeÀefjlee efJeefJeOe meer.Sme.Deej. ³eespeveeb ®ee GHe³eesie keÀ©ve J³eJemee³eeme meer.Sme.Deej.
SkeÀeeflcekeÀerkeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1) Yeejleeleerue Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es YeefJeleJ³e nîeebJej ìerHe efuene.
2) efyeiej mejkeÀejer mebIeìvee (NGO) Je Dee blejje<ì^er³e mebmLeeb®eer meer.Sme.Deej. yeeyele®eer YetefcekeÀe
mHe<ì keÀje.
3) Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es J³eJemee³eele SkeÀeeflcekeÀerkeÀjCeele ®e®ee& keÀje.munotes.in

Page 126

1266.9meejebMe (SUMMARY)
nîee ÒekeÀjCeeceO³es DeeHeCe GÐeesie DeeefCe meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eeb®ee Yeejlee®³ee DevegmenmebyebOe DeY³eemeuee. ìeìe ie=He, Deeefol³e efyeuee&, efjuee³evmed, pes.Sme.[yu³et, Deej.meer.SHeÀ.,
FveHeÀesmeerme HeÀeGb[sMeve F. Yeejleer³e GÐeesieeb®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer keÀece efiejer®es DeJeueeskeÀve kesÀues.
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 ®³ee megOeejerle lejletoervegmeej GÐeesieebvee meer.Sme.Deej. ³eespeveebJej l³eeb®³ee
ceeieerue leerve JeDeens. l³eevegmeej Yeejleer³e GÐeesieebveer l³eeme keÀmee Òeeflemeeo efouee ³ee®ee Ke®e& Dee{eJee (Score
Card) Heeefnuee. Yeejleer³e GÐeesieebvee Deepener meer.Sme.Deej. ³eespeveebJejerue Ke®e& ne SkeÀ ÒekeÀej®ee
keÀj Jeeìlees. l³eecegUs keÀener meceepees He³eesieer ¢<ìerkeÀesve þsJeCeeN³ee kebÀHev³eeb®ee DeHeJeeo JeieUlee
Depetvener GÐeesieeb®³ee ceeveefmekeÀlesceO³es yeoue nesC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. Sve.peer.Dees. Je
Deeblejje<ì^er³e mebmLee nîee GÐeesieebvee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHe jey eefJeC³eeme ®eebieu³ee ÒekeÀej®eer
ceole keÀjerle Demeu³eeves les SkeÀ ÒekeÀej®es meer.Sme.Deej. Yeeieeroej cnCetve YetefcekeÀe Heej Hee[leele.
GÐeesieebkeÀ[s meer.Sme.Deej. ³eespevee jeyeefJeC³eeme Hegjsmes ceveg<³eyeU Je keÀe³e&ÒeCeeueer vemeu³eeves
Sve.peer.Dees. l³eeme DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeme ceole keÀjleele. meer.Sme.Deej. Je J³eJemee³e nîeeb®es veeles
¢{ mJeªHee®es nesle Demeu³eeves l³eeb®es efJeefJeOe keÀejCeemleJe J³eJemee³eele SkeÀeeflcekeÀerkeÀjCe nesleevee
efomeles. Yeeieeroej cnCetve efkeb ÀJee DeeHeu³ee GlHeeovee®³ee ye´B[ yeÎue mekeÀejelcekeÀ JeeleeJejCe le³eej
keÀjC³eele meer.Sme.Deej. GHe³egkeÌle þjleele. ûeenkeÀ, keÀce&®eejer, YeeieOeejkeÀ, mejkeÀej Je meeceev³e
meceepe nîee meJe& DeeOeejmlebYe IeìkeÀebvee yeebOetve þsJeC³eekeÀefjlee me er.Sme.Deej. ÒekeÀuHe ceesuee®eer ceole
keÀjleele.
6.10 Jemletefve<þ ÒeMve (OBJECTIVES QUESTIONS)
De) Keeueerue efouesu³ee He³ee&³eebceOetve ³eesi³e He³ee&³ee®eer efveJe[ keÀ©ve efJeOeeve HetCe& keÀje.
1) FveHeÀesefmeme kebÀHeveerves meer.Sme.Deej.®es keÀe³e& FveHeÀesefmeme HeÀeGb[sMeve ceeHe&Àle õõõöö
nîee Je2) efjuee³evme HeÀeGb[sMeve ®eer mLeeHevee õõõ õ ceO³es Peeueer. (2010, 2012, 2009)
3) meb®eeuekeÀ ceb[Ueuee keÀuece õõõõ (GHe¬eÀce 3) vegmeej meer.Sme.Deej. me efceleer ieefþle
keÀjeJeer ueeieles. (134, 135, 136)
4) `mesJn o ef®eu[^sve' nîee ye@vejKeeueer õõõõ ves yeeuecepetjer jesKeC³ee®es OeesjCe
efmJekeÀejues. (Sve.peer.Dees., efjuee³evmed, yepeepe)
5) meer.Sme.Deej. J³eJemee³ee®³ee SkeÀeeflcekeÀerkeÀjCeele me er.Sme.Deej. ³eespevee õõõõ #es$eele
keÀe³e& keÀjleele. (mLeeefvekeÀ, je<ì^er³e, peeieeflekeÀ)
(1991, 1992, 1997)
ye) Keeueerue efJeOeeves ®e tkeÀ keÀer yejesyej les efuene.
1) meer.Sme.Deej. ³eespevee nîee Sve.peer.Dees. ®³ee menkeÀe³ee&ves jeyeefJeu³ee peeleele.
2) meer.Sme.Deej. ³eespeveebcegUs meeceeefpekeÀ yeoue Ie[tve ³esleele.
3) ceefnuee meyeueerkeÀjCe ne meer.Sme.Deej. ³eespeveeb®ee Yeeie veener.munotes.in

Page 127

1274) Yeejleeleerue GÐeesie meer.Sme.Deej. lejletoer keÀe³e&#eceHeCes jeyeefJeleebvee efomele veener.
5) meer.Sme.Deej. ³eespeveebJej Ke®e& keÀjCes Yeejleer³e GÐeesieebvee yebOevekeÀejkeÀ veener.
keÀ) pees[îee ueeJee.
’De“ ieì ’ye“ ieì
1) Dee³e.Sme.Dees. 26,000 De) UNEP
2) He³ee&JejCe keÀe³e&¬eÀce ye) UEPA
3) He³ee&JejCe DebkesÀ#eCe keÀ) meer.Sme.De ej. Yeeieeroej
4) Sve.peer.Dees. [) Deeblejje<ì^er³e mebmLee
5) meer.Sme.Deej. meefceleer F) ûeenkeÀ mebj#eCe keÀe³eoe, 1976
HeÀ) kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 (keÀuece 134)
6.11 meboYe& HegmlekesÀ (REFERENCES)
1) Strategic management -N.K. Shree ardh an, Rinky Rajwani,
Jeet D. Joshi -Himalaya Publishing House, Mumbai.
2) Corporate Social Responsibility -David Crowther, Gulen Areas,
Book boon.
3) Strategic management -L.M. Prasad -Sultan Chand & Sons,
New Delhi
4) www.greenbiz.com
5) https://online libirary.wiely.com
6) https://www.tatamotors.com
7) https://www.researchgate.net





munotes.in

Page 128

1287
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer #es$e Je OeesjCe -1
(AREAS OF CSR AND CSR POLICY -I)
IeìkeÀ j®evee :
7.1 GefÎ<ìs
7.2 ÒemleeJevee
7.3 DeeOeejmlebYeeyeeyele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
7.4 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Je He³ee&JejCe
7.5 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCe DeeKeCeer
7.6 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
7.7 ceeveJe mebmeeOeve J³ekeÌleeR®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer meboYee&le YetefcekeÀe
7.8 meejebMe
7.9 Jemletefve<þ Òe Mve
7.10 meboYe& HegmlekesÀ
7.1GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
efJeÐeeL³ee¥vee nîee ÒekeÀjCeeletve Keeueerue IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀjeJe³ee®ee Deens.
1.Òeceb[U e®³ee efJeefJeOe DeeOeejmlebYeeyeeyele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeY³eemeCes.
2.Òeceb[U meeceeefpekeÀ pey eeyeoejer Je He³ee&JejCe nîeeb®ee mebyebOe peeCetve IesCes.
3.Òebce[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCe DeeKeCeerleerue Hee³eN³ee mecepetve IesCes.
4.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCeebJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ DeY³eemeCes.
5.ceeveJe mebmeeOeve J³ekeÌleer®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer meboYee&le YetefcekeÀe leHeemeCes.
7.2 Òe mlee Jevee (INTRODUCTION)
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ®es GefÎ<ì ns J³eJemee³ee®³ee ke=ÀleerceOetve efJeefJeOe
DeeOeejmlebYee®³ee ÒeieleerkeÀefjlee Je He³ee&JejCee® ³ee mebj#eCeekeÀefjlee Òe³elve keÀjCes Je ³eesieoeve osCes ns
Demeles. J³eJemee³ee®³ee ÒeieleerceO³es meceepee®³ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee menYeeie Demelees. pemes YeeieOeejkeÀ,
keÀeceieej, ûeenkeÀ, HegjJeþeoej, OevekeÀes Je efJeÊeer³emebmLee Je mLeeefvekeÀ meceepe nîee IeìkeÀeb®es
J³eJemee³eele ³eesieoeve Demeles. l³eecegUs l³eeb®³ee DeHes#eeb®ee HeeþHegjeJee Je meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer®eermunotes.in

Page 129

129Hetle&lee Òeceb[Ue®³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer keÀe³e&¬eÀceeletve nesCes Deiel³ee®es þjles. Lees[ke̳eele,
meerSmeDeej ®³ee keÀe³e&#es$ee®eer J³eeHleer ner J³eeHekeÀ Demetve J³eJemee³eeves meceepee®³ee Je He³ee&JejCee®³ee
keÀu³eeCeekeÀefjlee mJele: Heg{ekeÀej IesTve J³eJemee³ee®es meJe&keÀMe Demes meerSmeDeej OeesjCe DeeKeCes Je
l³ee®eer HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes De bceueyepeeJeCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles. meerSmeDeej OeesjCe le³eej keÀjleevee
efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee l³eeJej HeefjCeece nesle Demelees. pemes J³eJemLeeHeve lelJe%eeve Je HeÀe³eosMeerj He³ee&JejCe
ns oesve IeìkeÀ ÒeecegK³eeves efJe®eejele I³eeJes ueeiel eele. DeeHeu³ee J³eJemee³eele keÀe³e&jle Demeuesues ceeveJe
mebmeeOeve J³ekeÌleeR®eer YetefcekeÀe meerSmeDeej DebceueyepeeJeCeer keÀe³ee&le cenÊJee®eer þjles. l³eebveer Iesleuesuee
Heg{ekeÀej Je l³eeb®es Demeuesues menkeÀe³e& Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeo ejer ³eespeveeb®³ee ³eMeefmJeleskeÀefjlee
DeeJeM³ekeÀ þjles.
7.3 DeeOeejmlebYeeyeeyele meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer (CSR TOWARDS
STAKEHOLDERS )
YeeieOeejkeÀ
keÀeceieej
ûeenkeÀ
HegjJeþeoej
OevekeÀes Je efJeÊeer³e mebmLee
mLeeefvekeÀ meceepe
nîee cegÐee®³ ee mHe<ìerkeÀjCeekeÀefjlee `Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer J³eeHleer' IeìkeÀ ¬eÀceebkeÀ
5.4 ®ee DeeOeej I³eeJee.
7.4 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Je He³ee&JejCe (CSR &
ENVIRONMENTAL CONCERNS )
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ne SkeÀ J³eJem ee³ee®ee mekeÀejelcekeÀ ¢<ìerkeÀesve Demetve
l³eeÜejs J³eJemee³ee®³ee efJeefJeOe Ieìke Àebvee DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCeHetjkeÀ HeÀe³eos osJetve ef®ejbleve
efJekeÀemeekeÀefjlee ³eesieoeve osCes nes³e. vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer nîee Decet u³e Demetve l³eeb®ee He³ee&Hle JeeHej
J³eJemee³eeves keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. lemes®e GlHeeove Òeef¬eÀ³es ojc³eeve keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee
Òeot³eespeveebceOetve J³eJemee³eekeÀ[t nesCeeN³ee He³ee&JejCee®³ee DeeHeÊeerme DeeUe Ieeleuee peelees. keÀ®®³ee
ceeuee®ee keÀe³e&#ece GHe³eesie, HeeC³ee®ee peHetve JeeHej, l³eep³e HeoeLee¥®es J³eJemLeeHeve, Gpee& ye®ele F.
ceeO³eceeletve meerSmeDeej Üejs H e³ee&JejCee®eer oKeue Iesleueer peeles.
vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe ne SkeÀ J³eJemee³ee®ee veJeerve DeeOeejmlebYe cnCetve Go³eeme ³esle Deens.
J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner SkeÀ J³eJemee³ee®eer [eJeHes®e He×leer Demetve l³eeÜejs meJe&
DeeOeejmlebYeebMeer ®eebieues mebyebOe þsJeues peeleele; Je l³eeÜejs GefÎ<ìs meeO³e kesÀueer peeleele. pemes
YeeieOeejkeÀ, keÀeceieej, OevekeÀes, ûeenkeÀ Je mLeeefvekeÀ meceepe J³eJemee³ee®es DeeOeejmlebYe Deensle lemes®e
vewmeefie&keÀ He³ee&JejCe ne SkeÀ `c etUDeeOeejmlebYe '(Silent -Stakeholdes) Demetve l³eeueemunotes.in

Page 130

130JesieUîee ÒekeÀej®eer JeeieCetkeÀ osCes DeeJeM³ekeÀ Demeles keÀejCe lees keÀesCel³eener ÒekeÀejs DeeHeu³ee
nkeÌkeÀebmeeþer celeoeve keÀ© MekeÀle veener efkebÀJee Òeefleef¬eÀ³ee osle veener. vewmeefi e&keÀ He³ee&JejCeeme ÒeeLeefcekeÀ
DeeOeejmlebYe (Primary Stakeholdes) Demes meg×e cnìues peeles. nîee ¢<ìerkeÀesveevegmeej
J³eJemee³eeves leerve Hee³eN³eebceOetve l³ee®ee efJe®eej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
1) vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®³ee Òel³e#eHeCes D eY³eeme keÀjCes Je peeCetve IesCes.
2) efvemeiee&keÀ[tve efceUCeeN³ee efJeefJeOe mesJee m ecepetve IesJetve efvemeiee&meesyele keÀece keÀjeJe³ee®³ee ®eebieu³ee
ke=Àleer Debceueele DeeCeCes.
3) efvemeie& He³ee&JejCeele keÀmes yeoue nesJetve DeeHeu³ee mHeOe&k eÀ, ûeenkeÀ Je HegjJeþeoejebJej HeefjCeece
nesleerue les peeCetve IesCes.
meerSmeDeej ³eespeveeb®³ee DebceueyepeeJeCeerletve vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®es nesCeejs vekeÀejelcekeÀ
HeefjCeece keÀceer keÀjlee ³esleerue. l³eemeeþer meeOevemebHeÊeer®ee JeeH ej veerìHeCes keÀjCes HeeC³ee®³ee keÀceerlekeÀceer
JeeHej peHetve keÀjCes, l³eep³e HeoeLee¥®ee keÀceer Ke®ee&le efJeuuesJeeì ueeJeCes, Gpee& ye®ele F. ®ee DebieerkeÀej
keÀ©ve meerSmeDeej Je He³ee&JeCee®ee menmebyebOe Je=ef×ieble keÀjlee ³esF&ue.
Òeceb[ U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner mebkeÀuHevee MeeMJele efJekeÀemeeMeer efveie[erle Demetve l³eeÜejs
vewmeefie&keÀ He³ee&JejCee®eer peyeeyeoejer ner GÐeesieeJej ³esle Demeles. MeeMJele efJekeÀeme ner meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejer efmJekeÀejC³ee®³ee lelJeeJej D eeOeejuesueer Demetve YeefJe<³eeleerue efHe{îeebmeeþer vewmeefie&keÀ
He³ee&JejCe mebj#eCe Je YeeJeer efHe{îeeb®es jenCeerceeve ns l³ee®³eeMeer efveie[erle Deens. J³eJemee³eeves vewmeefie&keÀ
meeOeveeb®ee He³ee&Hle JeeHej keÀ©ve He³ee&JejCe mebj#eCe Keeueer ue ÒeceeCes kesÀues Heeefnpes.
1)ÒeotGÐeesieebcegUs efJeefJeOe ÒekeÀej®es ÒeotÒeogHeefjCeece ne vewmeefie&keÀ He³ee&JejCeeJej nesJetve ueeskeÀebvee efJeefJeOe ÒekeÀej®es Deepeej, peeieeflekeÀ leeHeceeveele
Jee{, mecetê®eer Jee{leer HeeleUer, Jee{les keÀeye&ve[e³ekeÌmeeF&[ ®es ÒeceeCe F. Jej nesleebvee efomeleele.
meeceeefpekeÀ peeCe þsJeCeejs keÀener GÐeesie ns ÒeotHe³ee&JejCe Je meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee yeebefOeuekeÀerletve J³eJemee³eebveer meJe& ÒekeÀej®es ÒeogkeÀjC³ee®eer Keyejoejer I³eeJe³eeme Heeefnpes.
2)vewmeefie&keÀ meeOeveeb®es peleve (Conservation of Natural Resources ):
GÐeesieeb®³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esle JeeHeju³ee peeCeeN³ee vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®es peleve Je
mebJeOe&ve keÀj C³ee®es OeesjCe efmJekeÀejues peeles. l³eeceO³es Hegve&®eef¬eÀle keÀ®®³ee ceeuee®ee JeeHej, Gpee& ye®ele,
DeHeejbHeeefjkeÀ Gpee& ñeesleeb®ee GHe³eesie, keÀ®®³ee ceeuee®eer veemeOetme efve³eb$eCe F. GHee³e meeceeefpekeÀ
oeef³elJe efmJekeÀejuesu³ee GÐeesieeb keÀ[tve DeJeuebyeues peeleele.
3)He³ee&JejCe HegjkeÀ GlHeeoves (Eco-Friendly Products ):
GÐeesieebveer DeeHeueer GlHeeoves He³ee&JejCe HegjkeÀ nesleerue DeMeer efJekeÀefmele kesÀueer Heeefnpesle. Deepe
yeepeejHesþsle efJeefJeOe Gpee& ye®eleer®³ee GHek eÀjCeeb®eer GHeueyOelee Deens. SDej kebÀef[Mevej, ÖeÀerpe,munotes.in

Page 131

131Jeenves, efiePej F. GHekeÀjCes keÀceer Gpex®ee JeeHej keÀjerle Demeu³eeves l³eeletve Gpee& ye®ele lej nesles®e HeCe
keÀeye&ve[e³ekeÌmeeF&[®es Glmepe&ve meg×e keÀceer nesles.
4)Ieve Je Flej l³eep ³e HeoeLee¥®eer efJeunsJeeì (Disposing of Waste ):
GÐeesieeb®³ee GlHeeove Òeef¬eÀ³esle yeensj He[Ceejs êJe, Ieve Je Jee³et ªHeeleerue l³eep³e HeoeLee&®eer
efJeunsJeeì ner keÀeUpeerHetJe&keÀ Òeef¬eÀ³ee keÀ©ve kesÀueer peeles. l³eecegUs l³eeb®ee He³ee&JejC ee®³ee opee&Jej
nesCeeje HeefjCeece ìeUlee ³eslees efkebÀJee keÀceer keÀjlee ³eslees. GÐeesieebÜejs Glmeefpe&le nesCeeN³ee HeoeLee¥Jej
Òeef¬eÀ³ee keÀjC³eemeeþer GHee³e³eespevee pejer Keef®e&keÀ Demeueer lejer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee
oeef³elJeeletve kesÀueer peeles.
5)He³ee&JejCe DebkesÀ#eCe (Environmental Audit ):
GÐeesieebveer He³ee&JejCe DebkesÀ#eCe keÀjCes Deepe®³ee HeefjefmLeleerle DeeJeM³ekeÀ Deens. He³ee&JejCe
DebkesÀ#eCe ns $e³emLe mebmLesves efkebÀJee J³ekeÌleerves keÀ©ve efkeÀleer Òecee Ceele J³eJemee³eeves mLeeefvekeÀ Je je<ì^er³e
He³ee&JejCe efve³eb$eCe keÀe³eÐeeb®es Heeueve kesÀues Deens, ns He[leeUues peeles. He³ee&JejCe DebkesÀ#eCee®ee cegK³e
nslet ne He³ee&JejCee®eer keÀe³e&#ecelee He[leeUCes Je l³eemeeþer GÐeesieeves Iesleuesu³ee Ò e³elveeb®eer ®eewkeÀMeer
keÀjCes ne Demelees. l³ee DebkesÀ#eCeeÜejs GÐeesieebveer vewMeefie&keÀ He³ee&JejCe meboYee&le HetCe& kesÀuesues oeef³elJe meJe&
DeeOeejmlebYeebvee keÀUtve ³esles.
6)He³ee&JejCe efJeInformation ):
J³eJemee³eebveer He³ee&JejCee®³ee peeieªkeÀlesyeeyele Je kesÀuesu³ee GHe³eespeveebyeÎue ceeefnleer osCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. He³ee&JejCe efJeHe³ee&Jej Ce keÀe³e&#ecelee keÀe³e&¬eÀcee®eer ceeefnleer meeJe&peefvekeÀkeÀjCe DeefYeÒesle Demeles. He³ee&JejCe ceeefnleer osCes
ns pejer Deepe GÐeesieebJej yebOevekeÀejkeÀ vemeues lejer SkeÀ meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®ee Yeeie cnCetve
GÐeesiee®³ee meJe& DeeOeejmleb Yeebvee les keÀUefJeCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
7)He³ee&JejCe ÒeefMe#eCe (Environmental Training ):
He³ee&JejCe efMe#eCe Je ÒeefMe#eCe ns GÐeesieebkeÀ[tve kesÀues peeCes ne SkeÀ He³ee&JejCee®es mebj#eCe
keÀjC³ee®ee SkeÀ ®eebieuee GHee³e Deens. l³eeÜejs Òeo gceeuee®ee He³ee&Hle GHe³eesie F. GefÎ<ìs meJee¥®³ee Òe³elveebceOetve meeO³e keÀjlee ³esleele. l³eeceO³es Keeueerue
keÀe³e&¬eÀceeb®ee meceeJesMe neslees.
De) He³ee&JejCe efJeye) He³ee&JejCe efJekeÀ) He³ee&JejCe efJe[) He³ee&JejCe efJe8)He³ee&JejCe keÀe³e&#ecelee Jee{efJeCes (Improvement in Performance ):
GÐeesie DeeHeu³ee GlHeeoveeb®³ee Òeef¬eÀ³esle He³ee&JejCe keÀe³e&#ecelee Jee{efJeC³eekeÀefjlee GefÎ<ìîes
efveefM®ele keÀjleele. keÀce&®eeN³eebÜejs Iesleuesu³ee Heg{ekeÀejeceOetve He³ee&JejCe HetjkeÀ menYeeefielJe efmJekeÀejuesmunotes.in

Page 132

132peeles. GÐeesieekeÀ[tve He³ee&JejCee®³ee mebJeOe&veekeÀefjlee ®eebieu³ee He×leer, ÒeLee Je keÀe³e&¬eÀce Dee³eesefpele
kesÀues peeleele. He³ee&JejCe #ecelee Jee{efJeC³eekeÀefjlee He³ee&JejCe HetjkeÀ GlHeeoves, GlHeeove He×leer,
Jes<þCes, uesyeefuebie, efJeHeCeve F. ceeO³eceeletve ³eespevee jeyeefJeu³ee peeleele.
9)DeHeejbHeeefjkeÀ Gpee& ñeesleeb®ee GHe³eesie (Use of Non -Conventional Energy
Resources ):
DeHeejbHeeefjkeÀ Gpee& efveefce&leer®³ee ñeesleebceOetve keÀceer keÀeye&ve[e³ekeÌmeeF&[®es Glmepe&ve nesJetve
mJe®í Je megjef#ele Gpee& efceUefJelee ³esles. pemes meewj Gpee&, HeJeve Gpee&, DeCegGpee&, Yejleer -Deesnesìer
Gpee& F. FbOevee®eer ye®ele nesC³eeme eþer DeHeejbHeeefjkeÀ Gpee& ñeesle GHe³egkeÌle þjleele. Deepe yeN³ee®eMee
GÐeesieebceOetve meewj Gpee& ñeesleeb®ee GHe³eesie kesÀuee peele Deens.
10)He³ee&JejCe lelJes Je J³eJemee³e mebyebOe (Environment Principles &
Relations ):
GÐeesieebkeÀ[tve He³e e&JejCe lelJeeb®ee DebefiekeÀej keÀ©ve J³eJemee³e mebyebOe Je=ef×biele kesÀues peeleele.
HegjJeþeoej, OevekeÀes, ûeenkeÀ nîee DeeOeejmlebYeeb®³ee meboYee&le J³eJemee³e He³ee&JejCe lelJes HeeUtve ®eebieues
mebyebOe efvecee&Ce keÀjleele. l³ee yeeyeleerle ûee nkeÀebvee JesUesJesUer ceeefnleer osJetve l³eeb®³eekeÀ[tve Òeefleef¬eÀ³ee ner
ceeieefJeu³ee peeleele. meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es Yeeve þsJetve nîee He³ee&JejCe lelJeeb®ee efmJekeÀej kesÀuee
peelees.
7.5Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCe DeeKe Ceer (DESIGNING CSR
POLICY )
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es GefÎ<ì meeO³e keÀjC³eemeeþer meerSmeDeej OeesjCe ³eesi³e jerleerves
DeeKeues peeCes Je l³ee®³ee Hee³eN³eeb®³ee DebceueyepeeJeCeermeeþer ³eesi³e jerleerves nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
meerSmeDeej O eesjCe ³eesi³e He×leerves þjefJeCes Je l³ee®eer keÀe³e&Jeener He×leMeerjHeCes kesÀueer peeCes ns®e l³ee®³ee
³eMemJeerles®es iecekeÀ Demeles. Keeueerue Hee³eN³eeb®³ee ceeO³eceeletve meerSmeDeej OeesjCee®eer DeeKeCeer Je
DebceueyepeeJeCeer ÒeYeeJeer jerleerv es keÀjlee ³esles.
1)meerSmeDeej meefceleer®eer mLeeHevee (Constitution of CSR Committee ):
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013 keÀuece 135 vegmeej, p³ee kebÀHeveer®es efveJJeU ceeueceÊee cetu³e 500
keÀesìer ª. Hes#ee DeefOekeÀ efkebÀJee JeeefkeÀesCel³eener DeeefLe&keÀ JekeÀjeJeer ueeieles. l³ee meefceleer ceO³es leerve efkebÀJee DeefOekeÀ meb®eeuek eÀeb®ee meceeJesMe Demelees. l³eeHewkeÀer
keÀceerlekeÀceer SkeÀ meb®eeuekeÀ ne DeHe#e (Independent) DemeeJe³eeme nJee.
meer.Sme.Deej. meefceleer Keeueerue cenÊJee®eer keÀeces keÀjles -
De) meer.Sme.Deej OeesjCe le³eej keÀjCes Je meb®eeuekeÀ ceb[Ueme me g®eefJeCes meerSmeDeej OeesjCeele kebÀHeveerves
keÀesCel³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespevee efmJekeÀejC³eele nîeeyeÎue meg®eefJeues peeles.
ye) Òel³eskeÀ meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespevesJej Ke®e& keÀjeJe³ee®eer jkeÌkeÀce efveefM®ele keÀ©ve meb®ee uekeÀ
ceb[Ueme meg®eefJeueer peeles.munotes.in

Page 133

133keÀ) kebÀHeveer®³ee meerSmeDeej OeesjCee®eer JesUesJesUer HeenCeer Je cetu³eebkeÀve meerSmeDeej meefceleerkeÀ[tve kesÀues
peeles.
2)meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es #es$e þjefJeCes (Identify Focus Areas ):
kebÀHeveer keÀe³eoe 2013, Mes[îegue VIIvegmeej Keeueerue DekeÀje ieìebceO³es efJeefJeOe 38
³eespeveeb®ee meceeJesMe Demetve l³eeHewkeÀer kebÀHev³eebveer ³eespeveeb®ee meceeJesMe l³eeb®³ee meerSmeDeej OeesjCeele
keÀjeJe³ee®ee Demelees, l³eeHewkeÀer keÀener ³eespevee KeeueerueÒeceeCes -
1. oeefjêîe Je YetkeÀ efvecet&ueve
2. efMe#eCee®ee Òemeej
3. ueQefiekeÀ meceevelee Je ceefnuee meyeueerkeÀjCe ³eespeveebvee Òeeslmeenve
4. veJepeele DeYe&keÀeb®ee ce=l³etme DeeUe Je veJeceelee Deejesi³e o#elee
5. ceuesefj³ee, S[dme Je Flej jesie efJe 6. He³ee&JejCe meceleesue Je mebJeOe&ve
7. jespeieej Jee{ Je keÀewMeu³e efJekeÀeme
8. meeceeefpekeÀ J³eJemee³e ÒekeÀuHe
9. ûeeceerCe efJekeÀeme ÒekeÀuHe
10.PeesHe[HeÆer Je Jeml³ee efJekeÀeme
11.Flej keÀesCelesner meeceeefpekeÀ efnlee®es ÒekeÀuHe
Jejerue ³eespeveebHewkeÀer kebÀHeveer meJe&®e ³eespevee efmJekeÀejle veenerle lej l³eeHewkeÀer oesve efkebÀJee leerve
³eespevee cegK³elJeskeÀ©ve ue#³e cnCetve efmJekeÀejleele.
3)³eespevee Ke®e& efveefM®eleer (Determine Costs ):
kebÀHeveerves efmJekeÀeju esu³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespevee jeyeefJeC³eemeeþer efkeÀleer Deboeefpele
Ke®e& nesF&ue ns þjJeeJes ueeieles. kebÀHeveer®³ee DeboepeHe$ekeÀevegmeej meerSmeDeej ³eespeveeb®ee Ke®e&
þjefJeuesuee Demelees. l³eevegmeej DeHesef#ele Ke®ee&®ee Dee{eJee IesJetve ³eespeveeb®eer efveefM®eleer keÀceer DeefOekeÀ
ÒeceeCeele kesÀueer peeles.
4)mebIeìvee efkebÀJee meeceeefpekeÀ mebmLesMeer Sske̳e (Alliance with NGO /
Foundations ):
pesJne kebÀHeveerme meerSmeDeej ³eespeveeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjeJe³ ee®eer Demeles lesJne kebÀHeveer
HeÀeGb[sMeve efkebÀJee Oece&oe³e mebmLee (Trust) mLeeHeve keÀjles. keÀener kebÀHev³ee NGO Meer keÀjej keÀ©ve
l³eeb®³eeceeHe&Àle meerSmeDeej ³eespeveeb®eer keÀe³e&Jeener kesÀueer peeles. meerSmeDeej ³eespevee ³eMemJeerHeCes
jeyeefJeC³eemeeþer mJeleb$e Oece&oe³e mebmLes®eer mLeeHevee efkebÀJee SKeeÐee NGO Meer Sske̳e keÀjej GHe³egkeÌle
þjleele.
5)keÀce&®eejer menYeeie (Envolvement of Employees ):
kebÀHeveer®³ee keÀce&®eeN³eeb®ee keÀener ÒeceeCeele menYeeie ne meerSmeDeej ³eespeveebceO³es DeeJeM³ekeÀ
þjlees. pesJne kebÀHeveer®es ÒeefMeef#ele keÀce&®eeN³eebkeÀ[tve meerSmeDeej ³eespeveebvee ceeie&oMe&ve nesles efkebÀJee
menYeeie efceUlees lesJne meerSmeDeej ³eespeveeb®es efceUCeejs ³eMe efveefM®ele Demeles.munotes.in

Page 134

1346)meerSmeDeej O eesjCe þjefJeCes (Draft CSR Policy ):
meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCeeceO³es kebÀHeveerves efmJekeÀejuesu³ee ³eespeveeb®ee meceeJesMe neslees.
lemes®e meerSmeDeej ³eespevee jeyeefJeC³ee meboYee&le ceeie&oMe&keÀ meg®evee meg×e efou³ee peeleele. meerSme Deej
OeesjCeele Keeueerue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
1) meerSmeDeej ÒekeÀuHee®ee ÒekeÀej efveefM®ele keÀjCes
2) meerSmeDeej ÒekeÀuHeeJej Ke®e& keÀjC³ee®eer jkeÌkeÀce þjefJeCes
3) meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ÒekeÀuHe meg©Jeele Je HetCe& keÀjC³ee®ee ef oveebkeÀ
4) meerSmeDeej ÒekeÀuHeeleerue cegK³e J³ekeÌleer Je peyeeyeoejer
5) meerSmeDeej ÒekeÀuHeeletve DeHesef#ele HeefjJele&ve efkebÀJee ³eMe
7)meerSmeDeej OeesjCe cebpetjer (Approval of the Policy ):
meeceeefpekeÀ Òeceb[U meefceleerves meg®eefJeues u³ee meerSmeDeej OeesjCeeleerue cegÎs efJe®eejele IesJetve
kebÀHeveer®es meb®eeuekeÀ ceb[U l³ee OeesjCeeme ceev³elee osles. meerSmeDeej OeesjCeeleerue SkegÀCe cegÎs kebÀHeveer®³ee
JesyemeeF&ì Jej meJee¥®³ee ceeefnleerkeÀefjlee ÒekeÀeefMele kesÀues peeleele .
8)kebÀHeveer®³ee DeeOeejmlebYeebvee ceeefnleer (Communicate to Stakeholders ):
kebÀHeveer®³ee meerSmeDeej OeesjCeevegmeej meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespevee cebpetj Peeu³eeveblej
l³ee®eer ceeefnleer meJe& mebyebefOele IeìkeÀebvee efoues peeles. Ye eieOeejkeÀ, keÀeceieej, ûeenkeÀ Je meceepe nîeebvee
meeceeefpekeÀ ceeO³eceeÜejs efkebÀJee Jele&ceeve He$eeletve keÀUefJeues peeles. l³eecegUs kebÀHeveer®³ee veeJeueewefkeÀkeÀele
Yej He[tve Òeeflecee megOeejles.
9)meerSmeDeej OeesjCee®eer DebceueyepeeJeC eer(Implementations of the Policy ):
kebÀHeveer®³ee meJe& DeeOeejmlebYeebvee efJeefJeOe ceeO³eceebÜejs meerSmeDeej OeesjCee®eer ceeefnleer
efou³eeveblej l³ee OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer kesÀueer peeles. YeejleeceO³es yengleebMe kebÀHev³ee meerSmeDee j
³eespeveeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer mJeleb$e HeÀeGb[sMeve efkebÀJee Oece&oe³e mebmLes®eer mLeeHevee
keÀjleele. kebÀHeveerleerue keÀener keÀce&®eejer meg×e nîee HeÀeGb[sMeve®³ee keÀecekeÀepeele ceole keÀjleele.
Oece&oe³e mebmLee nîee efJeefJ eOe ³eespevee jeyeefJeC³eemeeþer lep%e ueeskeÀeb®eer ceole Je meuuee Iesleele.
10)meerSmeDeej OeesjCee®ee Dee{eJee (Review of the Policy ):
kebÀHeveerves meerSmeDeej OeesjCeevegmeej meg© kesÀuesu³ee ³eespeveeb®ee Dee{eJee IesCes DeeJeM³ekeÀ þjles.
OeesjCe Dee{eJee ne efJeefMe<ì keÀeueeJeOeerveblej Iesleuee peelees. pej þjefJeuesu³ee ³eespevesvegmeej meerSmeDeej
OeesjCeeb®eer keÀe³e&Jeener nesle vemesue efkebÀJee l³eele keÀener De[®eCeer Demeleerue lej l³eeceO³es megOeejCee keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ þjles.munotes.in

Page 135

135DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.kebÀHeveer®eer efJeefJeOe DeeOeejmlebYeebyeeyele Demeuesu³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejeryeeyele ®e®ee& keÀje.
2.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer Je He³ee&JejCe nîeebleerue mebyebOeebJej ìerHe efuene.
3.Òeceb[U meeceeefpe keÀ peyeeyeoejer OeesjCe DeeKeCeer Òeef¬eÀ³esleerue Hee³eN³ee mHe<ì keÀje.
7.6 Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCeeJej HeefjCeece keÀjCeejs IeìkeÀ
(FACTORS INFLUENCING CSR POLICY )
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCe le³eej ke ÀjCes Je l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes nîeeJej
efJeefJeOe IeìkeÀ HeefjCeece keÀjerle Demeleele. cegK³ele: J³eJemLeeHeve lelJe%eeve, keÀce&®eejer menYeeie F.
IeìkeÀ ns kebÀHeveer®³ee Debleie&le IeìkeÀele cees[leele, lej kebÀHeveer keÀe³eoe, peeieeflek eÀ mHeOex®es He³ee&JejCe,
ûeenkeÀ ceeieCeer F. IeìkeÀ yeefnie&le IeìkeÀebceO³es meceeefJe<ì nesleele.
meerSmeDeej OeesjCe ÒeYeeefJele keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& KeeueerueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1)kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 (Company Act, 2013 ):
meerSmeDeej OeesjCe DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeerJej HeefjCeece keÀjCeeje cenÊJee®ee IeìkeÀ
cnCepes kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 ne nes³e. nîee keÀe³eÐeeleerue keÀuece 135 vegmeej ceeieerue leerve
JeDeLee&le®e ne keÀuece JeeefceeueceÊee cetu³e efkebÀJee 5 keÀesìer ª. efveJJeU veHeÀe, DeMee leerve HewkeÀer keÀesCeleerne r SkeÀ Deì HetCe&
nesC³eeN³ee kebÀHeveerme yebOevekeÀejkeÀ Deens.
2)J³eJemLeeHeve lelJe%eeve (Management Philosophy ):
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCeeJej HeefjCeece keÀjCeeje ne SkeÀ cegK³e IeìkeÀ Deens.
meeceeefpekeÀ yeebefOeuekeÀer Je J ³eeJemeeef³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve (Professional) efmJekeÀejCeeN³ee kebÀHeveer
meerSmeDeej ³eespeveebkeÀ[s mekeÀejelcekeÀ efjl³ee yeIetve l³eeb®³ee DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeerme ÒeeOeev³e
osleele. DeMee J³eJemee³eebkeÀ[tve meerSmeDeej ³eespevee yebOevekeÀejk eÀ Demees Je DeLeJee vemees. l³eebveer
efceUefJeuesu³ee veHe̳eeletve ³eesi³e lees efnmmee meceepee®³ee efnlee®³ee pemes oeefjêîe efvecet&ueve, efMe#eCe
Òemeej, jespeieej efveefce&leer, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme F. ³eespeveebJej Ke®e& keÀjleele.munotes.in

Page 136

1363)peeie eflekeÀ mHeOee& He³ee&JejCe (Global Competitive Environment ):
Deepe®³ee peeieeflekeÀ mHeOex®³ee keÀeueeJeOeerle kebÀHev³ee l³eeb®³ee veeJeueewefkeÀkeÀ Je ÒeeflecesefJepeeieªkeÀ Demeleele. ®eebieu³ee veeJeueewefkeÀkeÀ Je Òeefleces®ee HeÀe³eoe peei eeflekeÀ mlejeJejerue mHeOexle efìketÀve
jenC³eemeeþer nesle Demelees. ®eebieu³ee meerSmeDeej ³eespevee kebÀHeveer ®³ee DeeOeejmlebYeeb®³ee ceveeJej meg×e
HeefjCeece keÀjleele. l³ee ¢<ìerves meerSmeDeej ³eespevee nîee SkeÀ Deñe cnCetve JeeHeju³ee peeleele.
4)keÀce&®eejer menYeeie (Employees Involvement ):
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCee®eer ³eMemJeerefjl³ee DebceueyepeeJeCeer nesC³ee®³ee ¢<ìerves
keÀce&®eejer menYeeie Je l³eeb®es menkeÀe³e& cenÊJee®es þjles. kebÀHeveer®³ee meerSmeDeej ³eespe veeb®eer
DebceueyepeeJeCeer kebÀHeveer®³ee ceeHe&Àle efkebÀJee mJeleb$e HeÀeGb[sMeve®³ee ceeO³eceeves kesÀueer peeles. keÀener JesUsme
Sve.peer.Dees.Meer Sske̳e keÀjej meg×e kesÀues peeleele. keÀesCel³eener He×leerves meer.Sme.Deej. ³eespevee
jeyeefJeC³ee me keÀce&®eejer menYeeie Je menkeÀe³e& meer.Sme.Deej. OeesjCe ³eMemJeer keÀjC³eele cenÊJee®eer
YetefcekeÀe yepeeefJeleele. keÀce&®eejer Jeiee&®es keÀewMeu³e Je DevegYeJe nîee ³eespeveeb®³ee keÀe³e&JeenerkeÀefjlee
GHe³egkeÌle þjleele.
5)DeeOeejmlebYeebke À[tve ÒesjCee (Support from Stakeholders ):
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespeveebJej efJeefJeOe DeeOeejmlebYeeb®³ee ÒesjCee meg×e HeefjCeece
keÀjleele. YeeieOeejkeÀ, ûeenkeÀ, keÀce&®eejer Je meceepe nîee IeìkeÀebkeÀ[tve menkeÀe³e& Je mekeÀejelcek eÀ
ÒesjCee efceUeu³eeme meerSmeDeej OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer ÒeYeeJeer efjleerves nesles.
6)YeeieOeejkeÀeb®es menkeÀe³e& (Shareholders Support) :
YeeieOeejkeÀeb®es menkeÀe³e& ne IeìkeÀ meerSmeDeej ³eespeveeb®³ee keÀe³e&Jeenerle cenÊJee®ee Demel ees.
meerSmeDeej ³eespevee OeesjCe Je l³ee®³ee DebceueyepeeJeCeerme YeeieOeejkeÀe®eer mebceÊeer DeeJeM³ekeÀ Demeles.
pej YeeieOeejkeÀebkeÀ[tve meerSmeDeej Ke®ee&me ceev³elee efceUeJeer veener lej OeesjCe DebceueyepeeJeCeerle
De[LeUs efvecee&Ce nesleele.
7)Yeeieeroej keÀjele (Alliance Agreement) :
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespeveeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀener JesUsme Ye³emLe DeMee
Oece&oe³e mebmLeebceeHe&Àle (NGO) keÀjejevJe³es kesÀueer peeles. l³eecegUs meerSmeDeej OeesjCeeb®eer ³eMeefmJe lee
l³ee Yeeieeroej mebmLes®³ee keÀce&®eejer Je DeefOekeÀejer keÀe³e&#ecelesJej DeeOeeefjle Demeles. Oece&oe³e mebmLee pej
ÒeeceeefCekeÀHeCes keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee Ye´<ìe®eej ve keÀjlee ³eespevee jeyeefJele Demeleerue lej l³ee®ee
DeefOekeÀ HeÀe³eoe mec eepeeme neslees.
8)ûeenkeÀ Je iegbleJeCetkeÀoej (Customers & Investors) :
ûeenkeÀ Je iegbleJeCetkeÀoej ns J³eJemee³ee®es cenÊJee®es IeìkeÀ Demetve l³eeb®ee Heeefþbyee meerSmeDeej
OeesjCeeme Demeu³eeme DevegkegÀue HeefjCeece efometve ³esleele. ûeenkeÀ osle Demeuesu³ee efkebÀceleerletve efkebÀJee
iegbleJeCetkeÀoejeb®³ee HejleeJ³eeceOeerue keÀener efnmmee meeceeefpekeÀ efnleemeeþer Ke®e& Peeu³eeme oesvner IeìkeÀ
mekeÀejelcekeÀ Òeeflemeeo meerSmeDeej OeesjCeeme osleele.
9)mLeeefvekeÀ meceepe (Local Comm unity) :
kebÀHeveer DeeHeu³ee meerSmeDeej ³eespeveeb®eer DebceueyepeeJeCeer yengleebMe JesUe keÀe³e&jle Demeuesu³ee
mLeeefvekeÀ #es$eele keÀjerle Demeles. mLeeefvekeÀ meceepeekeÀ[tve He³ee&JejCe mebJeOe&ve Je meeceeefpekeÀ efJekeÀeme
³eespevee DeHesef#el e Demeleele. l³eecegUs kebÀHeveerme pej mLeeefvekeÀ jefnJeeMeeb®³ee Heeefþbyee meerSmeDeej
³eespeveebvee efceUeu³eeme l³ee®eer keÀe³e&Jeener ÒeYeeJeerHeCes nesles.munotes.in

Page 137

13710)meb%eeHeve leb$e%eeve (Communication Technology) :
meb%eeHeve leb$e%eeveeleerue yeoue Je efJekeÀeme pemes Fbìjvesì, F& -cesue, ceesyeeF&ue HeÀesve DeeefCe
Flej leebef$ekeÀ GHekeÀjCeebÜejs meerSmeDeej ³eespeveeb®eer keÀe³e&Jeener Je HeeþHegjeJee keÀe³e&#eceHeCes nesCes Meke̳e
nesles. kebÀHeveer®³ee JesyemeeF&ìÜejs meerSmeDeej ³eespeveeb®eer ceeefnleer osJetve l³eele HeejoMe&keÀlee DeeCelee ³esles.
Lees[ke̳eele, efJeefJeOe Debleie&le Je yeefnie&le IeìkeÀeb®ee HeefjCeece meerSmeDeej OeesjCeebJej nesleevee
efometve ³eslees.
7.7 ceeveJe mebmeeOeve J³ekeÌleeR®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer meboYee&le YetefcekeÀe
(ROLE OF HR PROFESSIONALS IN CSR)
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespevee nîee kebÀHeveer mlejeJej jeyeefJele Demeleevee efkebÀJee
Oece&oe³e mebmLeeb®³ee ceeO³eceeletve keÀe³ee&efvJele keÀjleevee kebÀHeveerleerue ceeveJe me bmeeOeve (HR)
efJeYeeieeleerue keÀce&®eejer (Professionals) KetHe cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeefJeleele. meer.Sme.Deej.
³eespeveeb®eer ³eMeefmJelee Je keÀe³e&#ecelee keÀce&®eeN³eeb®³ee menYeeefielJeej Je Heeefþby³eeJej DeJeuebyetve Demeles.
meer.Sme.Deej. OeesjCe DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeer nîee oesvner mlejeJej keÀce&®eejer menYeeie DeeJeM³ekeÀ
Demelees. meer.Sme.Deej. ³eespevee DeeKeCeer, meb%eeHeve, meeOevemebHeÊeer peceJeepeceJe, DebceueyepeeJeCeer,
HeeþHegjeJee, meebefK³ekeÀer³e ceeefnleer F. keÀe ³e& ceeveJe mebmeeOeve keÀce&®eejer keÀjerle Demeleele.
meer.Sme.Deej. ³eespeveebceOeerue keÀce&íeN³eeb®ee menYeeie ne l³ee kebÀHeveer®eer Òeeflecee mekeÀejelcekeÀ
keÀjC³eeceO³es ÒeYeeJeer þjlees. keÀce&®eejer meer.Sme.Deej. keÀe³e&¬eÀcee®eer ceeefnlee r efJeefJeOe DeeOeejmlebYeebvee Je
meceepe ceeO³eceebvee osC³ee®es keÀece keÀjleele. l³eecegUs kebÀHeveer®ee meer.Sme.Deej. ³eespeveebceO³es
HeejoMe&keÀlee ³esles Je DeeOeejmlebYeeb®ee Heeefþbyee efceUlees. ceeveJe mebmeeOeve keÀce&®eeN³eeb®eer meer.Sme.De ej.
OeesjCeeleerue YetefcekeÀe KeeueerueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
1)meer.Sme.Deej. OeesjCe DeeKeCeer (Formulation of CSR Policy ):
ceeveJe mebmeeOeve keÀce&®eejer ns meer.Sme.Deej. OeesjCe DeeKeCeer®³ee keÀe³ee&le menYeeieer
DemeeJe³eeme nJes l³ eebveer meer.Sme.Deej. OeesjCe HeefjCeecekeÀejkeÀ keÀjC³eemeeþer ceole keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles. meer.Sme.Deej. OeesjCeele Keeueerue IeìkeÀeb®ee meceeJesMe Demelees.
De) meer.Sme.Deej. ÒekeÀuHee®ee ÒekeÀej
ye) meer.Sme.Deej. ÒekeÀuHee Jej Ke®e& keÀjeJe ³ee®eer jkeÌkeÀce
keÀ) meer.Sme.Deej. ³eespevee meg© keÀjC³ee®eer Je HetCe& keÀjC³ee®eer efoveebkeÀ
[) meer.Sme.Deej. ³eespevesleerue keÀece keÀjCeeN³ee cenÊJee®³ee J³ekeÌleer / keÀce&®eejer
F) meer.Sme.Deej. ³eespevesletve DeHesef#ele keÀeceefiejer efkeb ÀJee HeÀueÞe=leer
2)meer.Sme.Deej. OeesjCe meb%eeHeve (Communication on CSR ):
meer.Sme.Deej. OeesjCee®ee GÎsMe meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ³eespevee ÒeYeeJeerHeCes jeyeJetve l³ee®ee
HeÀe³eoe efJeefJeOe DeeOeejmlebYeebvee efceUJetve osCes ne Demelees. l³ee®eyejesyej J³eJemee³ee®ee veeJeueewefkeÀkeÀ Je
Òeeflecee (Image) Je=ef×biele keÀjCes ns GefÎ<ì meeO³e keÀjJe³ee®es Demeles. meer.Sme.Deej. ³eespeveebyeeyele
kebÀHeveerves kesÀuesueer keÀe³e&Jeener meJe& mebyebefOele IeìkeÀebHe³e¥le Heesn®eCes DeeJeM³ek eÀ Demeles. DeMee
meer.Sme.Deej. ³eespeveeb®eer ceeefnleer Heesn®eefJeC³ee®es keÀece ceeveJe mebmeeOeve keÀce&®eeN³eebkeÀ[tve ³eMemJeermunotes.in

Page 138

138efjleerves kesÀues peeles. l³eemeeþer efJeefJeOe ÒekeÀej®eer meceepe ceeO³eces, Jele&ceeve He$es Je Flej ¢keÀÞeeJ³e
(Aud io-visual) meeOeveeb®ee GHe³eesie keÀjleele.
3)meer.Sme.Deej. OeesjCe DebceueyepeeJeCeer (Implementation of CSR Policy) :
ceeveJe mebmeeOeve keÀce&®eeN³eebveer HeÀkeÌle meer.Sme.Deej. DeeKeCeer Je meb%eeHeve keÀe³e&¬eÀceele®e
menYeeieer ve neslee me er.Sme.Deej. OeesjCe DebceueyepeeJeCeer keÀe³ee&le meg×e cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeJeueer
Heeefnpes. meer.Sme.Deej. OeesjCee®eer meb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[tve ceev³elee efceUeu³eeveblej efle®eer ÒeYeeJeerHeCes
DebceueyepeeJeCeer kesÀueer peeCes DeeJeM³ekeÀ þjles. Yeejleele yeN³ee®eMee kebÀHeveer meer.Sme.Deej.
DebceueyepeeJeCeerkeÀefjlee mJeleb$e HeÀeGb[sMeve / Oece&oe³e mebmLes®eer mLeeHevee keÀjleele. DeeHeu³ee
kebÀHeveerleerue keÀener keÀce&®eeN³eebveer HeÀeGb[sMeve / efJeMJemle mebmLes®³ee keÀeceele Heg{ ekeÀej IesJetve
meer.Sme.Deej. OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀe³e&#eceHes keÀjeJeer.
4)keÀce&®eejer ÒeefMe#eCe (Training of Employees ):
ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHekeÀ (HR Manager) meer.Sme.Deej. ÒeefMe#eCee®³ee yeeyeleerle
ceesþer YetefcekeÀe yepeeJet MekeÀleele. meer.Sme.Deej. OeesjCeeyeeyele mebHetCe& ceeefnleer pej mebyebefOele
keÀce&®eeN³eebvee ÒeefMe#eCeeceeHe&Àle efoueer iesueer lej l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer ®eebieueer kesÀueer peeF&ue. lemes®e
ÒeefMe#eCeeÜejs keÀce&®eeN³eeb®³ee ceeveef mekeÀles ceO³es mekeÀejelcekeÀ yeoue Ie[Jetve DeeCelee ³esleele.
meer.Sme.Deej. keÀce&®eeN³eeb®ee ¢<ìerkeÀesve pej meceepeeefYecegKe Demesue lej meer.Sme.Deej. ³eespeveeb®ee
ueeYe Debleerce IeìkeÀebHe³e¥le Heesn®eJetve meeceeefpekeÀ yeoue Ie[t MekeÀleerue.
5)ceev³elee Je HeeefjleesefÒeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®³ee ³eespevee ³eMemJeerHeCes keÀe³ee&efvJele keÀjC³eemeeþer mebyebefOele
keÀce&®eeN³eeb®es DeefYeÒesjCe cenÊJee®es þjles. l³eemeeþer meer.Sme.Deej. ³eespevee b®es ³eMe ns keÀce&®eejer menYeeie
Je l³eeb®³ee keÀeceefiejerJej DeJeuebyetve Demeu³eeves l³eebvee ®eebieu³ee keÀeceefiejer®ee ceesyeouee cnCetve ceev³elee
/ HeoesVeleer / Heeefjleesefefveefj#ekeÀeb®ee DeefYeÒee³e nîeebJej DeeOeeefjle HeeefjleesefIesJet MekeÀleele.
6)meer.Sme.Deej. Yeeieeroejeme Heeefþbyee (Support to CSR Partners ):
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyee yeoejer®³ee ³eespevee Sve.peer.Dees. efkebÀJee efJeMJemle mebmLeebceeHe&Àle
jeyeefJeu³ee peeleele. DeMee JesUsme ceeveJe mebmeeOeve efJeYeeie meer.Sme.Deej. OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀjC³eeme Yeeieeroej Sve.peer.Dees.me efkebÀJee efJeMJemle mebmLes me ceole keÀ©ve Heeefþbyee osJet MekeÀleele.
meer.Sme.Deej. keÀce&®eejer efveJe[, ÒeefMe#eCe, keÀe³e&cetu³eceeHeve F. keÀe³e& ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHekeÀ
meer.Sme.Deej. ³eespevee keÀce&®eeN³eebkeÀefjlee keÀ©ve Yeeieeroejeme Heeefþbyee osleele.
7)mebIeìvee mebmke=Àleer (Organisation Culture ):
ceeveJe mebmeeOeve J³eJemLeeHekeÀ efJeefJeOe keÀe³e& pemes meb%eeHeve, keÀce&®eejer efveJe[, ÒeefMe#eCe,
OeesjCes, meebmke=ÀeflekeÀ Je Jele&ve efJekeÀce&®eeN³eeb®³ee ¢<ìerkeÀesveeJej meg×e l³ee®ee HeefjCeece nesle Demelees. l³ee¢<ìerves ceeveJe mebmeeOeve
efJeYeeiee®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer þjles.munotes.in

Page 139

1398)keÀce&®eejer JeeieCetkeÀ (Employee’s Behaviour) :
SKeeoer kebÀHeveer l³ee b®³ee keÀce&®eeN³eebvee keÀMeeÒekeÀejs JeeieCetkeÀ osles nîeebJej keÀce&®eejer menYeeie
DeeOeeefjle Demelees. meer.Sme.Deej. ³eespeveebceO³es keÀce&®eejer Ssef®íkeÀefjl³ee menYeeieer nesC³eekeÀefjlee
l³eebvee ®eebieueer JeeieCetkeÀ osCes Je ®eebieu³ee Oees jCeeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ceeveJe
mebmeeOeve efJeYeeie l³ee ¢<ìerves keÀce&®eejer JeeieCetkeÀ OeesjCe jeyeefJeC³ee®es cenÊJee®es keÀe³e& keÀjlees.
7.8meejebMe (SUMMARY)
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer #es$e Je OeesjC e nîee ÒekeÀjCeeceO³es kebÀHeveer®³ee efJeefJeOe
DeeOeejmlebYeebyeeyele Heej Hee[eJe³ee®eer YetefcekeÀe efkebÀJee keÀe³ee¥®ee DeY³eeme kesÀuee. l³eele YeeieOeejkeÀ,
keÀce&®eejer, ûeenkeÀ, OevekeÀes Je meeceev³e meceepe nîee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. He³ee&JejCe ns SkeÀ
meer.Sme.Deej. ®es DeefJeYeep³e Debie Deens. l³ee Devegmebj#eCe Je mebJeOe &ve keÀ©ve He³ee&JejCe ÒeotkeÀeìkeÀmejer ves JeeHej keÀjCes, He³ee&JejCe HetjkeÀ GlHeeoves le³eej keÀjCes, l³eep³e HeoeLee¥®eer efJeunsJeeì,
He³ee&JejCe DebkesÀ#eCe, He³ee&JejCe ÒeefMe#eCe F. GHee³eeb®ee DeJeuebye kesÀuee peelees. meer.Sme.Deej. ³eespevee
keÀe³e&#eceHeCes keÀe³ee&efvJele JneJ³ee cnCetve kebÀHeveer mlejeJej Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCe le³eej
kesÀues peeles. l³eemeeþer efJeefJeOe Hee³eN³eeb®ee DeY³eeme nîee ÒekeÀuHeeceO³es kesÀuee Deens. meer.Sme.Deej. OeesjCe
le³eej keÀjleevee efJeefJeOe Debleie&le Je yeefnie&le Ieìk eÀ l³eeJej HeefjCeece keÀjerle Demeleele. l³eeceO³es
J³eJemLeeHeve, lelJe%eeve, kebÀHeveer keÀe³eo, 2013 peeieeflekeÀ mHeOee& He³ee&JejCe, keÀce&®eejer menYeeie,
Yeeieeroej keÀjej, keÀce&®eejer menkeÀe³e& F. IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. meer.Sme.Deej. O eesjCe jeyeefJeleebvee
ceeveJe mebmeeOeve efJeYeeiee®eer cenÊJee®eer YetefcekeÀe Demeles. pemes OeesjCe DeeKeCeer, OeesjCe DebceueyepeeJeCeer,
keÀce&®eejer ÒeefMe#eCe, ceev³elee Je HeeefjleesefJ³eJemLeeHekeÀeme meer.Sme.Deej. ®³ee yeeyeleerle Heej Hee[eJeer ueeieleele. Lees[ke̳eele, meer.Sme.Deej.
OeesjCe DeeKeCeer Je keÀe³e&Jeener ner keÀe³e&#eceHeCes nesC³eeme ceeveJe mebmeeOeve efJeYeeie cenÊJee®eer YetefcekeÀe Heej
Hee[lees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer OeesjCeeJej HeefjCeece keÀjCeeN³ee IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.
2.ceeveJe mebmeeOeve keÀce&®eeN³eeb®eer meer.Sme.Deej. ceOeerue YetefcekeÀe efJeMeo keÀje.
7.9 Jemletefve<þ ÒeMve (OBJEC TIVES)
De) Keeueerue efouesu³ee He³ee&³eebceOetve ³eesi³e He³ee&³ee®eer efveJe[ keÀ©ve efJeOeeve HetCe& keÀje.
1) kebÀHeveer keÀe³eoe 2013, Mes[îegue VIIceO³es 38 ³eespevee õõõöö ieìebceO³es meceeefJe<ì
kesÀu³ee Deensle. (11, 12, 13)munotes.in

Page 140

1402) meer.Sme.Deej. õõõõ keÀ[tve meb®eeuekeÀ ceb[UekeÀ[s cebpetjer keÀefjlee HeeþefJeues peeles.
(meer.Sme.Deej. meefceleer, HeÀeGb[sMeve, efJeMJemle mebmLee)
3) ceeveJe mebmeeOeve keÀce&®eejer õõõõ keÀe³ee&le ceole keÀjleele.
(OeesjCe DeeKeCeer, OeesjCe DebceueyepeeJeCeer , DeeKeCeer Je DebceueyepeeJeCeer)
4) meer.Sme.Deej. ns meeceeefpekeÀ keÀe³e& Je õõõõ ³eeb®es meceleesue DeeHeu³ee J³eJemee³e efveCe&³e
Je ke=Àleerletve meeO³e keÀjles.
5) meer.Sme.Deej. OeesjCeebJej õõõõ ÒekeÀej®es IeìkeÀ HeefjCeece keÀjleele.
(Debleie &le, yeefn&le, Debleie&le Je yeefnie&le)
ye) Keeueerue efJeOeeves ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene.
1) He³ee&JejCe DebkesÀ#eCe ns Òel³eskeÀ kebÀHeveerme yebOevekeÀejkeÀ Deens.
2) meer.Sme.Deej. OeesjCe le³eej keÀjleevee Yeeieeroej Sve.peer.Dees. ®eer meb celeer DeeJeM³ekeÀ Demeles.
3) J³eJemLeeHeve lelJe%eeve ns meer.Sme.Deej. OeesjCeeJej HeefjCeece keÀjCeeje Debleie&le IeìkeÀ Deens.
4) ceeveJe mebmeeOeve keÀce&®eejer meer.Sme.Deej. OeesjCeele cenÊJee®eer YetefcekeÀe yepeeefJeleele.
5) ceeveJe mebmeeOev e J³eJemLeeHekeÀ ne meer.Sme.Deej. HeeefjleesefMekeÀlees.
keÀ) pees[îee ueeJee.
’De“ ieì ’ye“ ieì
1) mejkeÀej Òeleer meer.Sme.Deej. De) kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013
2) OevekeÀes Òeleer meer.Sme.Deej. ye) Hegve&®e ef¬eÀle meeOeve mebHeefÊe
3) Jeves (Forest) keÀ) ueeskeÀ, Hue@vesì, veHeÀe
4) ì^erHeue yee@ìce ueeF&ve [) keÀpee&®eer Je J³eepee®eer jkeÌkeÀce JesUsJej YejCes
5) meer.Sme.Deej. ³eespevee F) JesUsJej keÀjeb®ee YejCee keÀjCes
7.10 meboYe& HegmlekesÀ (REFERENCES)
1) Strategic management -N.K. Shree ardhan, Rinky Rajwani,
Jeet D. Joshi -Himalaya Publishing House, Mumbai.
2) Corporate Social Responsibility -David Crowther, Gulen Areas,
Book boon.
3) Strategic management -L.M. Prasad -Sultan Chand & S ons,
New Delhi
4) www.greenbiz.com
5) https://online libirary.wiely.com
6) https://www.tatamotors.com
7) https://www.researchgate.net
munotes.in

Page 141

1418
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer #es$e Je OeesjCe -2
(AREAS OF CSR AND CSR POLICY -II)
IeìkeÀ j®evee :
8.1 GefÎ<ìs
8.2 ÒemleeJevee
8.3 meer.Sme.Deej.®eer peeieeflekeÀ ceev³elee
8.4 meer.Sme.Deej. keÀes[
8.4.1 ³eg.Sve. iueesyeue keÀe@cHe@keÌì
8.4.2 ³eg.Sve.[er.Heer.
8.5 iueesyeue efjHeexefìbie FefveefMeSefìJn
8.6 meer.Sme.Deej. Jejerue ÒecegKe meebkesÀleebke À
8.7 meer.Sme.Deej. Je MeeMJele efJekeÀeme
8.8 efì^Heue yee@ìce ueeF&ve leHexÀ meer.Sme.Deej.
8.9 meejebMe
8.10 Jemletefve<þ ÒeMve
8.11 meboYe& HegmlekesÀ
8.1GefÎ<ìs (OBJECTIVES)
1.meer.Sme.Deej. meboYee&leerue peeieeflekeÀ ceev³elee mebmLeeb®ee DeY³eem e keÀjCes.
2.meer.Sme.Deej. keÀes[ meboYee&le ceeefnleer IesCes.
3.iueesyeue efjHeexefìbie FefveefMeSefìJn yeeyeleerle ®e®ee& keÀjCes.
4.meer.Sme.Deej. Je MeeMJele efJekeÀeme meboYee&le DeY³eeme keÀjCes.
5.J³eJemee³eeleerue efì^Heue yee@ìce ueeF&ve leHexÀ meer. Sme.Deej. peeCetve IesCes.
8.2 Òe mlee Jevee (INTRODUCTION)
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ner kebÀHeveer keÀe³eoe, 2013 vegmeej Yeejleele yebOevekeÀejkeÀ
keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eemeeþer Òel³eskeÀ kebÀHeveerkeÀ[tve mJeleb$e efJeMJelemebmLes®eer DeLeJee HeÀeGb[sMeve®eermunotes.in

Page 142

142mLeeHevee kesÀueer peeles efkebÀJee SKeeÐee Sve.peer.Dees. / Oece&oe³e mebmLesMeer Yeeieeroejer keÀjej kesÀuee peelees.
meer.Sme.Deej. mebkeÀuHevesle Deepe peeieeflekeÀ mlejeJej ceev³elee efceUeueer Demetve ISO 14,1000,
SA 8,000, A A1 , 0 0 0 DeMeer ÒeceeCeHe$es efJeefJeOe meer.Sme.Deej. ³eespeveebkeÀefjlee efoueer peeleele.
lemes®e ³egSve iueesyeue keÀe@cHe@keÌì, ³eg.Sve.[er.Heer. nîee peeieeflekeÀ mebIeìveebkeÀ[tve meer.Sme.Deej.
³eespeveebvee Heeefþbyee efouee peelees. meer.Sme.Deej keÀefjlee efJeefJeOe keÀes[ le³eej kesÀues Demetve les kebÀHev³eeb®³ee
meer.Sme.Deej. ³eespeveebkeÀefjlee ceeie&oMe&keÀ þjleele. peeieeflekeÀ mlejeJej meer.Sme.Deej. ³eespevee Je
MeeMJele efJekeÀeme nîeeb®ee menmebyebOe efJekeÀefmele keÀjC³eeJej Yej efouee peele Deens. meer.Sme.Deej.
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme, meeceeefpekeÀ efJekeÀeme Je He³ee&JejCe mebj#eCe nîee leerve #es$eebJej ue#e keWÀefêle keÀjerle
Demeles. nîee®e leerve IeìkeÀeb®³ee DeeOeejeJej J³eJemee³eeletve `efì^Heue yee@ìce ueeF&ve' leHexÀ meer.Sme .Deej.
ner mebkeÀuHevee efJekeÀefmele keÀjC³eele Deeueer Deens. l³eeceO³es HeerHeume, Hue@vesì Je Òee@efHeÀì (People,
Planet, Profit) nîee leerve cetueYegle IeìkeÀeb®ee meceeJesMe neslees. Lees[ke̳eele, meer.Sme.Deej.
³eespevee nîee J³eJeefmLeleHeCes jeye efJeu³ee peeJ³eele Je ³eMemJeer JneJ³eele ns GefÎ<ì peeieeflekeÀ mlejeJej
efJeefMe<ì ceevekesÀ le³eej keÀ©ve meeO³e kesÀues peele Deens.
8.3meer.Sme.Deej. ®eer peeieeflekeÀ ceev³elee (GLOBAL RECOGNITION OF
CSR)
Deepe peie ner SkeÀ yeepeejHesþ Peeueer Demetve Fbìjves쮳ee ceeO³eceeletve peeieeflekeÀ mlejeJej
osJeeCe IesJeeCe, veJeerve meb%eeHeve Je leb$e%eeve efkekeÀeme nesle Deens. meer.Sme.Deej. ³eespeveebvee peeieeflekeÀ
mlejeJej efJeefJeOe ceevekeÀeb®³ee mene³³eeves ceev³elee efceUle Deens. l³eeceO ³esISO 14,1000, SA
8,000, AA 1,000 nîee ceevekeÀeb®ee meceeJesMe neslees. meer.Sme.Deej. ®³ee ³eespeveeb®ee HeÀe³eoe
meceepeeHe³e¥le Heesn®eefJeC³eeN³ee kebÀHev³eebvee peeieeflekeÀ ceev³elee efceUles. DeeHeCe keÀener mebmLeeb®³ee
peeieeflekeÀ mlejeJejerue ceevekeÀeb®ee DeY³eeme KeeueerueÒeceeCes keÀjCeej Deenesle.
Dee³e.Sme.Dees. 14,000 -
Dee³e.Sme.Dees. 14,000 ner SkeÀ He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve ÒeceeHes Me=bKeuee Demetve leer
Deeblejje<ì^er³e ceevekeÀ mebmLeskeÀ[tve 1996 meeueer efmJekeÀejueer iesueer DeeefCe peeieeflekeÀ mlejeJej efle®eer
DebceueyepeeJeCeer meg© Peeueer. Dee³e.Sme.Dees. 14,000 ceevekeÀ ns He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve
He×leMeerjHeCes keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&keÀ met®evee osles Je l³eevegmeej l³ee #es$eele keÀece keÀjCeeN³ee kebÀHev³ee
He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve keÀjleele. Dee³e.Sme.Dees. 14,000 ne SkeÀ efve³ece Je ceevekeÀeb®ee meb®e
Demetve l³eeleerue ceeie&oMe&keÀ lelJeevegmeej DeewÐeesefiekeÀ l³eep³e HeoeLe& J³eJemLeeHeve keÀ©ve He³ee&JejCe
mebj#eCe keÀ© MekeÀles. Dee³e.Sme.Dees . 14,000 ns Deeblejje<ì^er³e ceevekeÀ Demetve l³eeÜejs He³ee&JejCe
J³eJemLeeHeve He×leer (Environment Management System) ®³ee ceeie&oMe&keÀ met®evee
efou³ee Deensle.
Lees[ke̳eele, ISO 14,1000 ner SkeÀ He³ee&JejCe efJeHee[C³e ekeÀefjlee le³eej kesÀuesueer ceevekeÀ Me=bKeuee Deens. l³eeceO³es Keeueerue ceevekeÀeb®ee meceeJesMe neslees.
Dee³e.Sme.Dees. 14,004 : 2004 -He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve He×leer®³ee meeceev³e ceeie&oMe&keÀ
meg®evee, lelJes, He×leer Je leb$eeb®ee meceeJesM en e s l e e s .munotes.in

Page 143

143Dee³e.Sme.Dees. 14,006 : 2011 He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve He×leerÜejs He³ee&JejCe HetjkeÀ
DeejeKe[e le³eej keÀjC³ee®³ee ceeie&oMe&keÀ met®eveeb®ee meceeJesMe neslees.
Dee³e.Sme.Dees. 14,001 : 2015 ³eeÜejs He³ee&JejCe efJeGefÎ<ìebJej ue#e efoues peeles
nîee®e Me=bKeues®³ee Flej ceevekeÀebÜejs JesieUîee ¢ef<ìkeÀesveebJej pemes DebkesÀ#eCe, meb%eeHeve,
He³ee&JejCe DeeJneves, peerJeve ÒeJeen He=Le:keÀjCe F. ceeie&oMe&keÀ lelJes le³eej kesÀueer Deensle.
Dee³e.Sme.Dees. 14,000 ceevekeÀ Me=bKeuee ner He³ee&JejCe J³eJemLeeHevee yeeyeleerle Demetve leer
kebÀHev³eebvee Keeueerue ÒeceeCes ceeie&oMe&ve keÀjles.
De) kebÀHeveer®³ee Òeef¬eÀ³ee efkebÀJee ke=Àleer keÀMeeÒekeÀejs keÀceerle keÀceer vekeÀejelcekeÀ Heef jCeece He³ee&JejCeeJej
keÀjleerue Je nJee, HeeCeer efkebÀJee peceerve nîeeJej efJeHejerle HeefjCeece nesCeej veener.
ye) J³eJemee³eebJej ueeiet Demeuesues He³ee&JejCe efJekeÀ) GlHeeove Òeef¬eÀ³e e Je keÀe³e&He×leerceO³es meelel³eeves megOeejCee keÀ©ve He³ee&JejCeeJejerue neveerkeÀejkeÀ
HeefjCeece keÀceer keÀjCes.
Dee³e.Sme.Dees. -1000 ner Me=bKeuee iegCeJeÊesmeboYee&le Demetve Dee³e.Sme.Dees. 14000 ner
Me=bKeuee l³ee®³eeMeer efceUleer pegUleer Deens. Dee³e.Sme.Dees. 9000 ner Òeef¬eÀ³ee keÀesCel³eener $e³emLe
mebIeìveskeÀ[tve keÀ©ve ÒeceeCeHe$e efceUefJelee ³esles. pesJne Dee³e.Sme.Dees. 9000 Je 14000 SkeÀe®e
JesUsme kesÀues peeles lesJne Dee³e.Sme.Dees. 19011 ®es DebkesÀ#eCe ceevekeÀ DebefiekeÀ ejues peeleele.
Dee³e.Sme.Dees. -14000 Me=bKeuee GefÎ<ìs (Objectives of ISO 14000 Series) :
1.He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve He×leerÜejs mebIeìvesceO³es He³ee&JejCe ceevekesÀ HeeUueer peeCes Je He³ee&JejCe
mebj#eCee®eer ceeie&oMe&keÀ lelJes HeeUCes.
2.He³ee&JejC e J³eJemLeeHeveekeÀefjlee efJeefJeOe leb$es Je GHee³e meg®eefJeCes
3.He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve OeesjCe le³eej keÀjC³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ GHee³e³eespevee meg®eefJeCes.
4.Dee³e.Sme.Dees. -14000 ns Ssef®íkeÀ ¢<ìerkeÀesveeJej DeeOeeefjle Demetve l³eeÜejs He³ee&Je jCe efve³ece
HeeUCes DeHesef#ele Deens.
5.Dee³e.Sme.Dees. -14000 nîee ceevekeÀ Me=bKeuesceO³es He³ee&JejCe J³eJemLeeHeves meboYee&le efJeefJeOe
ceevekeÀeb®ee meceeJesMe neslees pemes,
ISO 14004 : 2016 -He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve megOeeefjle ceeie&oMe&keÀ meg®evee
ISO 140 20:2 0 0 0 -He³ee&JejCe uesyeumed DeeefCe ÒeieìerkeÀjCe met®evee
ISO 140 31:2 0 1 3 -He³ee&JejCe cetu³eceeHeve ceeie&oMe&keÀ met®evee
ISO 140 63 : 2006 -He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve meb%eeHeve ceeie&oMe&keÀ meg®evee
Dee³e.Sme.Dees. vegmeej H e³ee&JejCe J³eJemLeeHeve He×leer cnCepes cegK³e J³eJemLeeHevee®ee SkeÀ
Yeeie Demetve l³eeceO³es mebIeìvee j®evee, efve³eespeve, peyeeyeoejer, He×leer, Òeef¬eÀ³ee Je meeOeveeb®³ee
efJekeÀemee®eer DebceueyepeeJeCeer Je He³ee&JejCe OeesjCe jeyeefJeC³ee®ee mec eeJesMe neslees.munotes.in

Page 144

144Dee³e.Sme.Dees. -14000 ceeveebkeÀvee®es HeÀe³eos (Benefits of ISO 14000
Certification) :
Dee³e.Sme.Dees. -14000 ceeveebkeÀve ÒeceeCeHe$e efceUefJeC³ee®es Keeueerue HeÀe³eos nesleele.
1)He³ee&JejCe efve³eceeJeueer®ee Deeoj (Respect to Environmental
Regulation) :
Dee³e.Sme.Dees. 14000 ceeveebkeÀve ÒeceeCeHe$e efceUefJeu³eecegUs SkeÀ ÒekeÀejs He³ee&JejCe
efve³eceeb®ee Deeoj kesÀu³ee®es efometve ³esles. keWÀê mejkeÀej Je jep³emejkeÀejkeÀ[tve efJeefJeOe He³ee&JejCe
efve³eceeJeueer peee fnj kesÀueer peeles. l³eecegUs efve³eceeJeueer ®ee Yebie ve neslee He³ee&JejCee®es meJe& efve³ece HeeUues
iesu³ee®es ef®e$e efvecee&Ce nesles.
2)efJeHeCeve #ecelesle Jee{ (Greater Marketability) :
kebÀHeveer®³ee efJeefJeOe GlHeeove Je mesJeebvee yeepe ejHesþsle Dee³e.Sme.Dees. 14000 ®³ee
ÒeceeCeHe$eecegUs ®eebieueer ceeieCeer ³esJetve efJeHeCeve #ecelesle Jee{ nesles. yeN³ee®eMee kebÀHev³ee Demes HegjJeþeoej
efveJe[leele keÀer p³eeb®³eekeÀ[s He³ee&JejCeHetjkeÀ GlHeeove He×leeR®ee GHe³eesie kesÀuee peele es. lemes®e
Dee³e.Sme.Dees. 14000 ÒeceeCeHe$e Demeuesu³ee kebÀHev³eeb®³ee GlHeeoveebvee peeieeflekeÀ yeepeejHesþ efceUles.
3)meeOeve mebHeÊeer®ee ®eebieuee JeeHej (Better use of Resources ):
He³ee&JejCe HetjkeÀ GlHeeove He×leer Je He³ee&JejCe ceevekesÀ Demeuesues leb$e%eeve l³eecegUs
meeOevemebHeÊeer®ee ®eebieuee JeeHej Meke̳e neslees Je SkegÀCe GlHeeove Ke®e& keÀceer neslees.
4)G®®e opee&®es GlHeeove Je mesJee (Higher Quality of Goods & Services ):
Dee³e.Sme.Dees. -14000 ceevekeÀ ÒeceeCeHe$e Dem euesu³ee kebÀHeveer®³ee GlHeeove He×leer Je
leb$e%eeve DeÐeeJele mJeªHee®es, He³ee&JejCeHetjkeÀ Je DeeOegefvekeÀ Demeu³eecegUs GlHeeove Je mesJeeb®ee opee&
Jee{lees. kebÀHeveer®³ee GlHeeove Je mesJee nîee JesieJesieUîee opee& ceevekesÀ HetCe& keÀ©ve ®eebie ueer yeepeejHesþ Je
G®®e efkebÀcele efceUefJeleele.
5)megjef#elelee HeeleUerle Jee{ (Increased Level of Safety ):
G®®e opee&®es DeÐeeJele Je DeeOegefvekeÀ leb$e%eeve DeeefCe He³ee&JejCeHetjkeÀ GlHeeove He×leeRcegUs
megjef#elelee HeeleUerle Jee{ nesles . DeHeIeeleeb®es keÀceer ÒeceeCe Je G®®e opee&cegUs kebÀHeveeruee peveceevemeele
®eebieues mLeeve efceUles.
6)HeesDee³e.Sme.Dees. -14000 ÒeceeCeHe$e efceUefJeCeeN³ee kebÀHev³eeceO³es ®eebieues DeÐeeJele leb$e %eeve
JeeHejle Demeu³eecegUs lesLeerue keÀeye&ve[e³ekeÌmeeF&[ Glmepe&veele Ieì, GlHeeoveeb®es Hegve&®e¬eÀerkeÀjCe,
l³eep³e HeoeLee¥®eer efJeunsJeeì F. cegUs Òeog7)keÀce&®eejer ceveesOew³e& (Employee Morale ):
Dee³e.Sme.Dees. 14000 ceevekeÀ efceUefJeC³ee®³ee SkeÀ ®eebieuee HeefjCeece keÀce&®eejer ceveesOew³e&
Jee{C³eeceO³es meg×e nesles. GÊece leb$e%eeve Je DeÐeeJele GlHeeove He×leeRcegUs Hees

Page 145

145ÒeogvegkeÀmeeve (Wastages) keÀceer nesles Je SkegÀCe GlHeeove Ke®e& keÀceer ³eslees.
8)veeJeueewefkeÀkeÀele Jee{ (Increase in Goodwill ):
kebÀHeveer®³ee ke Àe³e& He×leerle megOeejCee, peeieeflekeÀ mlejeJej ceev³elee, G®®e opee&®es GlHeeove
Je mesJee kegÀMeue Je keÀe³e&#ece keÀce&®eejer, DeefOekeÀ veHeÀe Je ûeenkeÀ Heeefþbyee F. HeÀe³eos Dee³e.Sme.Dees.
14000 ®³ee ceeveebkeÀve ÒeceeCeHe$eecegUs efceUtve kebÀHe veer®ee veeJeueewefkeÀkeÀ Jee{lees.
9)mHeOee& #ecelesle Jee{ (Competitive Advantage ):
peeieeflekeÀ mlejeJejerue mHeOexle Dee³e.Sme.Dees. ÒeceeCeHe$ee®es efJeMesJesUsme HeÀkeÌle Dee³e.Sme.Dees. ÒeceeCeHe$e Demeuesu³ee kebÀHeve er®es GlHeeove efmJekeÀejues peeles. l³eecegUs Demes
ÒeceeCeHe$e Demeu³eeves mHeOee&#ecelesle Jee{ nesles.
10)He³ee&JejCe DebkesÀ#eCeeme ceole (Helps in Environment Audit ):
Dee³e.Sme.Dees. 14000 Me=bKeuee ceevekesÀ ner He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve Òecee Ces HetCe& kesÀu³ee®eer
Kee$eer osleele. l³eecegUs He³ee&JejCe DebkesÀ#eCeeme ceole nesles. lemes®e efJeefJeOe mejkeÀejer HeeleUerJejerue
DeeJeM³ekeÀ yebOeves nîee ÒeceeCeHe$eecegUs HetCe& nesleele. yeN³ee®e JesUsme kebÀHeveer®³ee efJe©× keÀesìe&le keÀener
efHeÀ³ee&oer Demeu³eeme l³eeefþkeÀeCeer Dee³e.Sme.Dees. ÒeceeCeHe$ee®ee GHe³eesie DeeHeueer yeepet DeefOekeÀ
yeUkeÀìHeCes ceeb[lee ³esles.
Dee³e.Sme.Dees. -14000 Me=bKeuee ceevekesÀ : (List of ISO 14000 Series
Standards )
Dee³e.Sme.Dees. -1400 1 He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve He×leer (EMS )l³eeleerue DeeJeM³ekeÀlee Je
ceeie&oMe&keÀ met®evee
Dee³e.Sme.Dees. -1400 4 He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve He×leer (EMS )lelJes, He×leer Je leb$eebyeeyele
meeceev³e ceeie&oMe&ve
Dee³e.Sme.Dees. -1400 6 He³ee&JejCe J³eJemLeeHe ve He×leer (EMS )He³ee&JejCe HetjkeÀ DeejeKe[e
le³eej keÀjC³eemeeþer ceeie&oMe&ve
Dee³e.Sme.Dees. -140 15 He³ee&JejCe cetu³eebkeÀve veeWoCeer DeeefCe mebIeìve
Dee³e.Sme.Dees. -140 20 (Me=bKeuee 14020 to14025 ) He³ee&JejCe uesyeume Je Òeieìve
Dee³e.Sme. Dees. -140 30 GlHeeoveeveblej He³ee&JejCe cetu³eebkeÀve ®e®ee&
Dee³e.Sme.Dees. -140 31 He³ee&JejCe keÀe³e&Òeieleer cetu³eebkeÀve -ceeie&oMe&ve
Dee³e.Sme.Dees. -140 40 (Me=bKeuee 14040to14049) peerJeve ÒeJeen cetu³eceeHeve GlHeeove
HetJe& efve³eespeve Je He³ee&JejCe O³es³e efveefM®eleer ®e®ee&
Dee³e.Sme.Dees. -140 46 peue cetu³eceeHeve -GlHeeove, Òeef¬eÀ³ee Je mebIeìve nJee Je peceerve
ÒeogDee³e.Sme.Dees. -140 50 mebkeÀuHevee Je J³eeK³e e
Dee³e.Sme.Dees. -140 62 GlHeeove DeejeKe[e Je efJekeÀemele He³ee&JejCe yeepetb®eer SkeÀeeflcekeÀlee
Dee³e.Sme.Dees. -140 63 He³ee&JejCe meb%eeHeve ceeie&oMe&keÀ meg®evee Je GoenjCe
Dee³e.Sme.Dees. -140 64 njerle ie=n Jee³et ceespeceeHe Je efve³eb$eCemunotes.in

Page 146

146Dee³e.Sme.Dees. -19011 Me=bKeuee 1400 0Je9000 nîee oesvner ceevekeÀeb®³ee SkeÀ$eerle
cetu³eebkeÀveemeeþer DebkesÀ#eCe ceeie&oMe&ve met®evee
Sme. S.-8000 : (S.A. 8000)
Sme. S.-8000 ne SkeÀ peeieeflekeÀ mlejeJejerue ÒecegKe meeceeefpekeÀ ÒeceeCeHe$ e keÀe³e&¬eÀce
Deens. ³eeÜejs keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee GÐeesieeleerue keÀesCel³eener osMeeleerue l³eeb®³ee keÀeceieejebvee ®eebieueer
JeeieCetkeÀ osC³eemeboYee&le SkeÀ DeeoMe& ®eewkeÀì HegjefJeueer peeles. ner ®eewkeÀì 1997 ceO³es `Deeblejje<ì^er³e
meece eefpekeÀ oeef³elJe' (Social Accountability International) nîee mebmLesves le³eej kesÀueer.
DeewÐeesefiekeÀ #es$eeleerue keÀe³e&mLeUeb meboYee&leerue ceevekeÀ ÒeceeCe He$ee®es ns peieeleerue Heefnues
meeceeefpekeÀ ceevekeÀ Deens. ³egvee³eìs[ vesMevme ®e s ceeveJeer nkeÌkeÀ, Deeblejje<ì^er³e keÀeceieej mebIeìves®eer
HejbHeje, ³eg.Sve. Je je<ì^er³e keÀe³eos, DeewÐeesefiekeÀ keÀejKeev³ee®es DeekeÀejceeve Je Òeceb[U ef®evn nîeeceOetve
meeceeefpekeÀ keÀe³e&Òeieleer ceespeC³ee®es SkeÀ ÒeceeHe le³eej kesÀues Dee ns. ner SkeÀ ÒeceeCeerke=Àle ceevekeÀ mebefnlee
Demetve leer peieeceOeerue keÀesCel³eener GÐeesieeme Je keÀesCel³eener DeekeÀeje®³ee GÐeesieeme JeeHejlee ³esles. Sme.
8000 ns SkeÀ cenÊJee®es leb$e ceeveues peeles Je l³eeÜejs GÐeesieeb®es meeceeefpekeÀ oeef ³elJe ceespelee ³esles
efkebÀJee oesve GÐeesieebceO³es leguevee keÀjlee ³esles.
Sme.S. -8000 : (Area of S.A. 8000)
Sme.S. -8000 ceevekeÀ ceeie&oMe&keÀ met®evee (Specific Guidelines Provided
by S.A. 8000)
1)yeeue keÀeceieej (Child Labour) :
15 Je nîee ceeie&oMe&keÀ lelJeele meg®eefJeues Deens. pej yeeue keÀeceieej keÀecee®³ee efþkeÀeCeer Dee{Uues lej l³eemunotes.in

Page 147

147meboYee&leerue GHee³e pemes Hegjsmes DeeefLe& keÀ HeeþyeU Je Flej Heeefþbyee Je l³eeb®³ee MeeUsle peeC³ee®eer megefJeOee
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
2)oyeeJeeves keÀeceieej (Force Labour) :
keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee oyeeJe (Force) efkebÀJee peesj peyejomleer keÀ©ve efkebÀJee Oeceke̳ee
osJetve, De eefLe&keÀ kegbÀ®eyevee keÀ©ve keÀeceieej þsJet ve³esle. keÀeceieejebvee Jew³eeqkeÌlekeÀ mJeeleb$³e ns keÀeceeJej
jenC³ee®es Je keÀece mees[tve peeC³ee®es efceUeues Heeefnpes.
3)Deejesi³e Je megjef#elelee (Health & Safety) :
keÀecee®³ee efþkeÀeCe®eer H eefjefmLeleer ner megjef#elelee Je Deejesi³eoe³eer þsJeueer Heeefnpes.
keÀeceieejeb®³ee megjef#eleleskeÀefjlee DeeJeM³ekeÀ leer GHekeÀjCes Je GHee³e kesÀuesues DemeeJesle. DeHeIeele
Peeu³eeme leele[erves JewÐekeÀer³e ceole efceUC³ee®eer megefJeOee GHeueyOe keÀjeJeer. lemes®e keÀeceieejebvee mJe®í
Je Deejesi³eoe³eer mJe®ílee ie=ns, efHeC³ee®es HeeCeer, Deejece ie=ns F. cetueYetle iees<ìer®eer GHeueyOelee DemeCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.
4)mebIeìvee mJeeleb$³e Je meecegefnkeÀ keÀjej nkeÌkeÀ (Freedom of Associati on &
Right to Collective Bargaining ):
keÀeceieejebvee mebIeefìle nesJetve ³egefve³eve mLeeHeves®es mJeeleb$³e efceUeJe³eeme nJes efkebÀJee les SKeeÐee
keÀeceieej mebIeìves®es meom³elJe efmJekeÀejC³ee®eer ceev³elee DemeeJeer. keÀeceieejeb®³ee mebIeìvee k eÀe³ee&le
J³eJemLeeHeveeves keÀesCeleerner {JeUe{JeU efkebÀJee nmle#esHe keÀ© ve³es. keÀeceieej l³eeb®es ÒeefleefveOeer efveJe[t
MekeÀleele Je l³eeb®³ee Jeleerves les J³eJemLeeHeveeMeer le[pees[ keÀ© MekeÀleele. lemes®e keÀeceieej mebIeìveebvee
meecegefnke À keÀjej (Collective Bargaining) keÀjC³ee®ee nkeÌkeÀ Demetve l³eeceO³es J³eJemLeeHeveeves
nmle#esHe keÀ© ve³es. keÀeceieej mebIeìveeb®es ÒeefleefveOeer cnCetve keÀe³e& keÀjCeeN³ee J³ekeÌleeRvee YesoYeeJee®eer
JeeieCetkeÀ osJet ve³es efkebÀJee l³eeb®³ee yee yeleerle keÀesCeleener DeekeÀme þsJetve JeeieCetkeÀ vemeeJeer.
5)YesoYeeJe vemeCes (Discrimination ):
keÀeceieejebceO³es peele, efuebie, Je³e, jepekeÀer³e yeebefOeuekeÀer, meeceeefpekeÀ ceev³elee, Oece&,
keÀeceieej mebIeìvee meom³elJe F. keÀesCel³eene r keÀejCeemleJe YesoYeeJe keÀ© ve³es. l³eebvee osC³eele ³esCeejs
ceeveOeve, megefJeOee, ÒeefMe#eCe, ye{leer, yeoueer, efveJe=Êeer, keÀeceeJe©ve ye[leHe&À keÀjCes F. yeeyeleerle
meceevelee DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀecee®³ee efþkeÀeCeer keÀesCel³eener Ye soYeeJee®³ee keÀejCeecegUs OecekeÀer
osCes, efJeMesve³es.
6)J³eJemLeeHeve He×leer SkeÀeeflcekeÀlee (Management Systems ):
Sme. S.8000 ns cee uekeÀ efceUefJeC³eemeeþer Je l³ee®eer keÀe³e&Jeener keÀjC³eemeeþer J³eJemLeeHeve
He×leer Je Heefj®eueveele yeoue Je megOeejCee DeeJeM³ekeÀ þjleele. efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee efve³eceeJeu³ee, lelJes Je
efMemleer®es ÒeIeele keÀe³e&mLeUer efvecee&Ce keÀjCes DeeJ eM³ekeÀ Demeles.
7)keÀecee®es leeme (Working Hours ):
DeewÐeesefiekeÀ keÀe³eÐeevegmeej keÀeceieejeb®es keÀecee®es leeme, Dee[Je[îeeleerue SkeÀ efoJeme megdÆer,
peeoe keÀece ceesyeouee, Ssef®íkeÀ peeoe keÀece F. efve³ece kesÀuesues DemeeJesle. meeOeejC ele: meelel³eeves menemunotes.in

Page 148

148efoJemeeb®³ee DeeþJe[îeele 48 keÀecee®es leeme Je l³eeHes#ee DeefOekeÀ Demeu³eeme Ssef®íkeÀ peeoe keÀece
þsJeC³eele ³eeJes. SkeÀe DeeþJe[îeele 12 leemeebHes#ee DeefOekeÀ peeoe keÀece pej meecegefnkeÀ keÀjejele
þjefJeC³eele Deeues Dem esue lej osC³eele ³eeJes.
8)cesnveleevee / Jesleve (Remuneration ):
meJe& keÀeceieejebvee v³etvelece Jesleve keÀer pes peerJeveeJeM³ekeÀ iejpee YeeieefJeC³eemeeþer Hegjsmes
Demesue les osC³eele ³eeJes. keÀesCel³eener ÒekeÀej®eer Jesleve keÀHeele ner e fMemleer®ee Yebie kesÀu³ee®³ee veeJeeKeeueer
keÀjC³eele ³esJet ve³es. keÀeceieejeuee efceUeuesues Jesleve, l³eeletve kesÀuesu³ee JepeeJeìer Je efveJJeU jkeÌkeÀce nîee
yeeyeleerleerue meJe& ceeefnleer HeejoMe&keÀefjl³ee keÀeceieejebvee osC³eele ³eeJeer. lem es®e leelHegjles keÀeceieej,
keÀjejevJe³es keÀeceieej, efoJemeeieefCekeÀ cepetjer®es keÀeceieej F. ÒekeÀej keÀeceieejeb®eer efHeUJeCetkeÀ keÀjCeejs
þjleele. l³eecegUs keÀe³ece mJeªHeer keÀeceieejebvee ³eesi³e Jesleve Je DeeJeM³ekeÀ megefJeOee osC³eele ³eeJ ³eele.
Sme.S. -8000 HeÀe³eos (Benefits of SA 8000)
Sme.S. 8000 ns meeceeefpekeÀ oeef³elJee®es Ssef®íkeÀ ceevekeÀ Demetve l³eeJe©ve GÐeesiemebmLes®eer
ceeveJeer keÀecee®es He³ee&JejCe HegjefJeC³ee®eer yeebefOeuekeÀer efometve ³esles. l³eecegUs Keeueeru e ÒekeÀej®es efJeefJeOe
HeÀe³eos GÐeesie mebmLesme nesleele.
1)keÀceer peesKeerce (Reduced Risks) :
Sme.S. 8000 ®³ee meeceeefpekeÀ oeef³elJe ceevekeÀecegUs keÀecee®³ee efþkeÀeCeer DeHeIeele nesJet ve³es
cnCetve DeeJeM³ekeÀ l³ee GHee³e³eespevee kesÀues u³ee Demeleele. l³eecegUs meenefpekeÀ®e GÐeesieeb®eer
keÀeceieejebyeeyele®eer peesKeerce keÀceer nesles.
2)GÐeesiee®³ee veeJeueewefkeÀkeÀele Jee{ (Enhanced Reputation) :
meeceeefpekeÀ oeef³elJee®³ee ceevekeÀeletve GÐeesiee®³ee keÀe³e&mLeUeyeeyele efJe efJeOe ÒeceeCes leHeemeueer
peeleele. pemes meceeve JeeieCetkeÀ, Hegjsmes Jesleve, ce³ee&efole keÀecee®es leeme, J³eJemLeeHeve He×leer F. cegUs
keÀeceieejeb®es ceveesOew³e& Gb®eeJeles. DeewÐeesefiekeÀ keÀuen Je DeHeIeeleeb®es ÒeceeCe keÀceer nesles l³eeceg Us
keÀejKeev³ee®ee Je GlHeeovee®ee ye´B[®ee ueewefkeÀkeÀ Jee{le Demelees.
3)ûeenkeÀ DeHes#eebÒeceeCes GlHeeove opee& (Quality to Customers
Requirements) :
ûeenkeÀ ns Jemlet Je mesJee Kejsoer keÀjle Demeleevee G®®e opee&®eer DeHes#ee keÀjerle Demeleele .p e e r
efkebÀcele Jemlet Je mesJeeb®³ee Kejsoermeeþer efoueer peeles. l³ee ceesyeou³eele ûeenkeÀebvee G®®e opee& nJee
Demelees. GÐeesiee®³ee keÀe³e&mLeUer meeceeefpekeÀ oeef³elJee®³ee ceevekeÀeÜejs megOeejCee kesÀuesu³ee Demeu³eeves
mebleg<ì keÀeceieejebke À[tve G®®e opee&®es GlHeeove nesles Je ûeenkeÀeb®³ee DeHes#ee HetCe& nesleele.
4)keÀeceieej meceeOeeve (Labours Satisfaction) :
keÀeceieejeb®es meceeOeeve ns GÐeesieeleerue GlHeeoveeuee HeesceevekeÀ keÀe³ee& efþkeÀeCeer k eÀeceieejebvee ÐeeJe³ee®³ee JeeieCegkeÀer meboYee&le DeeefLe&keÀ ueeYe efkebÀJee keÀe³e&
DeìeR®³ee yeeyeleerle Demeu³eeves l³eebvee ®eebieueer JeeieCetkeÀ, Hegjsmes Jesleve Je GÊece megefJeOee ÒeeHle nesleele.
l³ee®ee HeefjCeece cnCetve l³eeb®³ee meceeOeev eele Jee{ nesles.munotes.in

Page 149

1495)megjef#ele keÀe³e& He³ee&JejCe (Safer Work Environment ):
Sme.S. 8000 nîee ceevekeÀevegmeej keÀe³e&mLeUeleerue megjef#eleles®ee efJeMesDeens. DeeHeCe ceeies Heeefnu³eeÒeceeCes Deeþ efJeefJeOe #es$eeleerue efve³e ceeJeueercegUs GÐeesieeleues keÀe³e& He³ee&JejCe
ns megjef#ele nesC³eeme ceole nesles. keÀeceieejebvee efJeefJeOe megefJeOee GHeueyOe Peeu³eecegUs l³eeb®³ee neletve
nesCeeN³ee ®egkeÀebceO³es Ieì nesJetve DeHeIeelee®es ÒeceeCe meg×e keÀceer nesles. l³eecegU s megjef#ele keÀe³e&He³ee&JejCe
osC³ee®ee Sme.S. 8000 ®³ee ceevekeÀe®ee GÎsMe meHeÀue neslees.
Sme.S. -1000 :(AA 1000)
S.S. 1000 ner ceevekeÀ Me=bKeuee oeef³elJe mebIeìvesves cnCepes Accountability
Organisation ves meg®eefJeueer Deens. ner Me=bKeuee lelJeebJej DeeOeeefjle Demetve l³eeÜejs GÐeesie
mebIeìvesuee DeefOekeÀ peyeeyeoej (Responsible) oeef³elJe (Accountable) DeeefCe MeeMJele
(Sustainable) nesC³eele ceole efceUles. S.S. (Accountability) ner SkeÀ mebmLee Demetve
efle®eer mLeeHevee ueb[ve (UK) ceO³es 1995 uee Peeueer. efle®ee GÎsMe J³ekeÌleer efkebÀJee mebmLeebvee
peeieeflekeÀ mlejeJejerue DeeJnebvee®ee meecevee keÀjlee ³eeJee cnCetve veJeerve leb$es Je efJe®eejÒeCeeueer le³eej
keÀjCes ne Deens.
S.S. 1000 ner ceevekesÀ njerle DeLe&J³eJemLee J e keÀceer keÀeye&ve[e³ekeÌmeeF&[®es Glmepe&ve ®³ee
SkeÀeeflcekeÀ efJe®eej ÒeJe=Êe keÀjCeejer Demetve leer SkeÀeeflcekeÀ DenJeeue Je Kee$eer efceUC³eemeeþer Heeefþbyee
osleele.
S.S. -1000 ceevekeÀ Me=bKeuee (The AA 1000 Series of Standards)
The AA 1000 Accountablility Principles Standards (AA1000APS)
nîee ceevekeÀevegmeej GÐeesie mebmLesme MeeMJeles®es DeeJneve HesueC³eekeÀefjlee Je Deûe¬eÀceeves efJe®eej
keÀjC³eekeÀefjlee SkeÀ ®eewkeÀì HegjefJeles.
The AA 1000 Assurance Standard (AA1000AS)
nîee c eevekeÀe®³ee ceeO³eceeletve SKeeÐee GÐeesiemebmLesves oeef³elJee®es lelJe efkeÀleer ÒeceeCeele
peesHeemeues Deens nîeeyeÎue cetu³eceeHeve keÀjlee ³esles.
The AA 1000 Stakeholders Engagement Standard
(AA1000SES)
ns ceevekeÀ GÐeesiemebmLes®³ee DeeOeejml ebYeeb®eer mebmLesMeer Demeuesueer pe JeUerkeÀ l³eeb®es nslet Je
efve“Accountability Organisation” keÀe³ex (Activities of AA) :
1)S.S. 1000 ÒeefMe#eCe, ÒeceeCeHe$e DeeefCe HejJeevee (AA 1000 Training,
Certification & Licensing Accountability) :
mebIeìves®³ee ceeO³eceeletve J³ekeÌleeRvee Je mebmLeebvee oeef³elJee®eer lelJes Debceueele DeeCeC³eemeeþer
efkebÀJee DeeOeejmlebYeebvee mebmLesMeer yeebefOeuekeÀer efvecee&Ce keÀjC³ee®eer He×leer, keÀewMeu³es Je ÒeefMe#eCe osC³ee®esmunotes.in

Page 150

150keÀe³e& keÀjles. lemes®e AA 1000 ns ceevekeÀ ÒeceeCeHe$e osCeejer ÒeceeefCele mebmLee Certified
Sustainability Assurance Practitioner GHeueyOe ke˩ve osles.
2)GHe¬eÀcee®es efve³eceve (Governance) :
AA 1000 Me=bKeuee ceevekeÀeÜejs efve³eceve DeejeKe[e le³eej keÀ©ve l³eeÜejs
DeeOeejmlebYeeb®es ÒeefleefveefOelJe (meeJe&peefvekeÀ Je Keepeieer #es$eeletve) efceUJetve osles.
3)meuueeieej mesJee (Advisory Services) :
Accountability Advisory Services (AAS) GHeueyOe keÀ©ve osC³ee®es k eÀe³e&
nîee mebmLesÜejs J³eJemee³e, mebmLee, mejkeÀejer keÀe³ee&ue³es, Yeeieeroejer mebmLee, Deeblejje<ì^er³e mebmLee F.
vee GHeueyOe nesles. l³ee meuueeieej mesJeeb®ee GHe³eesie meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer®es oeef³elJe, MeeMJele
efJekeÀeme DeeefCe efve³ece ve keÀjC³eemeeþer neslees.
meuueeieej mesJeebceO³es Keeueerue iees<ìeR®ee meceeJesMe neslees.
De) MeeMJeleles®es [eJeHes®e Je efve³eceve (Sustainability Strategy & Governance)
ye) MeeMJeleles®es DenJeeue (Sustainability Reporting)
keÀ) DeeOeejmlebYe yeebefOeuekeÀer (Stakeholders Engagement)
[) Òeceb[U peyeeyeoejer (Corporate Responsibility)
F) HeefjCeece cetu³eceeHeve (Impact Assesment)
HeÀ) keÀe³e&Òeieleer J³eJemLeeHeve He×leer (Performance Management System)
ie) iegbleJeCetkeÀoej mebyebOe Je J³e JemLeeHeve (Investor Relations & Management)
4)mebMeesOeve (Research ):
S.S. 1000 nîee mebmLeskeÀ[tve mebMeesOevee®es keÀe³e& keÀjC³eekeÀefjlee The
Accountability Institute (AAI) ®eer mLeeHevee kesÀueer Deens. nîee mebmLeskeÀ[tve J³eJemee³eebvee
efkebÀJee Sve.peer.Dees. Je mejkeÀejer Spevmeerpe vee lep%e J³ekeÌleer HegjefJeu³ee peeleele. l³eeb®³ee
ceeie&oMe&veeÜejs Je veeefJeC³eHetCe& leb$ee®³ee mene³³eeves MeeMJele efJekeÀeme meeO³e kesÀuee peelees.
8.4meer. Sme. Deej. keÀes[
8.4.1 ³eg.Sve. iueesy eue keÀe@cHe@keÌì (UN GLOBAL COMPACT)
³eg Sve iueesyeue keÀe@cHe@keÌì ner SkeÀ Ssef®íkeÀ mJeªHee®eer OeesjCe Mewueer Demetve l³eeÜejs J³eJemee³e
mebmLee l³eebveer þjefJeuesueer lelJes Debceueele DeeCeC³eemeeþer Heg{ekeÀej Iesleele. peeieeflekeÀ mlejeJej nîee
OeesjCeevegmeej one lelJes efmJekeÀejueer iesueer Deensle keÀer peer J³eJemee³ee®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer oeef³elJe
efveefM®ele keÀjleele.
J³eJenej Je Flej DeeOeejmlebYeeb®³ee Heeefþby³eeJej ³eg Sve iueesyeue keÀe@cHe@keÌì efve³eceve ®eewkeÀ ì
(Governance Frame Work) ³eg Sve. mes¬esÀìjer pevejue keÀesHeÀerDeceve ³eebveer 12 Dee@iemì
2005 ceO³es efmJekeÀejueer. p³ee kebÀHeveer ³eg Sve iueesyeue keÀe@cHe@keÌì efmJekeÀejleele. l³eebvee Keeueerue
iees<ìeR®eer Hetle&lee keÀjeJeer ueeieles.munotes.in

Page 151

151meeceee fpekeÀ peyeeyeoejer®eer 10 lelJes efmJekeÀe©ve leer kebÀHeveer®³ee OeesjCes mebmke=Àleer Je jespe®³ee
keÀe³ee&le meceeefJe<ì keÀjCes
kebÀHeveerves efmJekeÀejuesueer 10 lelJes keÀMee jerleerves HeeUueerle l³eeyeÎue ojJekeÀ©ve HeeþefJeCe s.
iueesyeue keÀe@cHe@keÌì ®eer efJeefJeOe ceeO³eceebÜejs pemes Jele&ceeveHe$es, YeeÒemeej keÀjCes.
I)³eg Sve iueesyeue keÀe@cHe@keÌì®eer 10 lelJes (The Ten Principles of UN Global
Compact) :
kebÀHeveer®eer MeeMJelel ee ner efmJekeÀejuesu³ee cetu³e He×leer Je lelJeefveef<þle ¢<ìerkeÀesveeletve
J³eJemee³e keÀjC³eeHeemetve meg© nesles. kebÀHeveer®eer keÀe³e&ÒeCeeueer ner keÀceerle keÀceer cetueYetle peyeeyeoeN³ee
ceeveJeer nkeÌkeÀ, keÀeceieej, He³ee&JejCe Je Ye´<ìe®eej D eeUe ¢<ìerves Heej Hee[Ceejer DemeeJeer. ³eg Sve iueesyeue
keÀe@cHe@keÌì ®eer Keeueerue one lelJes [eJeHes®e OeesjCes Je mebmke=Àleer ceO³es ©peJetve meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
HetCe& keÀjeJeer.
³eg Sve keÀe@cHe@keÌì®eer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejeryeÎue one lelJes Keeueerue DeeOeejeletve Iesleueer
Deensle.
ceeveJeer nkeÌkeÀebyeÎue peeieeflekeÀ ÒekeÀìerkeÀjCe
Deeblejje<ì^er³e keÀeceieej mebIeìvee ÒeieìerkeÀjCe (cetueYetle lelJes Je keÀecee®es DeefOekeÀej)
He³ee&JejCeeyeÎue®es efjDees ÒeieìerkeÀjCe
Ye´<ì e®eej efJejesOeer ³egvee³eìs[ vesMeve®es mebkesÀle
De) ceeveJeer nkeÌkeÀ (Human Rights) :
lelJe 1Deeblejje<ì^er³e mlejeJej þjefJeuesu³ee ceeveJeer nkeÌkeÀeb®es J³eJemee³ee®es j#eCe keÀjCes Je Heeefþbyee
osCes
2ceeveJeer nkeÌkeÀeb®eer Hee³eceuueer nesCe ej veener ³eeyeÎue Kee$eer osCes
ye) keÀeceieej (Labour) :
lelJe 3J³eJemee³eeves keÀeceieej mebIeìvee mJeeleb$³e osJetve meecegefnkeÀ keÀjeje®ee DeefOekeÀej ceev³e keÀjCes.
4keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee oyeeJeeves efkebÀJee peesj peyejomleer ves keÀeceie ej J³eJemee³eele ve IesCes.
5yeeuekeÀeceieejebvee HeefjCeecekeÀejkeÀHeCes keÀeceeJej ve IesCes.
6jespeieej Je J³eJemee³eeceO³es keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee YesoYeeJe ve keÀjCes.
keÀ) He³ee&JejCe (Environment) :
lelJe 7He³ee&JejCee®³ee DeeJneveebvee J³e Jemee³eeves meeceesjs peeC³eeme HetJe& meppelee ¢<ìerkeÀesve efmJekeÀejCes
8He³ee&JejCe peyeeyeoejer Heej Hee[C³eemeeþer Heg{ekeÀej IesCes
9He³ee&JejCe HetjkeÀ leb$e%eeve efJekeÀefmele keÀjC³eeme Òeeslmeenve osCesmunotes.in

Page 152

152[) Ye´<ìe®eej efJejesOe (Anti -Corru ption) :
lelJe 10 J³eJemee³eeves meJe& ÒekeÀej®³ee Ye´<ìe®eej efJejesOeer YetefcekeÀe IesJetve Oeceke̳ee efkebÀJee
uee®eueg®eHeleerme DeeUe IeeueCes.
GÐeesiemebmLee efkebÀJee kebÀHeveer ³eg Sve iueesyeue keÀe@cHe@keÌì keÀjejele Ssef®íkeÀ efjl³ee menYe eieer
nesJet MekeÀleele. keÀjejele menYeeieer Peeu³eeveblej l³ee®eer ceeefnleer efkebÀJee meb%eeHeve one lelJeeb®³ee
DebceueyepeeJeCeerkeÀefjlee DeeOeejmlebYeebvee keÀjeJes ueeieles. lemes®e meceepee®es pes Deûe¬eÀce Demeleerue l³eebvee
Heeefþbyee osCes De eJeM³ekeÀ þjles.
II)keÀc³egefvekesÀMeve Dee@ve Òeesûesme (COP ):
³eg Sve iueesyeue keÀe@cHe@keÌì keÀc³egefvekesÀMeve Dee@ve Òeesûesme®³ee ceeO³eceeletve HeejoMe&keÀlee Je
oeef³elJe DeeCeles. meer.Dees.Heer. ne SkeÀ ÒekeÀej®ee ³eg Sve iueesyeue keÀe@cH e@keÌì®eer one lelJes
HeeUC³ee yeÎue®³ee kebÀHeveer®³ee DeeOeejmlebYeebvee efouesuee DenJeeue Demelees. l³eeceOetve kebÀHeveerves HetCe&
kesÀuesueer meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer DeeOeejmlebYeebvee keÀUles. ojJeDeeJeM³eke À Demetve lees iueesyeue keÀe@cHe@keÌì Òeef¬eÀ³es®ee Deelcee Deens.
meer.Dees.Heer. ®ee GÎsMe (Object of COP) :
meer.Dees.Heer. ne JeeefJee{Jetve iueesyeue keÀe@cHe@ keÌì meYeemeoebceO³es Heg{ekeÀej Je=Êeer peesHeemeC³eemeeþer®ee SkeÀ Òe³elve Deens.
meer.Dees.Heer. IeìkeÀ (Element of COP) :
meer.Dees.Heer. DenJeeue osC³ee®ee keÀesCeleener DeefOeke=Àle vecegvee vemetve l³ee DenJeeueeceO³es
Keeueerue IeìkeÀeb®ee mece eJesMe DemeeJee.
1) ³eg Sve iueesyeue keÀe@cHe@keÌì uee Heeefþbyee Demeu³ee®es DeefOekeÀeN³ee®es He$e
2) iueesyeue keÀe@cHe@keÌì lelJes Debceueele DeeCeC³eeyeÎue®es meefJemlej efJeJejCe
3) Jele&ceeveeleerue efkebÀJee DeHesef#ele keÀe³e& HeÀueÞetleer
meer.Dees.Heer. ®es HeÀe³eos (Benefits of COP) :
meer.Dees.Heer. ®³ee ceeO³eceeletve kebÀHeveer®³ee DeeOeejmlebYeebvee (YeeieOeejkeÀ, meceepe,
iegbleJeCetkeÀoej, keÀce&®eejer, ûeenkeÀ, mejkeÀej F.) kebÀHeveerves HetCe& kesÀuesu³ee meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer ®eer
ceeefnleer efoueer peeles. iueesyeue keÀe@cHe@keÌì ceO³es kebÀHeveerves Iesleuesu³ee Heg{ekeÀejeyeÎue ceeefnleer meJe&
DeeOeejmlebYeebvee efceUles.
Keeueerue ÒekeÀej®es HeÀe³eos meer.Dees.Heer. cegUs kebÀHeveeruee efceUleele.
Debleie&le HeÀe³eos (Internal Benefits) :
1) kebÀHeveeruee DeeHeu³ee [eJeHes®e Je MeeMJelelesceO³es jenC³ee®eer ÒesjCee efceUles.
2) Òeceb[U efve³eceve Je vesle=lJe yeebefOeuekeÀer Jee{efJeC³eeme ceole.
3) J³eJemee³ee®³ee peesKeerce Je mebOeer MeesOeC³eeme HeeþyeU efceUles.munotes.in

Page 153

1534) meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer, He³ee&JejCe Je efve³ecevee meboYee&le Jeefj<þ J³eJemLeeHekeÀ Je keÀce&®eeN³eebvee
mHe<ìerkeÀjCe Je Òeeslmeenve efceUles.
5) Debleie&le cetu³eceeHeve Òeef¬eÀ³esÜejs keÀe³e& Òeieleer DenJeeue keÀjC³eekeÀ[s ue#e efoues peeles .
yeefnie&le HeÀe³eos (External Benefits) :
1) kebÀHeveer®eer Òeeflecee Jee{C³eemeeþer GHe³eesie nesJetve ûeenkeÀ, iegbleJeCetkeÀoej Je Flejeb®³ee ceveele cegêe
Òeeflecee (Brand Image) Jee{erme ueeieles.
2) kebÀHeveer®³ee keÀce&®eeN³eeb®es ceveesOew³e& J ee{les Je keÀce&®eejer SkeÀe®e kebÀHeveerle keÀece keÀjC³ee®es Hemeble
keÀjleele.
3) kebÀHeveer®es meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer oeef³elJeeme Deeblejje<ì^er³e mlejeJej ceev³elee efceUtve
veeJeueewefkeÀkeÀ Jee{lees.
4) meer.Dees.Heer. ®³ee ceeO³eceeletve efJe efJeOe DeeOeejmlebYeebvee HeejoMe&keÀ jerleerves ceeefnleer HegjefJeueer peeles.
5) Sve.peer.Dees., keÀeceieej mebIeìvee, Flej J³eJemee³e mebmLee Je mejkeÀej Je meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer
HetCe& kesÀu³ee yeeyele®eer ceeefnleer osC³ee®eer mebOeer efceUles.
8.4.2 meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce (United Nations Development
Programme) :
meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce (³eg.Sve.[er.Heer.) ne meb³egkeÌle je<ì^mebIeeleHexÀ jeyeefJeC³eele
³esCeeje ÒecegKe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce Deens. nîee keÀe³e&¬eÀceeÜejs peieeleerue 177 osMeebceO³es veeieefjkeÀebvee
jenCeerceeve megOeejC³ee®eer mebOeer GHeueyOe keÀ©ve efoueer peeles. nîee keÀe³e&¬eÀcee®eer meg©Jeele 1965
meeueer Peeueer Demetve l³ee®es cegK³e keÀe³ee&ue³e v³eg³ee@ke&À Menjele Deens. nîee keÀe³e&¬eÀceeÜejs efJekeÀmeveMeerue
osMeebvee lep%e meuuee, ÒeefMe#eCe Je Devegoeve ceeHe&Àle Heeefþbyee efouee peelees. lemes®e keÀceer efJekeÀefmele
Meyoebvee meg×e ceole kesÀueer peeles.
³eg.Sve.[er.Heer. keÀe³e&¬eÀce mebHetCe&HeCes meom³e osMeebve er efouesu³ee Ssef®íkeÀ osCei³eebceOetve
®eeueJeuee peelees. oeefjêîe efvecet&ueve, S®e.Dee³e.Jner / S[dme Fl³eeoer jesieeb®es G®®eeìve, ueeskeÀMeener®ee
Òemeej lemes®e ceeveJeer nkeÌkeÀebmeeþer ue{e F. DeveskeÀ ueeskeÀesHe³eesieer Heefj³eespevee ³eg.Sve.[ er.Heer. ceeHe&Àle
®eeueefJeu³ee peeleele. ³eg.Sve.[er.Heer. ner He³ee&JejCe ³eespevee ®eebieu³ee #ecelesves jeyeefJeC³eemeeþer ceole
keÀjles. lemes®e l³ee je<ì^eb®³ee efJekeÀeme DeejeKe[e, [eJeHes®e OeesjCes, F. ®³ee DeeKeCeer keÀefjlee ceole
keÀ©ve Deeef Le&keÀ efmLeleerle keÀMeer megOeejCee nesF&ue nîeekeÀ[s ue#e osCes. lemes®e SKeeÐee je<ì^e®ee MeeMJele
efJekeÀeme (Sustainable development) nesC³eemeeþer SkeÀeeflcekeÀ ¢<ìerkeÀesveeme Òeeslmeenve
efoues peeles.
meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce k eÀe³ex (Functions of UNDP) :
³eg.Sve.[er.Heer. keÀe³ee&ue³es Je l³eeb®es keÀce&®eejer 177 osMeebceOetve lesLeerue mejkeÀejebyejesyej
keÀe³e&jle peeieeflekeÀ Je je<ì^er³e DeeJnebveevee meeceesjs peeC³eemeeþer GÊejs MeesOeve Deensle. ³eg.Sve.[er.Heer.
ceeHe&Àle peeieeflekeÀ Je je<ì^er³e mlejeJejerue efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceebceO³es mecevJe³e Ie[Jetve DeeCeC³ee®es keÀe³e&
keÀjles. nîee keÀe³e&¬eÀceelebie&le Keeueerue Hee®e ÒecegKe efJekeÀeme DeeJneveebJej ue#e keWÀefêle kesÀues peeles.munotes.in

Page 154

1541)oeefjêîe efvecet&ue ve(Poverty Eradication ):
oeefjêîe efvecet&ueve Je DeeefLe&keÀ efJekeÀjles. oeefjêîeeMeer meecevee keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe [eJeHes®e efJekeÀefmele keÀjC³eemeeþer ceole keÀjles.
lemes®e efJekeÀmeveMeerue je<ì^ebvee DeeefLe&keÀ mebOeer, meeOevemebHeÊeer®eer GHeueyOelee, oeefjêîe efvecet&ueve
keÀe³e&¬eÀceebvee ceole, iejeryeeb®³ee efJeefJeOe iejpeebvee ÒeeOeev³e F. GefÎ<ìebmeeþer keÀe³e&jle Demeles.
³eg.Sve.[er.Heer. keÀ[tve Hee³eueì Òe espeskeÌì®es Òee³eespekeÀlJe, efJekeÀemeele cenÊJee®eer YetefcekeÀe Je mejkeÀej,
Sve.peer.Dees. Je yeefnmLe osCeieeroej ³eeb®³eeceO³es mecevJe³e Ie[Jetve DeeCeC³ee®es keÀe³e& keÀjles.
2)ueeskeÀMeener efve³eceve (Democratic Governance ):
³eg.Sve.[er.He er. je<ì^er³e ueeskeÀMeener Heefj®eueveuee Heeefþbyee osJetve l³eemeeþer OeesjCe
DeeKeC³eemeeþer meuuee Je leebef$ekeÀ mene³³e HegjefJeles. lemes®e efJeefJeOe mebmLeeb®eer Je J³ekeÌleeR®eer #ecelee
Jee{efJeC³eemeeþer Òe³elve ueeskeÀMeener cetu³es ªpeefJeC³ eemeeþer ueeskeÀebvee efMe#eCe Je ³eMemJeer DevegYeJeeb®es
keÀLeve keÀjC³ee®es keÀe³e& kesÀues peeles. SKeeÐee osMeeleerue ueeskeÀMeener efve³eceveekeÀefjlee je<ì^ mlejeJej
®e®ee& Je efJe®eejefJeefvece³e Dee³eesefpele keÀ©ve meÐeefmLeleerleerue ueeskeÀMeen er mebmLeebvee Heeefþbyee efouee peelees.
3)mebkeÀìeb®ee Deboepe Je efvejekeÀjCe (Crisit Prevention & Recovery ):
³eg.Sve.[er.Heer. keÀ[tve mewv³eebceOeerue JeeoefJeJeeo Je vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer®³ee peesefKecee keÀceer
keÀjC³eeme eþer Òe³elveMeerue D emeles. pej Demes Òemebie GodYeJeues®e lej l³eeb®³ee lJejerle efvejekeÀjCeemeeþer
Òeeslmeenve osle Demeles. mLeeefvekeÀ mejkeÀej J³eJemLesyejesyej ³eg.Sve.[er.Heer.®es keÀce&®eejer #ecelee efJekeÀeme
efve³eespeve Je OeesjCes Je ÒeceeHes (Standards) keÀjefJ eC³eemeeþer mecevJe³ee®es keÀe³e& keÀjleele.
4)He³ee&JejCe Je Gpee& (Environment & Energy ):
He³ee&JejCee®es mebj#eCe Je Gpee& #es$eele ³eg.Sve.[er.Heer. efJeefJeOe ÒekeÀejs efJekeÀmeveMeerue je<ì^ebvee
ceole keÀjles. mJe®í Je megjef#ele efHeC³ee®es H eeCeer, Deejesi³e j#eCe Je Gpee& mesJee efJekeÀefmele keÀjC³eeme
ÒeeOeev³e osJetve efJekeÀmeveMeerue je<ì^ebvee l³eeb®³ee #ecelee Gb®eeefJeC³eemeeþer ceeveJeer efJekeÀeme Je oeefjêîe
efvecet&ueveekeÀefjlee Heeefþbyee osles.
peeieeflekeÀ mlejeJejerue He ³ee&JejCee®es ÒeMve mees[efJeC³eemeeþer veeefJev³eHetCe& OeesjCes meuuee osCes,
He³ee&JejCe j#eCe Yeeieeroej pees[tve osCes F. keÀe³ee&letve iejerye ueeskeÀebvee MeeMJele jenCeerceeveemeeþer ceole
keÀjles.
5)S®e.Dee³e.Jner. / S[dme (HIV / AIDS ):
³eg.Sve.[er.Heer. S®e.Dee³e.Jner./ S[dme Òemeej jesKeC³eekeÀefjlee Je l³ee®es HeefjCeece keÀceer
keÀjC³eemeeþer efJeefJeOe osMeebvee ceole osC³ee®es keÀe³e& keÀjles. S[dme ®³ee efve³eb$eCeemeeþer ueeskeÀebceO³es
peeieªkeÀlee Je DeeJeM³ekeÀ GHee³e ³eespevee kes Àu³ee peeleele.munotes.in

Page 155

155DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.ìerHee efuene.
De) Dee³e.Sme.Dees. 14000
ye) Sme.S. 8000
keÀ) S.S. 1000
2.³eg.Sve. iueesyeue keÀe@cHe@keÌì ®eer lelJes mHe<ì keÀje.
3.meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®eer keÀe³ex meebiee.
8.5 iueesyeue efjHeexefìbie FefveefMeSefìJn (GLOBAL REPORTING
INITIATIVE )
iueesyeue efjHeexefìbie FefveefMeSefìJn ner SkeÀ peeieeflekeÀ HeeleUerJejerue DenJeeue meeoj keÀjC³ee®ee
Heg{ekeÀej Demetve leer Fveef[HeW[vì mìB[[& Dee@ie&vee³ePesMeve nîe e mebmLesves DeeCeueer Deens. nîee DenJeeue
ÒeCeeueer®ee mejkeÀej, J³eJemee³e Je Flej mebmLeebvee JeeleeJejCe yeoue, ceeveJeer nkeÌkeÀ Je Ye´<ì^e®eej nîee
iees<ìeR®ee HeefjCeece mecepeC³eele Je meb%eeHeve keÀjC³eele GHe³eesie neslees. iueesyeue efjHeex efìbie
F&efveefMeSefìJn®eer meg©Jeele 1997 ceO³es ³eg.Sme. ceOeerue yeesmìve nîee efþkeÀeCeer Peeueer. ner SkeÀ
Sve.peer.Dees. (Non -Governmental Organization) Demetve efle®es cegK³e keÀe³ee&ue³e
De@cemìj[@ce Je vesojueB[ ³esLes Deens. nîee mebmLes®ee nslet Mee MJelelee DenJeeue (Systainability
Reporting) ne Deens. nîee mebmLes®es UNEPC United Nation al Environment
Programme, ³egvee³eìs[ vesMevme iueesyeue keÀe@cHe@keÌì, Dee³e.Sme.Dees. Je Dees.F&.meer.[er. (The
Organisation for Economic Co -operation & Development )nîee mebmLeebMeer
mebueivelee Deens. nîee mebmLesÜejs meom³e je<ì^ebvee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ Je He³ee&JejCe efJeefceUleele.
iueesyeue efjHeexefìbie FefveefMeSefìJn Dee@ve memeìsvesefyeefueìer efjHeexefìbie mìB[[& ns peieeleerue
Heefnues meJe&ceev³e DenJeeue ÒeceeHe Deens. MeeMJelelee DenJeeue meeoj keÀjC³eecegUs oeef³elJee®eer YeeJevee
efvecee&Ce nesles Je peesefKeceeb®es J³eJemLeeHeve Meke̳e nesJetve veJeerve mebOeer®ee ueeYe Ieslee ³eslees. meO³ee
peieeleerue 93… meJee&le cee sþîee GÐeesiemebmLee, peJeUHeeme 2500 MeeMJelelee DenJeeue meeoj
keÀjleele. nîee DenJeeue meeoj keÀjCeeN³ee mebmLee ueneve efkebÀJee ceesþîee, meeJe&peefvekeÀ efkebÀJee Keepeieer
He³ee&JejCee®es mebj#eCe keÀjleele Je meceepe peerJeve megkeÀj yeveefJeleele. l³ee®e yejesyej GÐeesiee®es efve³eceve
keÀ©ve DeeefLe&keÀ ueeYe DeeOeejmlebYe mebyebOe, veeJeueewefkeÀkeÀele Jee{ Je efJeMJeeme Jee{efJeC³ee®es keÀe³e&
keÀjleele.munotes.in

Page 156

156Deepe peer.Deej.Dee³e. peieeleerue meJee&le ceesþîee kebÀHev³ee meesyele keÀe³e&jle Demetv el ³ e e l e t v e
mekeÀejelcekeÀ yeoue pemes meeceeefpekeÀ efnle, ®eebieuee jespeieej, keÀceer ÒeceeCeele He³ee&JejCe neveer, mJe®í
efHeC³ee®es HeeCeer, keÀceer yeeuecepetj Je efuebieYeso F. HeefjCeece efometve ³esle Deens.
peer.Deej.Dee³e. 4 ®es ÒecegKe Keeu eerue ®eej #es$e ue#³e cnCetve Deensle.
1) MeeMJele efJekeÀemeekeÀefjlee ÒeceeHes le³eej keÀjCes Je ceeie&oMe&ve osCes.
2) MeeMJele efJekeÀemeekeÀefjlee Yeeieeroejer Je ÒeCeeueer ®eewkeÀì le³eej keÀjCes.
3) keÀe³e&#ece Je HeefjCeecekeÀejkeÀ MeeMJele DenJ eeueemeeþer vesle=lJe keÀjCes.
4) MeeMJele DenJeeue ceeefnleer®ee GHe³eesie keÀe³e& Òeieleer keÀjC³eemeeþer keÀjCes.
ceeie&oMe&ve meg®evee (Guidelines) :
peer.Deej. ®³ee ceeie&oMe&ve meg®evee oesve Yeeieele efouesu³ee Deensle.
1) DenJeeue lelJes Je Ò eceeHes (Reporting Principles & Standard Disclosure)
2) DebceueyepeeJeCeer HegefmlekeÀe (Implementation Manual)
ceeie&oMe&keÀ meg®eveebceOeerue Jeie&Jeejer
De) DeeefLe&keÀ (Economic)
DeeefLe&keÀ keÀe³e&Òeieleer
yeepeejHesþ efnmmee
DeÒel³e#e DeeefLe&keÀ HeefjCeece
ye) He³ee&JejCe efJekeÀ®®ee ceeue
Gpee&
HeeCeer
pewJeefJeefJeOelee
Glmepe&ve
l³eep³e HeoeLe&
GlHeeoves Je mesJee
JeenlegkeÀ
He³ee&JejCe le¬eÀej efveJeejCe He×leer
keÀ) meeceeefpekeÀ (Social)
1) keÀeceieej ÒeLee Je Glke =À<ì keÀe³e&
jespeieej
keÀeceieej J³eJemLeeHeve mebyebOe
Deejesi³e Je megjef#eleleemunotes.in

Page 157

157ÒeefMe#eCe Je efMe#eCe
keÀeceieej le¬eÀej efveJeejCe He×leer
2) ceeveJeer DeefOekeÀej (Human Rights)
yeeuecepetj
yeUpeyejer Je peyejomleerHetJe&keÀ keÀeceieej
YesoYeeJe
cetu³eceeHeve
ceeveJeer nkeÌkeÀ le¬eÀej efveJeejCe He×leer
3) meceepe (Society)
mLeeefvekeÀ meceepe
Ye´<ìe®eej efJejesOe
mHeOee& -efJejesOeer JeeieCetkeÀ / Jele&ve
le¬eÀej efveJeejCe He×leer
4) GlHeeove peyeeyeoejer (Production Responsibility)
ûeenkeÀ Deeje si³e Je megjef#elelee
GlHeeove Je mesJee KetCeef®eÇer (Labelling)
efJeHeCeve meb%eeHeve
ûeenkeÀ SkeÀeble Hetle&lee
8.6 meer.Sme.Deej. Jejerue ÒecegKe meebkesÀleebkeÀ (MAJOR CODE ON
CSR)
meer.Sme.Deej. meebkesÀleebkeÀ ns efJeefJeOe mlejebceOetve efoues peeleevee meeOeejCele: Keeueerue
ÒekeÀej®es meebkesÀleebkeÀ Òe®eueerle Deensle.
kebÀHeveer meebkesÀleebkeÀ
J³eJemee³e mebIeìvee meebkesÀleebkeÀ
Deeblej mejkeÀej meebkesÀleebkeÀ
yeng-DeeOeejmlebYe meebkesÀleebkeÀ
nîee efJeefJeOe ÒekeÀejeb®eer ceeefnleer Lees[ke̳eele KeeueerueÒeceeCes ceeb[lee ³esF&ue.
kebÀHeveer meebkesÀleebkeÀ (Company Codes ):
kebÀHeveer meebkesÀleebkeÀ ns cegK³ele: J³ekeÌleeriele Òel³eskeÀ kebÀHeveerves Heg{ekeÀej IesTve mJele:®e le³eej
kesÀuesues Demeleele. p³ee efþkeÀeCeer efve³ee &le keÀjeJe³ee®eer GlHeeoves Iesleueer peeleele efkebÀJee GlHeeovee®eermunotes.in

Page 158

158cegêe (Brand) efJekeÀefmele le³eej keÀjeJe³ee®eer Demeles, DeMee JesUsme kebÀHeveer meebkesÀleebkeÀ le³eej kesÀuee
peelees. yengje<ì^er³e kebÀHev³ee efkebÀJee ceesþîee GÐeesiemebmLee m eeOeejCele: keÀeHe[ GÐeesie, Heeo$eeCes F.
mebyebefOele J³eJemee³e meer.Sme.Deej. meebkesÀleebkeÀ yeveefJeleele. Deeblejje<ì^er³e mlejeJejerue oyeeJeecegUs efkebÀJee
efve³ee&le Je=×er®³ee ¢<ìerves ns meebkesÀleebkeÀ pemes jeryee@keÀ, veeF&keÀ F. kebÀHev³ee b®es efometve ³esleele.
J³eJemee³e mebIeìvee meebkesÀleebkeÀ (Business Association Codes ):
J³eJemee³e mebIeìvee, GÐeesie mecetn efkebÀJee keÀce&®eejer mebIeìveebceeHe&Àle J³eJemee³e mebIeìvee
meebkesÀleebkeÀ le³eej kesÀues peeleele. kebÀHeveer meebke sÀleebkeÀe®³ee leguevesle J³eJemee³e mebIeìvee meebkesÀleebkeÀ
meom³e GÐeesieebMeer SkeÀcele le³eej keÀ©ve yeveefJeues peeleele. p³ee JesUsme J³eJemee³e mebIeìvee meeceeefpekeÀ
peyeeyeoejeryeeyele peeie©keÀ Demeleele lesJne J³eJemee³e mebIeìvee meebkesÀlek eÀeb®³ee GHe³eesie SkeÀ leb$e
cnCetve kesÀuee peele veener. GÐeesie mecetnebkeÀ[tve efJeefJeOe #es$eemeboYee&le meebkesÀleebkeÀ yeveefJeC³eemeeþer
Heg{ekeÀej Iesleuee peelees. peeieeflekeÀ mlejeJej KesUCeer, ®ene, KesUe®es meeefnl³e, efkeÀjkeÀesU efkebÀJee
jmee³eve GÐeesie F. veer J³eJemee³e mebIeìvee meebkesÀleebkeÀ le³eej kesÀues Deensle. Goe. De@LeuesefìkeÀ
HetÀìJesDej DemeesefmeSMeve, efjmeHee@veefmeyeue kesÀDej (jmee³eve GÐeesie) F.
Deeblej mejkeÀej meebkesÀleebkeÀ (Inter Governmental Codes ):
efJeefJeOe je<ì^eMeer mejkeÀejebveer menceleerves Deeblejje<ì^er³e keÀe³eÐeeb®³ee ®eewkeÀìerle le³eej kesÀuesues
meebkesÀleebkeÀ cnCepes Deeblej mejkeÀej meebkesÀleekeÀ nes³e. 1970 ®³ee oMekeÀele nîee ÒekeÀej®³ee meebkesÀleebkeÀ
yeveefJeC³eeme Dees.F&.meer.[er . ®³ee yengje<ì^er³e kebÀHev³eebvee ceeie&oMe&keÀ meg®eveebvegmeej meg©Jeele Peeueer.
Deeblejje<ì^er³e mlejeJej efmJekeÀejuesu³ee lelJeebvegmeej DeMee ÒekeÀej®es meebkesÀleebkeÀ le³eej kesÀues iesues.
yeng-DeeOeejmlebYe meebkesÀleebkeÀ (Multi -Stakehold ers Codes ):
yeng-DeeOeejmlebYe meebkesÀleebkeÀ ns kebÀHeveer, keÀeceieej mebIeìvee, Sve.peer.Dees., mejkeÀejer efJeYeeie
F. ®³ee SkeÀef$ele Heg{ekeÀejeves le³eej kesÀues peeleele. nîeeleerue yejs®emes yeng DeeOeejmlebYe meebkesÀleebkeÀ
Sve.peer.Dees. ve er le³eej kesÀues Demetve les Jeie&Ceer He×leerves JeeHejues peeleele.
Sve.peer.Dees. ®ee meebkesÀleebkeÀ le³eej keÀjC³eeleerue menYeeie keÀeceieej Je ceeuekeÀ nîeeb®³eele
le[pees[ Ie[Jetve DeeCeleele. DeefuekeÀ[®³ee keÀeUele, ceesþîee ÒeceeCeele GÐees ieebveer keÀeceieej mebIeìveebvee
ceev³elee efou³eecegUs Sve.peer.Dees. ns cenÊJee®es menYeeieeroej Deensle.
Goe. FLA (Fair Labour Association) Code, The ETI (Ethical Trading
Initiative), S.A. (Social Accountability) 8000 Standard etc.
meer.Sme.Deej. Jejerue keÀener meebkesÀleebkeÀ KeeueerueÒeceeCes Deensle.
1)keÌueerve keÌuee@Lemed ke@ÀcHesve (Clean Clothe Campaign (CCC) ):
keÌueerve keÌuee@Lemed ke@ÀcHesve ner peeieeflekeÀ mlejeJejerue SkeÀ meeKeUer mebIeìvee Demetve keÀecee®eer
efmLeleer Je keÀ eceieejebvee meyeueerkeÀjCe keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjles. 1989 Heemetve meermeermeer ner
keÀeceieejeb®³ee cetueYetle nkeÌkeÀ efceUefJeC³eekeÀefjlee keÀe³e&jle Deens. nîee mebmLeskeÀ[tve ûeenkeÀ, mejkeÀej Je
kebÀHev³eevee SkeÀef$ele keÀ©ve ÒeefMeef#ele kesÀu es peeles Je keÀeceieejebvee DeeHeu³ee nkeÌkeÀebmeeþer ue{e osC³eeme
Heeefþbyee osles. meermeermeer keÀeceieej mebIeìvee Je Sve.peer.Dees. vee SkeÀ$e keÀ©ve ceefnueeb®es DeefOekeÀej,
ûeenkeÀ efnle DeeefCe oeefjêîe efvecet&uevekeÀefjlee keÀe³e& keÀjles.munotes.in

Page 159

159meermeermeer meebkesÀleebkeÀ ne International Contedration of Free Trade
Union (ICFTU) nîeeb®³ee ceeie&oMe&keÀ lelJeebvegmeej le³eej kesÀuee Deens. nîee meebkesÀlekeÀe®eer
mLeeHevee vesojueB[ ceO³es Peeueer Demetve l³eeb®³ee meeKeUerle peJeUHeeme 300 keÀec eieej mebIeìvee Je
Sve.peer.Dees., ûeenkeÀ mebIeìvee, mebMeesOeve mebmLee Je ceefnuee mebIeìvee Deensle. l³eeb®es yeN³ee®e ÒeeosefMekeÀ
mlejeJej SkeÀ$eerkeÀjCe (Coaltions) Demetve l³ee #es$eeleerue kebÀHev³eebJej HeefjCeecekeÀejkeÀ OeesjCeeÜejs
ue#e efoues peeles. meÐeefmLeleerle l³eeb®es Keeueerue SkeÀ$eerkeÀjCe keÀe³e&jle Deensle.
³egjesefHe³eve SkeÀef$ekeÀjCe (The European Coaltion)
oef#eCe DeeefMe³ee SkeÀ$eerkeÀjCe (The South Asian Coaltion)
Deeives³e DeeefMe³ee SkeÀ$eerkeÀjCe (The South East Coaltion )
HetJe& DeeefMe³ee SkeÀ$eerkeÀjCe (The East Asian Coaltion)
nîee SkeÀ$eerkeÀjCeeefMeJee³e l³eeb®es Keeueerue ieì Je mebIeìvee keÀe³e&jle Deensle.
GÊej DecesefjkeÀe (North America)
ceO³e DecesefjkeÀe (Central America)
Dee@mì^sefue³ee (Australia)
Flej osMe Je #es$e (Other Countries & Regions)
2)HesÀDej JesDej HeÀeGb[sMeve (Fair Wear Foundation )(FWF) :
HesÀDej JesDej HeÀeGb[sMeve ner SkeÀ yeng DeeOeejmlebYe mebIeìvee Demetve leer le³eej keÀHe[s GÐeesie
#es$eeleerue ye´B[med Je keÀeceieejebkeÀefjlee l³eeb®³ee keÀecee®eer HeefjefmLeleerle megOeejCee keÀjC³eemeeþer keÀe³e&
keÀjles. ner mebmLee 1999 ceO³es mLeeHeve Peeueer Demetve efle®es cegK³eeue³e vesojueB[ ³esLes Deens. ner vee
veHeÀe vee lees[e lelJeeJej (Non -Profit Organisation) ®eeueCeejer mebIe ìvee Demetve efle®ee
GÎsMe le³eej keÀHe[s GlHeeefole keÀjCeeN³ee keÀejKeev³eeb®eer HeefjefmLeleer megOeejCes ne Deens. FWF nîee
mebmLesle 80 Hes#ee peemle meom³e kebÀHeveer Demetve one ³egjesefHe³eve osMeebceOeerue 130 le³eej keÀHe[îeeb®³ee
ye´B[®es Òeefle efveefOelJe keÀjles.
SHeÀ.[yu³eg.SHeÀ. Keeueerue leb$ee®ee GHe³eesie yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer keÀjles.
1) ye´B[ leHeemeCeer (Brand Performance Check)
2) DebkesÀ#eCe (Audit)
3) keÀe³e&mLeU Mew#eefCekeÀ keÀe³e&¬eÀce (Works Place Education Programm e)
4) le¬eÀele ceole ogjOJeveer (Complaints Helpline)
3)meesMeue DekeÀeQìîeeefyeefueìer Fbìjve@Meveue (Social Accountablity
International (SAI) ):
keÀecee®³ee efþkeÀeCeer ceeveJe nkeÌkeÀ mebj#eCe Je mebJeOe&ve keÀjC³ee®³ee GÎsMeeves Sme.S.Dee³e. ®eer
mLeeHevee 1997 ceO³es Peeueer. Sve.peer.Dees. keÀeceieej mebIeìvee Je kebÀHeveer®³ee Heeefþby³eeÜejs
Sme.S.Dee³e. ves “Social Accountability 8000 (SA8000)” ÒeceeCes le³eej kesÀueer Deensle.munotes.in

Page 160

160nîee Sme.S.Dee³e. J³eJemLeeHekeÀ Je keÀeceieej meyeueerkeÀjCe Ie[Je tve DeeCeles. mìB[[& Üejs lemes®e
Social Fiser Print ® Tensquared and other training & capacity
Building Òeesûeece jeyeefJeues peeleele.
SA8000 mìB[[&me ns Dee³e.Sme.Dees. ®³ee opee& efve³eb$eCee®³ee DeeOeejs le³eej kesÀuesues
Deensle. l³eeceO³es keÀe ceieej ÒeceeHes meb®e, J³eJemLeeHeve ÒeCeeueer ÒeceeHes, ÒeceeCeHe$e Òeef¬eÀ³ee F. ®ee
meceeJesMe neslees. SA8000 keÀes[ ne peeieeflekeÀ mlejeJejerue meebkesÀleebkeÀ Demetve l³ee®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀesCel³eener osMeele keÀesCel³eener #es$eele keÀjlee ³esles. meom³e kebÀHev³eebceO³es Glke=À<þ
keÀecee®³ee efþkeÀeCe®eer HeefjefmLeleer þsJeCes ne®e cegK³e nslet SA8000 mìB[[&®ee Deens.
4)HesÀDej uesyej DemeesefmeSMeve (Fair Labour Association )(FLA) :
HesÀDej uesyej DemeesefmeSMeve (FLA) ner SkeÀ efye iej veHeÀe mebmLee Demetve efle®eer mLeeHevee
1999 keÀjC³eele Deeueer. DecesefjkeÀve je<ì^eO³e#e efyeueeqkeÌuebìve ³eebveer le³eej kesÀuesu³ee SkeÀe ke=Àleer
ieìe®³ee DeY³eemeeletve yeeuecepetj Je efHeÀjles efJe¬esÀl³eeb®³ee ÒeMveeb®³ee mees[JeCegkeÀermeeþ er keÀjC³eele Deeueer.
SHeÀ.Sue.S. ner mebmLee mebHetCe& peieeleerue keÀejKeev³eebMeer efveie[erle Demetve DecesefjkeÀe, ³egjesHe,
DeeefÖeÀkeÀe, oef#eCe DeeefMe³ee Je HetJe& DeeefMe³ee meejK³ee osMeebceOetve keÀe³e&jle Deens. mebmLesceeHe&Àle le¬eÀej
efveJeejCe keÀ#e meg×e ®eeueefJeC³eele ³eslees. nîee keÀ#eeÜejs $e³emLe J³ekeÌleer®³ee ceO³emLeerves iebYeerj
mJeªHee®³ee keÀeceieej le¬eÀejer mees[efJeu³ee peeleele.
5)F&efLekeÀue ì^sef[bie FefveefMeSefìJn (Ethical Trading Initiative )(ETI) :
FefLekeÀ ue ì^sef[bie FefveefMeSefìJn ner mebmLee keÀeceieej mebIeìvee, Sve.peer.Dees. Je kebÀHeveer®³ee
SkeÀ$eerkeÀjCeeletve le³eej Peeuesueer Deens. F&.ìer.Dee³e. nîee mebmLes®eer mLeeHevee 1998 ceO³es Fbiueb[
ceO³es Peeueer.
F&.ìer.Dee³e. ®ee GÎsMe (Objective of ETI) :
®eebieu³ee ÒeLee J³eJemee³eeceO³es DeeCeCes Je mebJeOe&ve keÀjCes.
keÀeceieej Dee®eej mebefnles®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
Dee®eejmebefnlee DebceueyepeeJeCeer HeenCeer Je ÒeceeCeerkeÀjCe keÀjCes.
peeieeflekeÀ mlejeJej keÀeceieej efnleemeeþ erkeÀeceieej meebkesÀleebkeÀ DebceueyepeeJeCeer keÀjCes.
F&.ìer.Dee³e. ®e er leb$es (Instruments of ETI ):
1.F&.ìer.Dee³e. ves le³eej kesÀuesues meebkesÀleebkeÀ Je ÒeceeCeerkeÀjCe lelJes
2.Òee³eesefiekeÀ Je mebMeesOeve ÒekeÀuHe
3.kebÀHeveer®eer keÀe³e&Òeieleer leHeemeCes
4.J³eJemee³e #ecelesceO³es Jee{ keÀjCes
5.meb³egkeÌle Heg{ekeÀej -Òeceb[U oeef³elJe Je keÀeceieej nkeÌkeÀ
F&.ìer.Dee³e. ®es meebkesÀleebkeÀ ns Deeblejje<ì^er³e keÀeceieej mebIeìves®³ee ª{eRJej DeeOeeefjle Deens.
mebIeìvee mJeeleb$³e, keÀecee®³ee efþkeÀeCe®eer HeefjefmLeleer, cepetjer HeeleUer Je yeeuecepetj ns l³eeleeruemunotes.in

Page 161

161cenÊJee®es IeìkeÀ Deensle. F&.ìer.Dee³e. ®eerve, DeeefÖeÀkeÀe, Yeejle F. je<ì^ebceO³es Òee³eesefiekeÀ ÒekeÀuHe
jeyeefJele Deens.
6)Jeke&Àme& jeF&ìmed keÀe@vePee@jefìDece (Work ers Rights Consortion )(WRC) :
Jeke&Àme& jeF&ìmed keÀe@vePee@jefìDece ner SkeÀ keÀeceieej DeefOekeÀej efveefj#eCe keÀjCeejer mJee³eÊe
mebmLee Deens. nîee mebmLesceeHe&Àle mebHetCe& peieeleerue keÀejKeev³eeceOeerue keÀecee®eer HeefjefmLeleer
(Working Cond ition) leHeemeueer peeles. nîee mebmLes®ee nslet keÀecee®³ee efþkeÀeCe®eer HeefjefmLeleer
megOeejCes ne Deens. [yu³et.Deej.meer. keÀ[tve mJee³elle efjl³ee keÀeceieejeb®eer HeefjefmLeleer Je lesLeerue
JeeleeJejCe leHeemetve keÀejKeev³eeletve le³eej nesCeeN³ ee cegK³e yeB[ Jej DenJeeue le³eej kesÀuee peelees.
lemes®e l³ee keÀejKeev³eeleerue keÀeceieej keÀuen mees[Jetve keÀeceieejeb®³ee nkeÌkeÀe®es j#eCe kesÀues peeles.
[yu³et.Deej.meer. 12 osMeebceOetve leHeemeCeer®es keÀe³e& keÀjerle Demetve lesLeerue 100 Hes #ee DeefOekeÀ
mebmLeebyejesyej keÀece keÀjles. oef#eCe DeeefMe³ee, HetJe& DeeefMe³ee, ue@efìve DecesefjkeÀe, DeeefÖeÀkeÀe F.
osMeebceOetve [yu³et.Deej.meer. DeeHeu³ee keÀe³ee&letve keÀeceieejeb®es nkeÌkeÀ peesHeemele Deens.
[yu³et.Deej.meer. ®e skeÀe³e& leb$e (Strategies of WRC ):
p³ee keÀejKeev³eeletve keÀeceieejebyeeyeleerle le¬eÀejer ³esleerue lesLeerue leHeemeCeer.
p³ee efþkeÀeCeer keÀeceieejebyeeyeleerle efkebÀJee keÀeceieej mebIeìvee yeeyeleerle ®eeb ieues JeeleeJejCe vemesue lesLes
mJele:ntve leHe emeCeer keÀjCes.
kebÀHeveerleerue ceeefnleer Òeefme× keÀjC³eemeboYee&le lepeJeerpe keÀjCes.
ner mebmLee 2000 ceO³es mLeeHeve Peeueer Demetve Deeblejje<ì^er³e keÀeceieej lep%e, efJeÐeeLeer Je
ÒecegKe efJeÐeeHeerþ nîeebveer Heg{ekeÀej IesJetve ner mebmLee keÀe³e&jle Deens. [yu³et.Deej.meer. ceO³es 153
efJeÐeeHeerþs Je ceneefJeÐeeue³es mebueiveerle Deens.
7) Dee³e.Sme.Dees. 14000
8) Sme.S. 8000
9) S.S. 1000
10) ³eg.Sve. iueesyeue keÀe@cHe@keÌì
(7 les 10 meebkesÀleebkesÀlekeÀeb®es efJeMues8.7 meer.Sme.Deej. Je MeeMJele efJekeÀeme (CSR & SUSTAINABLE
DEVELOPMENT )
He³ee&JejCee®eer efveJee&n#ecelee ue#eele IesJetve ceeveJee®³ee peerJeveceevee®eer iegCeJeÊee
Jee{efJeC³eemeeþer GHe³egkeÌle leb$e%eevee®ee ³eesi³e JeeHej keÀ©ve DeveeJeM³ekeÀ DeHeJ³e³ekeÀejkeÀ efJekeÀeme
Òeef¬eÀ³eebvee DeeUe Ieeleuee peelees Je l³eecegUs meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej keÀ©ve MeeMJele efJekeÀeme
(Sustainable Development) meeO³e keÀjlee ³eslees. ’meO³ee®eer iejpe YeeieefJeleebvee
YeefJe<³eeleerue iejpeeb®eer peeCeerJe þsJetve kesÀuesuee meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej cnCepes®e meeOevemebHeÊeer®ee
ef®ejbleve JeeHej.“ “World Commission on Environment & Development”munotes.in

Page 162

162®³ee celes, ef®ejbleve efJekeÀeme cnCepes Demee efkeÀeme keÀer pees Jele& ceeveeleerue iejpee Je DeeJeM³ekeÀlee HetCe&
keÀjleevee YeefJe<³eeleerue efHe{îeeb®³ee iejpeebMeer le[pees[ ve keÀjlee kesÀuee peelees.
MeeMJele efJekeÀeme ne cegK³ele: leerve #es$eeleerue efJekeÀemeebJej ue#e keWÀefêle keÀjlees.
1) DeeefLe&keÀ efJeke Àeme (Economic Development)
2) meeceeefpekeÀ efJekeÀeme (Social Development)
3) He³ee&JejCe mebj#eCe (Environment Development)
He³ee&JejCee®³ee IeìkeÀebvee neveer Heesn®eefJelee efJekeÀeme meeOeCes ner keÀeUe®eer iejpe Deens.
DeeefLe&keÀ Je meeceeefpeke À efJekeÀeme keÀjleevee Deepe ceesþîee ÒeceeCeeJej He=LJeerJejerue meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej
keÀjlees. yeN³ee®e ÒekeÀej®³ee meeOevemebHeÊeer®³ee yeeyeleerle efle®³ee JeeHeje®es ÒeceeCe ns efle®³ee efveefce&leer®³ee
ÒeceeCeeHes#ee DeefOekeÀ Deens. l³eecegU s meeOevemebHeÊeer mebHetve peeC³ee®ee OeeskeÀe efvecee&Ce Peeuee Deens.
ef®ejbleve efJekeÀeme ner mebkeÀuHevee J³eeHekeÀ Demetve He³ee&JejCe j#eCeeyejesyej®e SkeÀ meMekeÌle Je efvejesieer
meceepee®eer efveefce&leer meg×e DeHesef#ele Deens. ³ee®ee DeLe& me ceepeeleu³ee meJe& IeìkeÀebvee l³eeb®³ee
iejpeHetleeameeþer meeOevemebHeÊeer®eer GHeueyOelee, Jew³eeqkeÌlekeÀ Je meceepe megOeejCee, meJee¥vee meceeve mebOeer,
meeceeefpekeÀ mecelee Je SkeÀles®es He³ee&JejCe le³eej keÀjCes ne SkeÀ Hewuet MeeMJele efJekeÀem ee®ee efometve ³eslees.
MeeMJele efJekeÀeme Je Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer nîeeb®ee peJeU®ee mebyebOe Deens. J³eJemee³e
efJeefJeOe Jemlet Je mesJeeb®³ee GlHeeoveekeÀefjlee efJeefJeOe vewmeefie&keÀ meeOevemebHeÊeer®ee JeeHej keÀjerle Demelees.
l³ee meeOevemebHeÊeer®³ee DeefleefjkeÌle JeeHejecegUs He³ee&JejCeeme neveer Heesn®ele Demeles. lemes®e MeeMJele
efJekeÀeme efJeefJeOe DeeOeejmlebYeeb®³ee efkebÀJee meceepee®³ee mebyebOeeMeer meg×e efveie[erle Deens. Keeueerue SkeÀe
Deeke=ÀleerJe©ve meer.Sme. Deej. lelJes mHe<ì nesleele.
Jejerue meele lelJeebHewkeÀer He³ee&JejCe ne SkeÀ IeìkeÀ Deens; Hejblet MeeMJelelee efkebÀJee ef®ejbleve
efJekeÀeme Flej mene IeìkeÀebMeer meg×e meer.Sme.Deej. ceeO³eceeves efveie[erle Deens. keÀeceieej OeesjCes,
ceeveJe er nkeÌkeÀeb®es mebj#eCe, ûeenkeÀ efnle, ®eebieu³ee J³eeHeejer ÒeLeeb®ee GHe³eesie Je meceepe efJekeÀeme nîeemunotes.in

Page 163

163IeìkeÀeb®³ee Devegme©ve meer.Sme.Deej. OeesjCes DemeeJe³eeme nJeer. meer.Sme.Deej. nîee ®eUJeUerÜejs
DeewÐeesefiekeÀ DeLe&J³eJemLes®es ªHeeblej ef ®ejbleve DeLe&J³eJemLesceO³es nesCes DeHesef#ele Deens. leb$e%eevee®³ee
efJekeÀemeecegUs Deepe vewmeefie&keÀ DeeHeÊeer, meeOevemebHeÊeer Je pewJeme=<ìer®eer neveer DeeefCe l³eecegUs efvecee&Ce
Peeuesuee meceepe peerJeveeme OeeskeÀe efve³ebef$ele keÀjC³ee®e er iejpe meer.Sme.Deej. Je ef®ejbleve efJekeÀemee®³ee
OeesjCeeÜejs DebceueyepeeJeCeer nesCes Deiel³ee®es þjles.
8.8efì^Heue yee@ìce ueeF&ve leHexÀ meer.Sme.Deej. (CSR THROUGH
TRIPLE BOTTOM LINE)
efì^Heue yee@ìce ueeF&ve (TBL) ner SkeÀ DekeÀeQefìbie ® eewkeÀì Demetve l³ee®es leerve cenÊJee®es
IeìkeÀ Deensle. meeceeefpekeÀ, He³ee&JejCe Je DeeefLe&keÀ ns leerve IeìkeÀ J³eJemee³e mebmLeebkeÀ[tve l³eeb®es
cetu³eceeHeve keÀjC³eemeeþer JeeHejues peeleele. efìyeerSue nîee mebkeÀuHeves®ee efJekeÀeme pee@ve Sefu ebieìve ³eebveer
1994 ceO³es kesÀuee.
HeejbHeeefjkeÀ J³eJemee³eeceO³es veHeÀe efkebÀJee leesìe nîee®e DekeÀeQefìbie®³ee HeeleUîee nesl³ee Je
l³eevegmeej J³eJemee³ee®eer Dee³e Je Ke®e& He$ekeÀ le³eej kesÀues peele Demes. ceeieerue HeVeeme JeHeeþHegjeJ³ee Je mebIemeeJe&peefvekeÀ efnlee®³ee yeepetves JeUt MekeÀues.
efì^Heue yee@ìce ueeF&ve DekeÀeQefìbie cegUs HeejbHeeefjkeÀ Dee³e Je J³e³e ³ee b®³eeletve veHeÀe Je leesìe nîee
mebkeÀuHevesletve DeeefLe&keÀ GefÎ<ìebyejesyej®e meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCe efnle cenÊJee®es ceeveues iesues.
efì^Heue yee@ìce ueeF&ve (Tripple Bottom Line) :
meer.Sme.Deej. ®³ee ceeO³eceeletve efì^Heue yee@ìce ueeF&v e ®es GefÎ<ì meeO³e keÀjlee ³esles.
ìeryeerSue ®es leerve cetueYetle IeìkeÀ Deensle.
1) ueeskeÀ (People)
2) He=LJeer ûen (Planet)
3) veHeÀe (Profit)
1) ueeskeÀ (People) :
`ueeskeÀ' nîee IeìkeÀeMeer mebyebefOele keÀce&®eejer, meceepe Je mLeeefvekeÀ pesLes J³eJemee³e keÀe³e&jle
Demelees, DeMeebmeeþer J³eJemee³ee®³ee ®eebieu³ee Je HeÀe³eosMeerj J³eJemee³e ÒeLeeb®ee DeJeuebye keÀjCes nes³e.munotes.in

Page 164

164Lees[ke̳eele, J³eJemee³eeves meeceeefpekeÀ ¢<ìîee efJeefJeOe GefÎ<ìs þsJetve meeO³e kesÀueer Heeefnpesle. meceepe
keÀu³eeCe Je efnle ner oesve cenÊJee®eer Debies nîee IeìkeÀele ³esleele.
2) He=LJeer ûen (Planet) :
nîee IeìkeÀe®ee mebyebOe ®eebieu³ee He³ee&JejCe ÒeLeebMeer Deens. He³ee&JejCe mebj#eCe Je mebJeOe&ve ns
J³eJemee³eeves l³eeb®³ee keÀe³e&ke=ÀleerÜejs ke sÀues Heeefnpes. He³ee&JejCe HetjkeÀ Heg{ekeÀej J³eJemee³ee®³ee Òel³eskeÀ
Jele&ve ke=Àleerletve efomeeJe³eeme nJee.
3) veHeÀe (Profit)
`veHeÀe' ne DeeefLe&keÀ keÀe³e& Òeieleer®es ÐeeslekeÀ Demetve J³eJemee³eele ieglebJeuesu³ee Yeeb[JeueJej®ee
HejleeJe e l³eeletve efceUle Demelees. `veHeÀe' ne JJe³emee³eeme efceUeuesues DeeefLe&keÀ cetu³e Demeles keÀer pes
J³eJemee³ee®³ee DeefmlelJe Je Òeieleermeeþer DeeJeM³ekeÀ Deens.
ìeryeerSue ®es cetu³eebkeÀve (Evaluation of TBL ):
efJeÐeeLeea Je meuueeieej lep%e ebveer ìeryeerSue ®³ee leerve IeìkeÀeb®es cetu³eebkeÀve keÀmes keÀjeJes
nîeeyeeyele meefJemlej efJeJejCe le³eej kesÀues.
1) ueeskeÀ (People) :
mebIeìves®³ee iejpee (Organisational Needs)
J³ekeÌleeriele iejpee (Individual Needs)
meeceeefpekeÀ ÒeMve (Commun ity Issues)
2)veHeÀe (Profit)
ceesþîee ÒeceeCeeJej efJe¬eÀer (Healthy Sales)
ûeenkeÀ mesJee (Customer Services)
ûeenkeÀ efveefce&leer (Develop new customers)
3)He=LJeer ûen (Planet) :
veweflekeÀ cetu³es (Ethics )
Gpee& Je Deejesi³e mebJeOe&keÀ (Energy & Health Conservation )
meeOevemebHeÊeer Hegve&JeeHej, Hegve&®e¬eÀerkeÀjCe Je keÀceerle keÀceer JeeHej (Reduce, Reuse &
Recycle )
ìer.yeer.Sue. Òeefleke=Àleer®es JeeHejkeÀlex (Users of TBL Model ):
efì.yeer.Sue. Òeefleke=Àleer®ee GHe³eesie J³eJemee³e mebm Lee, efyeiej veHeÀe mebmLee Je mejkeÀejer mebmLee
F. keÀ[tve kesÀuee peelees. keÀMee He×leerves l³ee®es cetu³eebkeÀve keÀjlee ³esles ns KeeueerueÒeceeCes meebielee ³esF&ue.munotes.in

Page 165

165De)J³eJemee³e mebmLee (Business Firms )
J³eJemee³e mebmLeebvee ìer.yeer.Sue. cee@[sue DeJeuebyeCes ns peeieeflekeÀ jsìîeecegUs yebOevekeÀejkeÀ nesle
Deens. ef®ejbleve efJekeÀeme nîee cetu³eemeeþer J³eJemee³e mebmLeebvee eflevner IeìkeÀeb®es Yeeve þsJeeJes ueeieles.
Keeueerue cenÊJee®es DeeOeej cetu³eebkeÀveemeeþer JeeHejC³eele ³esl eele.
De)DeeefLe&keÀ (Economic ):
J³eJemee³eeves kesÀuesuee keÀj YejCee
ye)meeceeefpekeÀ (Social )
keÀce&®eeN³eebvee ÒeefMe#eCe efouesues mejemejer leeme
keÀce&®eejer keÀu³eeCeeHeemetve l³eeb®³ee keÀejkeÀero& peHeCetkeÀerHe³e¥le
Oece&oe³e mebmLeebvee efouesues ³eesieoeve
keÀ)He³ee&JejCe megj#ee (Environmental Safety ):
njerle Jee³et Glmepe&ve
HeeCeer JeeHej
l³eep³e HeoeLe& efJeunsJeeì
keÀ®®³ee ceeuee®ee Hegve&®e¬eÀerle JeeHej
ye)efyeiej -veHeÀe mebmLee (Non-Profit Organisations )
efyeiej veHeÀe me bmLeebveer ìer.yeer.Sue. Òeefleke=Àleer efmJekeÀejueer Deens efkebÀJee keÀeneRveer Keepeieer
J³eJemee³eebMeer Yeeefieoejer keÀ©ve ef®ejbleve efJekeÀemee®es ÒeMve neleeUues Deensle. yeN³ee®e J³eJemee³e mebmLee
mJele:®es HeÀeGb[sMeveme mLeeHeve keÀ©ve He³ee& JejCe j#eCe Je meceepekeÀu³eeCe ÒeMve neleeefUle Deensle.
efyeiej veHeÀe mebmLee Keeueerue ¢<ìerkeÀesveeves ìer.yeer.Sue. Òeefleke=Àleer GHe³eesieele DeeCeleele.
1) DeVe Je Mesleer (Food & Agriculture ):
DeeefLe&keÀ ¢<ìerkeÀesveeletve ueeskeÀebceO³es p ewefJekeÀ Je pewJeefJeefJeOelee yeÎue peeie©keÀlee efvecee&Ce
keÀ©ve ef®ejbleve DeVe Je Mesleer Òeefleke=Àleerme Òeeslmeenve osCes.
2)He³ee&JejCe efJeMJemle (Ecology Stewardship )
He³ee&JejCe ¢<ìerkeÀesveeletve efyeiej DeeefLe&keÀ mebmLee HeefjmebmLee b®es peleve Je mebJeOe&ve keÀjCeeN³ee
mebmLeebvee ÒekeÀuHe efveOeer HegjefJeleele.
3)keÀuee Je efMe#eCe (Education & Arts ):
meeceeefpekeÀ ¢<ìerkeÀesveeletve Mew#eefCekeÀ Je keÀuee Òeebleeleerue efJeefJeOe mebmLeebvee ÒekeÀuHe efveOeer
(Project Fund) HegjefJeleele.
4)mejkeÀej (Government ):
³egvee³eìs[ mìsìdme Dee@HeÀ DecesefjkeÀe ceO³es mLeeefvekeÀ jep³e Je #es$eer³e HeeleUerJejerue mejkeÀejs
ìer.yeer.Sue. Òeefleke=Àleer®ee GHe³eesie ef®ejbleve cetu³eebkeÀCeemeeþer keÀjerle Deensle. mejkeÀej ns OeesjCemunotes.in

Page 166

166þjefJeCeejs Demeu³eeves ìer.yeer.Sue. cee@[sue®³ee GHe³eesie keÀ©ve meceepeeuee DeefOekeÀ MeeMJele
efJekeÀemeekeÀ[s vesT MekeÀles. ³egjesefHe³eve ³egefve³eve meg×e SkeÀeeflcekeÀ cetu³eebkeÀveemeeþer mekeÀejelcekeÀ Je
vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece Oeesj CeebcegUs keÀe³e Peeues ns leHeemetve Heenleele.
8.9meejebMe (SUMMARY)
Òeceb[U meeceeefpekeÀ peyeeyeoejer nîee ®eUJeUer®ee peeieeflekeÀ mlejeJe©ve ceesþîee ÒeceeCeele
efmJekeÀej nesle DemeC³ee®es DeeHeCe nîee ÒekeÀjCeeletve Heeefnues. Dee³e.Sme.Dees. 14,000, Sme.S.
8,000, S.S. 1000 nîee peeieeflekeÀ meebkesÀlekeÀeb®ee GneHeesn meefJemlej efjl³ee DeY³eemeuee. lemes®e
iueesyeue efjHeexefìbie FefveefMeSefìJn Üejs peeieeflekeÀ ceev³e DenJeeue meeceeefpekeÀ peyeeyeoejerJej le³eej
keÀjC³ee®es leb$e Je l³ee®³ ee ceeie&oMe&ve meg®eveeb®eer ®e®ee& kesÀueer. meer.Sme.Deej. Je ef®ejbleve efJekeÀeme nîee
SkeÀe®e veeC³ee®³ee oesve yeepet Demetve ìer.yeer.Sue. Òeefleke=Àleer®³ee ceeO³eceeletve DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je
He³ee&JejCe GefÎ<ìs J³eJemee³eeves keÀMee jer leerves meeO³e keÀ©ve l³eeb®es cetu³eebkeÀve kesÀues Heeefnpes nîee yeÎue
meefJemlej, efJeJes®eve nîee ÒekeÀjCeele kesÀues Deens. J³eJemee³eeves HeejbHeeefjkeÀ ¢<ìerves HeÀkeÌle veHeÀe nîee
GefÎ<ìebkeÀ[s ve Heenlee meeceeefpekeÀ Je He³ee&JejCe nîee yeepetb ®ee meg×e efJe®eej keÀ©ve J³eJemee³eeÜejs
ef®ejbleve efJekeÀeme meeO³e keÀjCes Meke̳e Demeu³ee®es efometve ³esles. He³ee&JejCee®eer megjef#elelee Je l³ee®es
mebJeOe&ve ns J³eJemee³ee®³ee OeesjCeeletve®e nesCes cenÊJee®es Demetve l³eemeeþer efyeiej DeeefLe &keÀ mebmLeeb®eer
ceole Iesleueer peeles. lemes®e mejkeÀej meg×e ìer.yeer.Sue. Òeefleke=Àleer ®³ee DeeOeejeves meceepeeefYecegKe OeesjCe
DeeKetve J³eJemee³eebvee MeeMJele efJekeÀemee®es Yeeve keÀ©ve osJet MekeÀles. Lees[ke̳eele, meer.Sme.Deej. Je
ef®ejble ve efJekeÀeme ns meg$e GHe³eesieele DeeCetve He³ee&JejCee®eer neveer ve neslee, YeefJe<³eeleerue efHe{îeeb®³ee
iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer DeeHeCe meeOevemebHeÊeer keÀeìkeÀmejerves JeeHe©ve ef®ejbleve efJekeÀeme meeO³e keÀ©
MekeÀlees.
DeeHeueer Òeieleer leHeemee :
1.iueesyeue efjHeexefìbie F&efveefMeSefìJn (GRI) nîeeJej ®e®ee& keÀje.
2.meer.Sme.Deej. ®³ee keÀener meebkesÀleebkeÀeyeÎue mHe<ìerkeÀjCe keÀje.
3.meer.Sme.Deej. Je MeeMJele efJekeÀeme nîeebJej ìerHe efuene.
4.efì^Heue yee@ìce ueeF&ve leHexÀ meer.Sme .Deej. ner mebkeÀuHevee mHe<ì keÀje. munotes.in

Page 167

1678.10 Jemletefve<þ ÒeMve (OBJECTIVES)
De) Keeueerue efouesu³ee He³ee&³eebceOetve ³eesi³e He³ee&³ee®eer efveJe[ keÀ©ve efJeOeeve sHetCe& keÀje.
1) HesÀDej uesyej DemeesefmeSMeve ner mebmLee õõõõ -GÐee sieeMeer efveie[erle Deens.
(le³eej keÀHe[s, SHeÀ.Sce.meer.peer., Dee@ìesceesyeeF&ue)
2) Jeke&Àme& jeF&ìmed keÀe@vePee@jefjDece®ee cegK³e GÎsMe õõõõ GÐeesieeleerue HegjJeþeoejeb®³ee
keÀejKeev³eeleerue keÀeceieej efmLeleer megOeejCes ne Deens.
(KesUe®e s ieCeJesMe, DeefYe³eebef$ekeÀer, jmee³eve)
3) õõõõ mebkeÀuHevee Jele&ceeveeleerue iejpeeb®eer Hetle&lee keÀ©ve YeefJe<³eeleerue efHe{îeeb®³ee
iejpeebJej Yej osCes. (ef®ejbleve efJekeÀeme, efMe#eCe, Deejesi³e)
4) efì^Heue yee@ìce ueeF&ve ®ee GÎsMe leerve cegK³e DeeefLe&keÀ, meeceeefpekeÀ Je õõõõ IeìkeÀebceO³es
meceleesue meeOeCes ne Deens. (He³ee&JejCe, Deejesi³e, efMe#eCe)
5) SefLekeÀue ì^sef[bie FefveefMeSefìJn (ETI) ®eer mLeeHevee 1998 ceO³es õõõõ osMeele
Peeueer. (Fbiueb[, DecesefjkeÀe, ÖeÀevme)
ye) Keeueerue efJeOeeves ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene.
1) He³ee&JejCe MeeMJelelee DenJeeue meeoj keÀjCes Yeejleele yebOevekeÀejkeÀ Deens.
2) meb³egkeÌle je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀcee®eer mLeeHevee 2009 ceO³es Peeueer.
3) Dee³e.Sme.Dees. 14,000 ceevekeÀ Me=bKeues®ee GÎsMe mebIeìveebvee HeefjCeecekeÀejkeÀ Je keÀe³e&#ece
He³ee&JejCe J³eJemLeeHeve keÀe³e&¬eÀce osCes ne Deens.
4) Sme.S. 8,000 ne SkeÀ peeieeflekeÀ mlejeJejerue ÒecegKe meeceeefpekeÀ ÒeceeCeHe$e keÀe³e&¬eÀce Deens.
5) HesÀDej JesDej HeÀeGb[s Meve®eer mLeeHevee 2001 ceO³es Peeueer.
6) ³eg.Sve. iueesyeue keÀe@cHe@keÌì cegUs kebÀHev³eebvee l³eeb®ee DevegYeJe Je ®eebieu³ee ÒeLeeb®eer osJeeCeIesJeeCe
keÀjlee ³esles.
keÀ) pees[îee ueeJee.
’De“ ieì ’ye“ ieì
1) Sme.S. 8000 De) 1995
2) meb³egkeÌl e je<ì^ efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀce ye) 2005
3) ³eg.Sve. iueesyeue keÀe@cHe@keÌì keÀ) 1998
4) F.ìer.Dee³e [) 1965
5) S.S. 1,000 F) 1997munotes.in

Page 168

1688.11 meboYe& HegmlekesÀ (REFERENCES)
1) Strategic management -N.K. Shree ardhan, Rinky Rajwani,
Jeet D. Joshi -Hima laya Publishing House, Mumbai.
2) Corporate Social Responsibility -David Crowther, Gulen Areas,
Book boon.
3) Strategic management -L.M. Prasad -Sultan Chand & Sons,
New Delhi
4) www.greenbiz.com
5) https://online libirary.wiely.com
6) https://www.tatam otors.com
7) https://www.researchgate.net




munotes.in